Qazırde, as-auqatqa qatysty köptegen jaittardy sauatty meŋgergen elder «haram as adamnyŋ mınez-qūlqyn būzatynyn» aityp barynşa dabyl qaǧuda. Otandyq ǧalymdarymyz da būl bızge ülken eskertu ekenın de qūlaqqaǧys jasap otyr. Mäselen būl rette, biolog-ǧalym, Nūrbala Eskeldina:
«Bız qazır köbınese sintezdeuden ötken, himiialyq qospalary köp taǧamdarmen auqattanuǧa äuespız. Bılesızder, qazır bıraz qauym ruhani tazalyqtan ada bolyp barady. Äielder arasynda jasandy tüsık jasatu, adamdardyŋ bır-bırıne ozbyrlyq jasauy, alauyzdyq köbeiıp kettı. Mıne, osynyŋ denı adamdardyŋ haram aspen tamaqtanuyna tıkelei qatysty. Haram tamaqty jegen adamnyŋ boiynda qorqynyş bolmaidy. Haram tamaqtyŋ qūramyndaǧy närse adam aǧzasyna qosa sıŋedı de, adamnyŋ mınez-qūlqy būzylady. Būǧan qosa qazırde halal önım dep saudaǧa şyǧarylǧan önımder men tūtynu zattarynyŋ özı sapasyn tekseru barysyndy jalǧan bolyp şyǧady. Sondyqtan aldymen sapa standartyn qadaǧalauǧa, baqylauǧa män bergen jön»,-dedı.
Ǧalymdardyŋ naqty esebı boiynşa älemde 2000 türlı ösımdık tektes kökönıske gendık budandastyru jürgızu mümkındıgı bar eken. Qazırgı taŋda būlardyŋ 100 türı taŋdap alynyp, budandastyrylǧan.
Esterıŋızde bolsyn, eŋ köp budandastyrylǧandar – qyzanaq, soia, jügerı, arahis, bidai, kartop. Bylaişa aitqanda halyq eŋ köp tūtynatyn zattar. Sondai-aq qūs ösıruşı fermerler soiylǧan tauyqtyŋ bas-siraq, tūmsyq-tūiaq, jün-jūrqa, qaldyq etın dalaǧa tögıp tastamai, ony ūntaqtap, himiialyq zat qosyp, jem jasap tırı tauyqtarǧa beredı. Qandasynyŋ etın jep üirengen «kannibal» tauyqtar alda-jalda aralarynan bıreuı säl jaraqattanyp, qan şyqsa boldy, japa-tarmaǧai jabyla ketıp, dereu jep te qoiuǧa bar. Būl ürdıs qazır tauyq fermalarynda üirenşıktı jaǧdai. Būǧan qatysty otandyq ǧalymdardyŋ bırazy «malǧa tırı aǧzanyŋ genı budandastyrylyp daiyndalǧan azyqty beruge bolmaidy. Soŋǧy jyldary paida bolǧan mal auruynyŋ köbeiuıne sebep osydan» dep otyr. Būl rette sitogenetik ǧalym Baqytjan Moldabaev «jalpy, budan önımderge qatysty qazırde bırqatar elder zaŋ talabyn küşeitıp, barynşa mūndai önımderden tazaruǧa tyrysyp-aq jatyr. Sondai-aq mūndai taza jolmen alynǧan önımnıŋ qūny da anaǧūrlym joǧary. Mysaly, AQŞ-ta eşqandai vegetarianşa jäne garmon egılmegen siyrdyŋ büiregı ǧana 100-150 AQŞ dollaryna baǧalanady; būzau etınıŋ 1 kelısı 180 AQŞ dollary tūrsa, Avstraliiada 100 paiyz budansyz kökönısterdıŋ qūny 50-70 AQŞ dollary aralyǧynda. Sapasyna qarai baǧasy ekenın eskergen elderde osylaişa budansyz, taza tabiǧi jolmen öndırılgen önım qūny da aspandap tūr»,- deidı.
Mysaly, qazır Qytaida türlı virustardyŋ örşıp tūrǧan kezı. Sonymen qatar, atalmyş elde azyq-tülık önımderınen bolatyn allergiialar da kürt ösken. Osyǧan bailanysty mamandar «Qytai 3 mlrd halqyn aş qardyrmau maqsatynda türlı ädısterdı paidalanyp, baqa-şaiannan bölek, sintezdeuden ötken önımderdı köp tūtynad. Al mūnyŋ jemısı bırden bılınbeidı. Adamzattyŋ boiynda türlı aurular arqyly körınıp, ūzaq jyldar boiy saqtala kele genın özgerıske ūşyratady. Jäne tabiǧi önımderge qaraǧanda, būlardyŋ baǧasy arzanyraq bolǧandyqtan halyq jappai satyp alady. Osylaişa ol tez taralady. Sondyqtan tez arada oǧan tyiym salu kerekpız» desedı.
«Älemdegı tamaq tapşylyǧyn şeşu üşın basyn tasqa da, tauǧa da ūrǧan ǧalymdar joqtan bar jasap, transgen, gendık modifikasiiaǧa ūşyraǧan taǧamdar türın oilap tapty. Tıptı bügınde balalar taǧamdarynyŋ basym bölıgı transgen önımder. Ol mūnyŋ arty künı erteŋ ūrpaq densaulyǧyna kerı yqpal etpesıne kım kepıl. Būl bır ǧana tamaq öndırısıne qatysty. Al gendık injeneriianyŋ qanşama salasy bar. Osyǧan orai aitarym, gendık injeneriia qyzmetın jetıldıruge qatysty arnaiy zaŋ qabyldanuy qajet. Bız qazır balarymyzda densaulyq joq. Säl närsege auyryp qalady deimız. Mūnyŋ barlyǧy sol transgen, GMO-qosylǧan önımderdı köp tūtynǧandyqtan. Sondyqtan bızge osy mäselenı basy aşyq küiınde qaldyrmau üşın arnaiy zaŋ qabyldap, qoldanystaǧy zaŋǧa özgerıster men tolyqtyrular engızu qajet. Qytaidy qūrtyp otyrǧan haram as ekenın este saqtaǧan jön»,-dep otyr ǧalym, Nūrbala Eskeldina.
Qarlyǧaş Zaryqqanqyzy,
"Adyrna" ūlttyq portaly
