قازىردە، اس-اۋقاتقا قاتىستى كوپتەگەن جايتتاردى ساۋاتتى مەڭگەرگەن ەلدەر «حارام اس ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن بۇزاتىنىن» ايتىپ بارىنشا دابىل قاعۋدا. وتاندىق عالىمدارىمىز دا بۇل بىزگە ۇلكەن ەسكەرتۋ ەكەنىن دە قۇلاققاعىس جاساپ وتىر. ماسەلەن بۇل رەتتە, بيولوگ-عالىم، نۇربالا ەسكەلدينا:
«ءبىز قازىر كوبىنەسە سينتەزدەۋدەن وتكەن، حيميالىق قوسپالارى كوپ تاعامدارمەن اۋقاتتانۋعا اۋەسپىز. بىلەسىزدەر، قازىر ءبىراز قاۋىم رۋحاني تازالىقتان ادا بولىپ بارادى. ايەلدەر اراسىندا جاساندى تۇسىك جاساتۋ، ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە وزبىرلىق جاساۋى، الاۋىزدىق كوبەيىپ كەتتى. مىنە، وسىنىڭ دەنى ادامداردىڭ حارام اسپەن تاماقتانۋىنا تىكەلەي قاتىستى. حارام تاماقتى جەگەن ادامنىڭ بويىندا قورقىنىش بولمايدى. حارام تاماقتىڭ قۇرامىنداعى نارسە ادام اعزاسىنا قوسا سىڭەدى دە، ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى بۇزىلادى. بۇعان قوسا قازىردە حالال ءونىم دەپ ساۋداعا شىعارىلعان ونىمدەر مەن تۇتىنۋ زاتتارىنىڭ ءوزى ساپاسىن تەكسەرۋ بارىسىندى جالعان بولىپ شىعادى. سوندىقتان الدىمەن ساپا ستاندارتىن قاداعالاۋعا، باقىلاۋعا ءمان بەرگەن ءجون»،-دەدى.
عالىمداردىڭ ناقتى ەسەبى بويىنشا الەمدە 2000 ءتۇرلى وسىمدىك تەكتەس كوكونىسكە گەندىك بۋدانداستىرۋ جۇرگىزۋ مۇمكىندىگى بار ەكەن. قازىرگى تاڭدا بۇلاردىڭ 100 ءتۇرى تاڭداپ الىنىپ، بۋدانداستىرىلعان.
ەستەرىڭىزدە بولسىن، ەڭ كوپ بۋدانداستىرىلعاندار – قىزاناق، سويا، جۇگەرى، اراحيس، بيداي، كارتوپ. بىلايشا ايتقاندا حالىق ەڭ كوپ تۇتىناتىن زاتتار. سونداي-اق قۇس ءوسىرۋشى فەرمەرلەر سويىلعان تاۋىقتىڭ باس-سيراق، تۇمسىق-تۇياق، ءجۇن-جۇرقا، قالدىق ەتىن دالاعا توگىپ تاستاماي، ونى ۇنتاقتاپ، حيميالىق زات قوسىپ، جەم جاساپ ءتىرى تاۋىقتارعا بەرەدى. قانداسىنىڭ ەتىن جەپ ۇيرەنگەن «كاننيبال» تاۋىقتار الدا-جالدا ارالارىنان بىرەۋى ءسال جاراقاتتانىپ، قان شىقسا بولدى، جاپا-تارماعاي جابىلا كەتىپ، دەرەۋ جەپ تە قويۋعا بار. بۇل ءۇردىس قازىر تاۋىق فەرمالارىندا ۇيرەنشىكتى جاعداي. بۇعان قاتىستى وتاندىق عالىمداردىڭ ءبىرازى «مالعا ءتىرى اعزانىڭ گەنى بۋدانداستىرىلىپ دايىندالعان ازىقتى بەرۋگە بولمايدى. سوڭعى جىلدارى پايدا بولعان مال اۋرۋىنىڭ كوبەيۋىنە سەبەپ وسىدان» دەپ وتىر. بۇل رەتتە تسيتوگەنەتيك عالىم باقىتجان مولداباەۆ «جالپى، بۋدان ونىمدەرگە قاتىستى قازىردە بىرقاتار ەلدەر زاڭ تالابىن كۇشەيتىپ، بارىنشا مۇنداي ونىمدەردەن تازارۋعا تىرىسىپ-اق جاتىر. سونداي-اق مۇنداي تازا جولمەن الىنعان ءونىمنىڭ قۇنى دا اناعۇرلىم جوعارى. مىسالى، اقش-تا ەشقانداي ۆەگەتاريانشا جانە گارمون ەگىلمەگەن سيىردىڭ بۇيرەگى عانا 100-150 اقش دوللارىنا باعالانادى; بۇزاۋ ەتىنىڭ 1 كەلىسى 180 اقش دوللارى تۇرسا، اۆستراليادا 100 پايىز بۋدانسىز كوكونىستەردىڭ قۇنى 50-70 اقش دوللارى ارالىعىندا. ساپاسىنا قاراي باعاسى ەكەنىن ەسكەرگەن ەلدەردە وسىلايشا بۋدانسىز، تازا تابيعي جولمەن وندىرىلگەن ءونىم قۇنى دا اسپانداپ تۇر»،- دەيدى.
مىسالى، قازىر قىتايدا ءتۇرلى ۆيرۋستاردىڭ ءورشىپ تۇرعان كەزى. سونىمەن قاتار، اتالمىش ەلدە ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنەن بولاتىن اللەرگيالار دا كۇرت وسكەن. وسىعان بايلانىستى ماماندار «قىتاي 3 ملرد حالقىن اش قاردىرماۋ ماقساتىندا ءتۇرلى ادىستەردى پايدالانىپ، باقا-شاياننان بولەك، سينتەزدەۋدەن وتكەن ونىمدەردى كوپ تۇتىناد. ال مۇنىڭ جەمىسى بىردەن بىلىنبەيدى. ادامزاتتىڭ بويىندا ءتۇرلى اۋرۋلار ارقىلى كورىنىپ، ۇزاق جىلدار بويى ساقتالا كەلە گەنىن وزگەرىسكە ۇشىراتادى. جانە تابيعي ونىمدەرگە قاراعاندا، بۇلاردىڭ باعاسى ارزانىراق بولعاندىقتان حالىق جاپپاي ساتىپ الادى. وسىلايشا ول تەز تارالادى. سوندىقتان تەز ارادا وعان تىيىم سالۋ كەرەكپىز» دەسەدى.
«الەمدەگى تاماق تاپشىلىعىن شەشۋ ءۇشىن باسىن تاسقا دا، تاۋعا دا ۇرعان عالىمدار جوقتان بار جاساپ، ترانسگەن، گەندىك موديفيكاتسياعا ۇشىراعان تاعامدار ءتۇرىن ويلاپ تاپتى. ءتىپتى بۇگىندە بالالار تاعامدارىنىڭ باسىم بولىگى ترانسگەن ونىمدەر. ول مۇنىڭ ارتى كۇنى ەرتەڭ ۇرپاق دەنساۋلىعىنا كەرى ىقپال ەتپەسىنە كىم كەپىل. بۇل ءبىر عانا تاماق وندىرىسىنە قاتىستى. ال گەندىك ينجەنەريانىڭ قانشاما سالاسى بار. وسىعان وراي ايتارىم، گەندىك ينجەنەريا قىزمەتىن جەتىلدىرۋگە قاتىستى ارنايى زاڭ قابىلدانۋى قاجەت. ءبىز قازىر بالارىمىزدا دەنساۋلىق جوق. ءسال نارسەگە اۋىرىپ قالادى دەيمىز. مۇنىڭ بارلىعى سول ترانسگەن، گمو-قوسىلعان ونىمدەردى كوپ تۇتىنعاندىقتان. سوندىقتان بىزگە وسى ماسەلەنى باسى اشىق كۇيىندە قالدىرماۋ ءۇشىن ارنايى زاڭ قابىلداپ، قولدانىستاعى زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ قاجەت. قىتايدى قۇرتىپ وتىرعان حارام اس ەكەنىن ەستە ساقتاعان ءجون»،-دەپ وتىر عالىم، نۇربالا ەسكەلدينا.
قارلىعاش زارىققانقىزى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
