Ata-babalarymyz sóz maǵynasyna, onyń aıtylý máneri men qoldaný syryna aıryqsha mán bergen. Árbir sóz óziniń tabıǵı qyzmetinen aýytqymaı, basqa atalym sózdiń maǵynasymen aralaspaı ózindik bolmysyn taza, qaz qalpynda saqtaýǵa umtylǵan, mysalǵa alar bolsaq, Aqsý, Qarasý, Qyzylsý dep atalatyn gıdronımdik ataýlar qazaq dalasynda jıi ushyraıdy. Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Saıram aýdanynda osylaısha atalatyn iri eldi mekender orys tiline Belovod, Chernovod, Krasnovod degen túrde qalyptasyp ketken.
Vanovkada (Qazirgi Turarkent) mektepte oqyp júrgen kezimde kúzetshi bop qyzmet atqaratyn qazaqsha jaqsy biletin orys shaly boldy. Sodan Belovod, Chernovod, Krasnovod degen sózdiń maǵynasy ne? – dep suraǵanym bar. Sonda shal Jabaǵylynyń bıik taýynda jatqan qarly taýdyń basyn nusqap:
– Áne, kórdiń be, sonaý taý shyńynda appaq qar men qap-qara qojyrtastyń aralasyp jatýyn. Ony qazaqtar Alataý dep atasa, biz Pestraıa gora dep ataımyz, — dep túsindirdi. Sen suraǵan Aqsý, Qarasý, Qyzylsý degen qazaqsha sózderge qarap, ony biz Belovod, Chernovod, Krasnovod dep atap kettik. Appaq bop kóbiktenip aqqan soń Belovod degen sııaqty sýdyń túsine qarap atalǵan selolar ǵoı dep túsindirgeni bar. Kóp jyldar boıy meniń túsinigim osylaısha ózgermeı keldi.
Ótken jyly (2008 j) Saıram aýdanyndaǵy Sarqyrama dep atalatyn aýylǵa qudalyqqa bardym. Qudamyz mektep dırektory, tarıhshy, qazaq shejiresin jaqsy biletin, sańlaýy keń, bilikti, áńgimeshil jigit bop shyqty. Men odan:
– Aýyl aty ne sebepti Sarqyrama dep atalady? – dep surap qalyp, sodan qyzý áńgimege kirisip kettik.
– Ertede babalarymyz osy mańǵa qonystanyp jaılasqanda, aýyl janynan aǵyp ótetin sýdyń, ásirese, el jatyp tynyshtanǵan kezinde sýdyń saryny qatty estilýi sebepti, Sarqyrama atalyp ketipti. Qulaq salsańyz túnde ol saryldy ózińiz de estesiz, – dep kúle jaýap berdi.
– Aqsý (Belovod), Qarasý (Chernovod), Qyzylsý (Krasnovod) eldi mekeni qandaı maǵyna beredi. Aqqan sýdyń túsine qarap qoıylǵan gıdronımdik ataýlar ma? – dep surap edim
– Bul gıdronımderdiń oryssha kalka ádisimen aýdarylýy oǵan orys sharýalarynyń XIX ǵ. ortasynda Reseıden kóship kelip, sýly, nýly jerlerdi tartyp alyp qonystanýyna baılanysty. Ol gıdronımderdiń oryssha atyn qalyptastyryp jiberýi sebep bolǵan. Aqsýdy, Qarasýdy, Qyzylsýdy orystar sýdyń túsine qarap, kalka túrimen aýdarýy sebepti, onyń maǵynasyn ústirt uǵynǵan. Onyń qazaqsha maǵynasynda sýdyń túsine emes tabıǵı ereksheligine oraı aıtylatyn syry bar. Aqsý dep qazaqtar aǵyp jatqan ózen sýdyń basy taý basyndaǵy qardyń erýinen alynýy sebepti taý basynan aǵýynan ony Aqsý dep atap ketken. Al, Qarasý degenniń jazyq oıpań jerdegi jerasty sýlarynyń bastaý kózi ashylyp, sodan qaınap shyǵatyn tynyq jer reńdi sýdy Qarasý dep ataǵan. Al kóktem shyǵa qar jyldam erip, qyr men saıdaǵy topyraqpen aralasyp botana bolyp aǵatyn, biraq aǵysy birer kúnde taýsylatyn sýdy Qyzylsý dep ataıtynyn kóremiz. Bul gıdronımder tabıǵattyń boıyndaǵy árqıly sebep saldarǵa baılanysty paıda bolatyn qubylystan týyndaýy sebepti nelikten Aqsý, Qarasý, Qyzylsý dep atalatynyn kesh te bolsa uǵynyp, ústirt uǵynǵan qatemdi túzegenim bar.
Birde Baýkeń úıine aýyldan bir top qart kisiler kelip qaldy. Olarǵa sálem berip, Baýkeńe qarap, aýyl shaldaryn kútýge ne ákeleıin, – dep suraı bergende:
– Kim aıtty saǵan qart adamdardyń bárin shaldar dep aıtýdy, — dep zekip tastady. Tyńda, bilmeseń bilip al, dýrak! – dep qarttarǵa baılanysty ataý sózderdi taratyp aıta bastady.
– Qazaq shal dep kóp jasaǵan, óz úı-ishi sharýasymen aınalysatyn, áleýmet isinen syrttaı júretin bala-shaǵa qamynda ózimen ózi bolǵan qart kisini aıtady. Al, kárıe dep otbasy men onǵa taıaý bir shaldyń kindiginen taraǵan aýyldaǵy aǵaıyn-týystarynyń qamyn oılap, aǵaıynnyń birligi men tirligine qorǵan bolyp, aýyldy urshyqsha úıirip ata-baba dástúrin kóziniń qarashyǵyndaı saqtap, aýylyn áńgime dúken quryp, ósıet sózben tárbıeleıtin kórgendi qartty kárıe dep qadirleıdi. Al, aqsaqal qurmetine kárıeniń biregeı sanaýlylarynyń ǵana qoly jetedi. Aqsaqal ata jolyn jete biletin, ata-baba dástúri men tarıhynan mol habary bar, shejire taratyp, aıtys tartysta eldiń sózin ustaıtyn bılikke áseri bar aqyldy, bilimdi, dinge, saltqa berik sanaýly kisilerdi ǵana aıtady. El aqsaqaly aıtsa boldy, másele sheshimin tabady. Sen bul uǵymdardyń ara jigin jaqsy tanyp bilip alýyń kerek, – dep eskertý jasaýy men úshin ómirlik sabaq boldy. Keıde aldy artyna qaramaı laq etip sóıleı salatyn saldyr salaqtyǵymnan boı tartyp ańdap sóıleýge tyrysatyn boldym.
Mine, osy kárıe-ıdeologtar – aýyl adamdaryn, alys-jaqyn, aǵaıyn-týystardyń rýhanı tutastyǵyn saqtaý arqyly qalyń qazaqtyń rýhanı uıtqysyna aınalǵan asyldarymyz ekenine oı júgirte bastadym.
Búginde gazet-jýrnaldar men teledıdarlarda aty shyqqan tanymal aqyn-jazýshy men ǵalymdardy pálenshe abyz, túgenshe abyz deıtin abyzdar kún ótken saıyn balalap kóbeıip barady. Tipti áıel kisilerdi de abyz deı bastadyq. Osyǵan qaraǵanda este joq eski zamandardan bermen qaraı óte sırek qoldanysqa túsken qasterli abyz ataýynyń mán-maǵynasyn jete túsinbeı óte ústirt qarap jeńildetip alǵan tárizidimiz. Óıtkeni konservatorııanyń qobyz klasyn bitirgen ózi qara qobyzdy quıqyljyta arqalanyp tartatyn jas ǵalym Ásem Burhanqyzy Muhametjannyń «Abyzdan qalǵan asyldar» (Almaty «Alash» baspasy, 2006 j., 182 bet) dep atalatyn ǵylymı monografııasyn oqysań, osy pikirge eriksiz kelgendeı bolasyń. Ásemniń oı qorytýyna qaraǵanda, Abyzdar ıntýıtıvtik sana-sezimniń ıesi, Qorqyt jáne Qorqytqa deıingi abyzdar dúnıetanymy jaǵynan qaraǵanda olardyń bári de taza táńirlik dinniń jetekshi ókiline jatady eken. Bul – tarıhı shyndyq, esh qospasy joq sol kezeńniń dúnıetanymy abyzdar týyndysy arqyly sınkretti ónerden óz kórinisin tapqan, qaıtalanbas rýhanı qundylyqtyń ózegine aınalǵan biregeı qubylys. Ataqty fılolog ǵalym Q. Jubanovtyń tanymynda: «… eski kezdegi shamandardy abyz, – dep «rý bastyqtary, rý aqsaqaldary, «baqsy-balgerler men qobyzshy, dombyrashy, ánshilerdiń barlyǵy da abyzdardan órbigen», – dep abyzdyń sınkretti óner órisin keńeıtip, onyń ómirge óris jaıýynyń negizi qaıda jatqanyn nusqaı kórsetýiniń eleýli máni bar qubylys.
Kúı atasy Qorqyt atanǵan abyz babamyz Turandy jaılaǵan túrik halyqtarynyń oı-sanasynda taza táńirlik dinniń ókili retinde qabyldanady. Al, ıslam dinin túrik halyqtary jabyla qabyldap ıslamııat álemine qoıan qoltyq tikeleı aralasyp ketýinen oı-sana men dúnıetanymdaǵy ózgeris «Qorqyt ata kitabynda» beınelenetin alǵashqy margınaldyq sana tabıǵaty da kórinisin berdi. Jyrdaǵy Qorqyt Ata qanshalyqty ıslam dúnıetanymynda bolsa da, táńirlik tanymnyń kórinisteri ár jerde-aq kórinis berip jatqan erekshelikti anyq sezinip otyramyz.
Abyz tulǵasynyń óte kóne tarıh qoınaýynda qalyptasyp jetilgen túrin tanyp bilmeı, búgingi abyz uǵymynyń túp maǵynasyna dendeı alýymyz eki talaı. Zaman aǵymyn aldan boljap, kóripkeldik jasap, tula boıy sınkrettik ónerge tunǵan, sóz sóılese tógilgen sheshen, oı oılasa kóripkel kósem, halqynyń rýhanı áleminiń ózegine aınalǵan biregeı ketpen tuıaq kemeńger tulǵa ǵana abyzdyq deńgeıge jete alǵan. Mundaı tulǵanyń bolmysyn b. z. b. dáýirde ǵumyr keshken Úısin memleketiniń bılik pıramıdasyndaǵy 9 satyly bıliktiń altynshy satysynan oıyp turyp oryn alǵan abyzdy memlekettik joǵary bılik satysyndaǵy qyzmetten kóre alamyz. Bul jaıly naqtyly jazba derek kózderi de b. z. d Qytaı jylnamalarynda jazylǵan, resmı túrde hatqa túsken qujattar qabatynan ushyrata alamyz. Mysaly, Qytaıdaǵy Úrimshi qalasynda 2005 jyly Qytaı tilinen qazaq tiline aýdarylyp basylym kórgen «Ejelgi Úısin eli» dep atalatyn ǵylymı eńbekte Abyz týraly az bolsa da saz ǵana óte sırek derek kózderi ushyrasady. Osy kitaptyń 271-betinde «Úısin eliniń bılik júıesi» degen taqyryppen berilgen Úısin memleketiniń memleketti basqarý pıramıdasyndaǵy eń negizgi 9 satyly qabattan turatyn, ıaǵnı olardy 15 laýazymdy ulyq birlestigi eń bıik búkil memlekettik bılik oryndaryn meńgeretini jazylǵan. Birinshi orynda turǵan eń bıik sheshýshi oryn – elbasy ıaǵnı ol Kúnbı dep atalady, 2- Dýly (duǵlý) – bas ýázir, 3- qolbasy, 4- taıpa basshylary, 5- Dartý ıaǵnı bas jasaýyl, 6-shy orynda – Abyz (bas baǵamdar) 2 adam taǵaıyndalǵan, 7-Ulys begi, 8-Orda begi, 9-Atqosshy (ámir sarbazy). Toǵyz dárejege bólingen ókimettik uıymdy ortalyqtanǵan 15 ulyq birligi meńgerip, basqaryp otyratyn bolǵan.
Osy bılik ıeleriniń ishinde abyzǵa qoǵam ómiriniń dúnıetanymdyq, ıdeologııalyq ómirine basshylyq etý tapsyrylýy sebepti, abyzdardyń ózi ózara «Bas aqylgóı abyz» (180 bet); «Sanatker abyz» (215 bet); «Tóreshi abyz» (370 bet) dep atalyp, olar ózderine tıisti salaǵa basshylyq etken. Bas aqylgóı abyz – Kúnbıge keńesshi aqylgóı bolýmen birge kóripkeldik qasıeti basym, óner ıesi, qoǵamnyń keleshek taǵdyryn barlap, qandaı taǵdyrǵa ushyraryn boljap otyrǵan. Sanatker abyz tabıǵaty shamasy sınkretti óner ataýlynyń bet alysyn, damý jolyn tanyp bilý jolynda boıyna bitken ónerdiń kúshimen qalyń úısin eliniń rýhanı uıytqysyna aınalyp, qaýymyn kúnbı saıasatynyń mańyna sútteı uıytyp otyrýǵa umtylǵan. «Tóreshi abyz» – qoǵamnyń ıýrıstprýdenııasyna jón siltep, tóreshilik etip otyrýyna qaraǵanda, qazaqtyń ataqty bıleriniń túp tórkini men bılik qyzmeti osy abyzdyqtan áýje alyp jatqandaı. Árıne, bulardyń bári de táńirlik dúnıetanym negizine súıenip, qoǵamdyq sanaǵa sol turǵydan baǵyt-baǵdar berse kerek. Óıtkeni qoǵam múshelerin rýhanı tutastyqta ustap, osy maqsatqa uıytyp otyrý mindeti olar úshin ári qoǵamnyń saıası-áleýettik múddesi úshin sheshýshi ári basty paryzy retinde sanalǵan. Úısin tarıhynyń b. z. b. 3-ǵasyrdan b.z-ǵy 10 ǵasyr arasyndaǵy 1200 jyldyq tarıhy Qytaı jazba derekterinde hatqa túsip saqtalyp, bizge jetti. Memleketti basqarýdyń 9 dárejeli satysy ózgerissiz dástúr retinde jalǵasyn taýyp abyzdar atqaratyn táńirshildik dúnıetanym negizinde qoǵamnyń rýhanı tutastyǵyn saqtaý paryzy ózgerissiz saqtalyp, V-VIII ǵ-ǵy Túrik qaǵanaty zamanynda abyzdyq qyzmetin Tonykók, Qorqyt Ata atqarǵan dep batyl túrde boljam jasaýǵa aıryqsha dálelder jeterlikteı.
Óıtkeni Tonykók qoǵamnyń aqylgóı kóripkeli bolýdyń ústine Qytaı men Túrik eli arasyndaǵy ıdeologııalyq kúrestiń dál ortasynda qyzý atsalysyp, jaý jaqtyń quıtyrqy ıdeologııalyq aıla, tásiliniń shyrmaýyna túsip qalmaý jaǵyna eskertý jasap otyrýynda kóp maǵynaly syrlar jatyr.
Áz Jánibek zamanynda hannyń abyzy retinde qyzmet etken Asan qaıǵyny kóremiz. Hanǵa aqylgóı bolýmen birge qazaq qaýymynyń keleshegi týraly kóripkeldik pikirin tolǵaı otyryp:
Budan soń qıly-qıly zaman bolar,
Zaman azyp, zań tozyp jaman bolar.
Qaraǵaıdyń basyna shortan shyǵyp,
Balalardyń ómiri tamam bolar, – dep hanǵa aıtqan boljaý sózinde bolashaqta Reseı ımperııasynyń otarlaý saıasatyn shortan beınesi arqyly meńzeıtini bar. Bul qasiretten qutylýdyń joly jańa qonys izdep, óz tanymyndaǵy Jıdeli-Baısyn qonysyn Jelmaıasyna minip izdeıtin armany jáı qııal emes, shyndyqtyń ózinen, ıaǵnı bodandyq lebin sezinýden týǵan saryn edi.
Asanqaıǵy abyzdyń dástúrin jalǵastyrýshy Abylaı han zamanynyń abyzy dep Buqar jyraýdy aıta alamyz. Buqar jyraý Abylaı hannyń aqylgóıi, ári kóripkel suńǵyla bilikti, óleńdi óner tutynǵan jyraý atalýy – tarıhı shyndyq. Asanqaıǵynyń áz Jánibek hanǵa aıtqan kóripkeldik maǵynadaǵy jumbaǵy:
Til alsań, izdep qonys kór,
Jelmaıa minip jer shalam
Tapqan jerge el kóshir…
Áı, Jánibek, oılansań,
Qıly, qıly zaman bolmaı ma?
Sýda júzgen aq shortan,
Qaraǵaı basyn shalmaı ma?
Muny nege bilmeısiń…
dep Asanqaıǵynyń kóripkeldikpen boljap aıtqan jumbaǵynyń sheshýin Buqar jyraýdan suraǵanda, Abylaıǵa bylaısha joryp taratyp jetkizetini bar:
Han Abylaı, Abylaı…
Qaraǵaı sýdan qashyqtap
Shólge bitken bir daraq.
Shortan – shólge shydamsyz,
Balyqtan shyqqan bir qaraq,
Oılama shortan ushpas dep.
Kúnbatystan bir dushpan
Aqyry shyǵar sol tustan.
Jaıaýlap keler jurtyńa!
Jaǵaly shekpen kıgizip,
Baldy maı jaǵar murtyńa.
Jebirlerge jem berip,
El qamyn aıtqan jaqsyny
Sóıletpeı urar urtyna.
Baýyzdamaı isher qanyńdy,
Óltirmeı alar janyńdy,
Qaǵazǵa jazar malyńdy,
Esepke salar baryńdy,
Elińdi alar qolyńnan,
Ásker qylar ulyńnan!
Bul aıtqanym, Abylaı,
Bolmaı qoımas artynan, –
dep kóregendikpen tolǵaı sóılegen óleń joldarynda túbinde Reseı tarapynan otarshyldyqtyń bodandyq qamyty moıynǵa ilinerin meńzep otyr.
Abylaıdyń abyzy Buqar jyraýdan keıin, handyq bıliktiń zamany ótip, el bıleý júıesi otarshyldyq qalypqa túsken soń-aq qasıeti bar, aqylgóı ónerpaz, aldyn boljaı alar kóripkel abyzdar bolsa da, zamany ózgerip óz bıigine órleı almaı qaıǵyly oıǵa tunshyǵyp armanda ketken daryndar da ómirden ótip jatty. Osy qubylysty eskere otyryp Abaı «Ol kezde shala-pula hat tanyǵan kisisi bolsa – ony «abyz» deıdi eken. Ol «abyz» demek áýelde shaman dinindegilerdiń óz moldasyna qoıatyn aty eken» (Abaı. Almaty, 1995, 2 tom, 222 bet), – dep oı júgirtýi arqyly abyzdyń kóne bolmysy ózgerip, ýaqytyna qaraı evenki tilindegi elergen, delebesi qozǵan shaman degen deńgeıge sheıin túsip ketken qalypty ańǵartady.
Al, Reseı patshalyǵy men Keńestik zamanda abyz ataýlynyń shyǵý múmkindigi bolmaǵany kimge de bolsa anyq edi. Shákárim qoldan bılik ketken Reseı bodandyǵy zamanynda «El ǵaıyptan habar alyp, bolashaqty boljaıtyn» dep tabynatyn aqyldy, oıshyl, adal qarııa Abyz bolǵan» (540 bet. 2 tom, 2007 jyl. Almaty), — dep kórsetetini bar. «Eńlik-Kebek» dastanynda Nysan abyz Kebektiń taǵdyryn boljap:
Ajalyń bıik qabaq surlaý qyzdan,
dep kóripkeldigin bildirdi. Shákárimniń aıtýynsha Nysan abyz:
Ol kezde balger bolǵan Nysan abyz,
Shyn dáýlesker baqsynyń ózi naǵyz.
Jyny aıta ma, kim bilsin, shyny aıta ma,
Aıtqany keledi dep qylady ańyz. (Sonda 376 bet)
dep abyzdyń bodandyqqa túsken eliniń kezindegi qyzmeti memlekettik deńgeıden tómen túsip, iri rý, taıpa ómirindegi qalpyn sýretteıtini bar. M. Áýezov te «Eńlik-Kebek» pesasynda Nysan abyz tobyqty rýynyń kóripkel, qobyzyn sarnatqan abyz retinde sýretteledi.
Arabtar Turanǵa VIII ǵ. ǵana aıaq basty emes pe? Abyz arab sózi emes, kóne túrik sózi. Etımologııasy zerttelmeýi sebepti, maǵynasy ashylmaı keledi.
Biraq táýelsizdik zaman jeli altyn kúrek jeldeı mańdaıymyzdy jelpı soqqan tusta gazet-jýrnal betteri men kógildir ekranda ataǵy shyqqan aqyn-jazýshy, ǵalymdardy pálenshe abyz, túgenshe abyz dep jamyratyp jatyrmyz. Biraq bizdiń ústirt túsip jatqan bul maǵynasy aýysqan jasampaz abyzdarymyz dástúrli abyzǵa múldem uqsamasa da sóz maǵynasyn buzyp «abyzdap» jatýymyzǵa jol bolsyn?
Búkil qazaq baspasózi parsylardyń áshkereleımin, masqaralaımyn degen «pash» sózin teris qoldanyp, ony maqtan etý, madaqtaý maǵynasynda qoldanysqa túsirip jiberdi. Ár sóz qoldanysyn úlgi tutatyn «Egemen Qazaqstan» gazeti osy «pash» sóziniń tutqynynan shyǵa almaı-aq qoıdy. Qasterli ata sózimiz «abyz» sózin de osy «pash» sózi sııaqty maǵynasyn buzǵan qalpynda qoldana bastadyq.
Ótken tarıhymyzǵa nazar salyp, dástúrli el bıleý júıesinen týyndaıtyn laýazymdyq qyzmet satylary qalyptasyp, zaman ózgerip, táýelsiz memleket retinde álemge tanylyp jatqan zamanda eldiń dúnıetanymy men rýhanı álemin birtutas rýhanı birlikke keltirýge uıytqy bolatyn búgingi táýelsizdik zamanymyzdyń abyzyn izdeýdemiz. Álem tanyǵan kóregen prezıdentimiz bar. Onyń premer mınıstri bastaǵan laýazymdy oryndarǵa taǵaıyndaǵan ondaǵan mınıstrleri bar. Solardyń biri – kóne zamandaǵy úısin memleketindegideı erekshe mán berip taǵaıyndalatyn resmı laýazymdy abyzdyq dástúrdi jalǵastyratyn qajettilik týyp-aq tur.
Keńestik zamanda KPSS OK-niń ıdeologııalyq hatshysy saıası bıýronyń beldi múshesi retinde sanalyp, kommýnıstik múddesi turǵysynan ol búkil Odaq halqynyń dúnıetanymy men kózqarasyn birtutas, bir qalypta qalyptasýyn qalt jibermeı qadaǵalap otyratyn. Biraq ol hatshynyń boıynan kóripkeldik aldyn boljaı alatyn kóregendikti kórgen emespiz. Tek saıası-ıdeologııalyq joldan aýytqymaýdy saýysqannan da saqtyqpen qadaǵalaıtyn qatygezdik bolmysynan zııaly ataýly seskenetinin Sh. Aıtmatovtyń «Kassandra tańbasy» romanynda keńinen sýrettep, oı tanymy jaǵynan bir standartqa túsken máńgirt urpaq qalyptastyrýǵa jan sala kirisken sekseýildeı siresken Sýslov obrazyn kórsetýi KPSS OK ustanǵan qupııa syrdy ashqandaı sezimge oraltatyny bar.
Táýelsiz Respýblıkamyzdyń senimdi bolashaǵy úshin bılik satysynda abyzdyń jaýapty qyzmettin atqarar kóripkel, tula boıyn óner qudyreti bılegen ulttyq ıdeologııanyń kórigin jaǵatyn abyzdyq laýazymnyń orny kún ótken saıyn sezilýde. Óıtkeni kóp dıasparaly halqymyzdyń dúnıe tanymy qyryq qyraý kórpedeı shubarala qalypqa túsip barady. Osy arada b.z.b. VI-V ǵasyrda ótken parsy patshasy Darııdiń (b.z.b., 522-486 j) jartasqa jazdyrǵan «Baıandy memleket bolý úshin halyqtyń bir tilde, bir dinde bolýyn qamtamasyz etý qajet», – dep kórgendikpen aıtqan ósıeti dál bizge arnalyp aıtylǵandaı estiletini bar. Ulttyq dilimiz, tilimiz, dinimiz birtutas monolıttik qalyptan aýytqyp, qazaqtyń quraq kórpesindeı qyryq quraý alabajaq bolyp jatýy – asa qaýipti qubylys. Oǵan samarqaýlyqpen qaraý – qylmys, jaı qylmys emes memlekettik qylmys. Olaı bolsa osy osal jerimizdi túzetip, qoǵamdyq sanamyzdy sútteı uıytatyn memlekettik deńgeıdegi ıdeolog-abyz qajet bolyp-aq tur!
(«Jas qazaq» gazeti, №21, 29.05.2009)
