Tūrmaǧambet Iztileuovtyŋ poetikalyq mektebi tek qana qazaq qūşaǧyna ǧana laiyqty mektep siiaqty. Ūly aqynnyŋ oişyldyq şyǧarmalaryndaǧy beineler, siujetter, äuender bükil mūsylmandyq Şyǧystyŋ şymyr būlaqtarynan tarap, qazaq öleŋiniŋ örisin, keŋistigin keŋeitip ketti.
Tūrmaǧambet Iztileuovtiŋ şyǧarmaşylyq qazynasynyŋ qordaly qorjyndarynda arabty da, parsyny da, armiandy, gruzindi, täjikti, özbekti, qaraqalpaqty da taŋ qaldyratyn taŋşolpandai taza äri zaŋǧar söz marjandarynyŋ tizbekteri, kesekteri közdiŋ jauyn alady. Söitsek, Tūrekeŋ tūrǧyzǧan tau alystaǧan saiyn biiktei beripti.
Şyǧys siujetterin quyp jazǧan qazaq aqyndary köp bolǧan joq, biraq birazynyŋ attary, şyǧarmalary ūmytylyp, uaqyttyŋ özegine tüsip ketip, közden de, köŋilden de ǧaiyp bop ketti. Şyǧysty bilip te, bilmei de quǧan qalam ieleri bar edi, köpşiligi közsiz elikteuden asyp kete almady.
Mäselen, Şyǧysta «Läili-Mäjnün» taqyrybyna ǧana jüz jiyrmadan astam dastan, poemalar jazyldy. Bäri birdei şetinen şedevr bolǧan joq, aitulysy ǧana adamzattyŋ esinde qaldy. Firdousi «Şahnamasy» da türki tildes ädebietterde jäne Europada köptegen elikteu tärtibimen tuǧan şyǧarmalardy düniege äkeldi. Dese de, sonyŋ bäri naǧyz «Şahnama» biigine jete almai orta jolda qalyp qoidy. Äitse de elikteudiŋ de elikteui bar. Şyǧys ädebietteriniŋ tarihynda elikteulerdiŋ de jaqsysy, jamany bola beredi. Talantty degen elikteu ǧana bastapqy tüpnūsqanyŋ («Şahnama», «Myŋ bir tün», «Totynama») ideialyq-körkemdik dästürlerinen basqa äleumettik, mädeni ortada äri saqtap, äri jalǧastyra otyryp, tepe-teŋ kelmese de iyqtasuǧa jaraityn jaramdy tuyndyny düniege äkeledi.
A.Puşkinniŋ mynandai bir sözderin keltire ketsek artyq bolmas edi. Ol bylai deidi: «…podrajenie ne est postydnoe pohişenie — priznak umstvennoi skudnosti, no blagorodnaia nadejda na svoi sobstvennye sily, nadejda otkryt novye miry, stremias po sledam geniia, — ili chuvstvo, v smirenii svoem eşe bolee vozvyşennoe jelanie izuchit svoi obrazes i daet emu vtorichnuiu jizn» (Puşkin 7 t. 420 b). Mine, bar mäsele, sol Puşkin aitqandai şyǧarmanyŋ ekinşi ömirinde jatyr. Ärine, ol da aqynnyŋ altyn qadamyna, alyptyǧyna, asqar taudai taqyrypty öz töbesine alyp şyǧuyna bailanysty. Söz joq, Firdousi «Şahnamasy» Şyǧys pen Batysta qyruar aqyndardyŋ qalamdaryna dem bergen dastandar jinaǧynyŋ kökesi der edim. Europalyq ädebiettanu tilimen aitsaq — mūny (imitation — imiteişn), al parsy, türki tildes orta ǧasyrlar ädebietinde «tazkire» deidi.
Parsy tilinde jazǧan ündiniŋ ūly şaiyry Ämir Hüsrau Dehleui Nizami mektebinen şyqsa da näzira jolyn özinşe tauyp, taŋdap tamaşa poemalar tudyrdy. Iаǧni, Nizamidi tikelei tärjima etpei, özinşe nūsqalar jazdy, jasap, qaşap şyǧardy. Ūly Mūhtar Äuezov te Tūrmaǧambet Iztileuūlynyŋ «Şahnamasyn» joǧary baǧalai kelip, «Firdousi ülgisimen halyq aqyny Tūrmaǧambettiŋ özi öleŋ etip jazǧan Rüstem jönindegi dastannyŋ qazaqşa varianttary» deimiz degen edi.
Firdousi:
«Basi randj darin salo si
Adjam zindekardam bedin parsi.
Man namiram az in pas ke zindeeam
Ki tuhmu suhanro pirekandam,» — degen edi.
Iаǧni, «parsy tili tiri tūrǧanda men ölmeimin, öitkeni ölmeitin sözderdiŋ tūqymyn şaşyp kettim» degen eken.
Al, Tūrekeŋ ne deidi:
«Toqtatty Tūrmaǧambet kelgen oidy,
Soŋyna «Şahnamanyŋ» qolyn qoidy.
Balaşa baǧyp-qaǧyp, babyn tauyp,
Ösirdim süiriktei qyp sūlu boily.
Dünieden ömir bitip, ötsem de özim,
Aralap jerdiŋ jüzin jürer sözim.
«Köre almai keiingini kettim-au» dep,
Armanda bolmai-aq qoi eki közim».
Nazira termininiŋ qazaq mysalynda molynan aşyluy osy öleŋ joldarynda siresip tūr. Kerek deseŋiz, osynau örşil de öristi ädebi ädis arqyly Tūrmaǧambet Firdousimen jarysady, biri iran jerinde ekinşisi qazaq topyraǧynan tabanyna tirep tūryp beldesedi. Mäsele jyǧuda, jyǧyluda emes, qazaq aqyny İran eliniŋ ūly bäiteregine süienip tūryp, qazaq dastandarynyŋ jaŋa aspani älemin terbetip, tolǧatyp şyǧarady. Nizami — Ämir Hüsrau Dehleui arasyndaǧy nazira qandai därejege jetse, Firdousi Tūrmaǧambet nazirasy qazaq poemasy tarihynda būryn-soŋdy bolmaǧan tyŋ hiqaialy öleŋder siklderine apardy, qazaq topyraǧynan oryn tepken zaŋǧar daraqtar ormanyn jasap berdi.
Endeşe qazaq öleŋiniŋ tarihynda «Hamseni» («Bestikti») jasaǧan, iaǧni bestik poemalar jazǧan Şäkärim Qūdaiberdievten keiin Tūrmaǧambet Iztileuūly bolǧany aiǧaq şyndyq. Eger körnekti kinorejisseri tabylsa, közin tapsa, Tūrmaǧambet «Şahnamasynan» seriialy filmder jasauǧa bolar edi. Şyǧys ädebietinde «Hamseniŋ» («Bestiktiŋ») şekarasynan asyp ketken aqyndar da bar edi. Solardyŋ eŋ ataqtysy Äbdirahman Jämi edi, ol bes poemany jeteuge jetkizip edi, ekeuin jäne qosyp edi. Al, Tūrekeŋniŋ «Şahnamasy» jeteudiŋ özin jeti orap äketedi. Şyǧys siujetin jüirik jyrlaǧan naǧyz ūly epik aqyn bolǧany aidan anyq körinip tūr emes pe? Tek qazaq ädebieti tarihynda osy jailardyŋ basy äli aşylǧan emes. Şyǧys ädebietteriniŋ tarihynda «Hamsa» («Bestik») ötken būralaŋ joldardyŋ jai-küiin aşyp, qorytyndy bergen äli eşkim joq. Poeziianyŋ ösui, örbui būrynǧy formalardy damuyna, deŋgeiiniŋ ūlǧaiuyna bailanysty ǧoi, sonymen qatar ejelgi eski türlerdiŋ jaŋa tür tolqyndarmen aralasuy da, türli saparlarǧa tüsui de uaqyttyŋ, ortanyŋ, zamannyŋ äserimen, aǧynymen jürip otyrady.
Sonymen, Şyǧys «Hamsasymen» 19 ǧasyrdyŋ arjaq berjaǧynda tuǧan qazaq «Hamsasynyŋ» arasynda özindik erekşelikterin aiqyndaityn özgeşelikter, ūqsastyqtar, aiyrmaşylyqtar, birlikter bary anyq jai. Qazaq poeziiasynyŋ tarihynda osynau oişyl izderdiŋ, nūsqalardyŋ, kesek tuyndylardyŋ köşbasynda Abai jäne onyŋ aqyndyq mektebiniŋ tūrǧanyn ūmytpauǧa tiispiz. Nemis Getesimen, Şillerimen, aǧylşyn Şekspir, Baironymen, fransuz Viktor Giugo, Bodlerimen, italian Dantesimen, grek Gomerimen maqtansa, madaq tūtsa, biz Abaimen, Şäkärimmen, Tūrmaǧambetpen maqtanuǧa tiispiz. Süiener ūlyŋ bolsa nege süienbeske!
Birer söz «Şahnama» audarmalary» jöninde parsy-täjik ädebietiniŋ ūly eposy — «Şahnamaǧa» jäne onyŋ avtory Firdousige degen qyzyǧuşylyq erte zamannan bastalǧany belgili jai edi. Şyǧysta «Şahnama» taqyrybyna arnalǧan tört jüzden astam şyǧarmalar tuǧan edi. Ärine, solardyŋ bäri «Şahnama» şyŋyna jetti dep aituǧa bolmaidy. İran eposynyŋ basty keiipkeri Rüstem beinesi Taiau jäne Orta Şyǧys aqyndarynyŋ qalamdaryn terbetti. Firdousi epopeiasynyŋ äuenderi, sazdary ortaaziia halyqtarynyŋ folklorine endi. «Şahnama» taraularyn halyq arasynda taratyp oqu keŋinen etek aldy jäne ol mädeni dästürge ainaldy.
Epikalyq aŋyzdar retinde mūndai auyzşa taratu täsili HIY ǧasyrdan bastap HIH ǧasyrǧa deiin mädeni dästürge ainaldy. «Şahnamany» oqityn, taratatyn ädebi mektepter qalyptasty. Būl igi nyşan HH ǧasyrdyŋ 30 jyldaryna deiin İranda, Auǧanstanda, Päkstanda saqtaldy jäne osy zamanǧa deiin jetken. «Şahnama» taqyryby men siujetteri bertin kele jeke qissa, dastan, poemalarǧa, aŋyzdarǧa ainalyp kete bardy. Mäselen, «Jamşidname», «Samname», «Faramurname», «Barzuname», «Darabname» siiaqty poeziialyq şyǧarmalar soǧan dälel bola alady. Būlar irantildes jäne türkitildes halyqtar arasynda taralyp ketti.
Europada Firdousi poemasy Bethoven simfoniiasyna, Vagner dramasyna teŋelip, esimi Gomer, Vergilii, Dante, Giugomen qatar ataldy. Genrih Geine öziniŋ ataqty tuyndysyn — «Firdousi turaly» balladasyn jazdy. Şeberligi, qūrylymy, uaqiǧasynyŋ şiyrşyq atuymen közge tüsip tūratyn «Şahnamanyŋ» işindegi bir keremettei «Rüstem-Suhrab» dastanyn nemistiŋ romantik aqyny, orientalisi F.Riukkert parsydan tikelei nemis tiline tärjimalady. Audarmaşy öz tarapynan azdaǧan özgerister engizumen negizgi tüpnūsqasynan auytqyp kete almady. Ündi-evropa halyqtarynyŋ epostaryndaǧy batyrlyq jyr men siqyrly äŋgimeler, ertegilermen ūştasqan tūstarda tuyp jatatyn Zigfird, Ahill syndy tūlǧaly keiipkerler «Şahnamadaǧy» Yspandiiarmen ündesip, ūştasyp jatatyn.
Firdousi «Şahnamasy» Europada aǧylşyn, fransuz, nemis, italian tilderine ötken ǧasyrlarda keibir üzindileri audaryla bastaǧan. Mysaly,aǧylşyn orientalisi Vilem Djons «Şahnamanyŋ» keibir bölikterin audaryp, aqynnyŋ Mahmud Gaznauige jazǧan satirasyn audaryp bastyrǧan, janyna latynşa nūsqasyn bergen. Vilem Kir Patrik «Şahnama» turaly ocherkterin jazyp, «Şahnamanyŋ» Dakikige bailanysty taraularyn audarǧan. Odan keiin Hademon degen ǧalym «Şahnamanyŋ» tarihi qainar közderin zerttep, Jämşid tarihyna bailanysty tūstaryn audara bastaǧan fransuz ǧalymynyŋ Firdousi turaly ǧylymi jetistigi basqa äriptesterine qaraǧanda biikteu tūrady. Fransuz tilşisi Pol Gumberd Şak «Şahnama» mätinindegi arab sözderin arnaiy bölip alyp zerttegen. Būdan keiin fransuz şyǧystanuşy Munfare parsy tiliniŋ keibir mäselelerin patşalar kitaby arqyly zerttegen. Parsy tiliniŋ fonetikasyn paidalanǧan osy ǧalym «Şahnama» teksterin paidalanǧan.
Fransuz şyǧystanuşylary «Şahnama» betterinde bolyp jatatyn ülken oqiǧalardy, keiipkerlerdiŋ qaqtyǧysyn, Firdousidiŋ suretkerlik şeberligin taldai kelip, iran epiginiŋ qūdiretin Bethoven simfoniiasyna teŋeidi. Gomer, Dante qataryna qoiady. Persiianyŋ saiasi, äleumettik qoǧamdyq tarihy osy «Şahnamanyŋ» işinde jaqsy beinelengen degen qorytyndyǧa keledi. Fransiianyŋ körnekti ǧalymy Masse «Şahnama» turaly jazyp, körkemdik tūrǧydan keŋirek taldaidy. Būl kitap fransuz ädebi synynda laiyqty baǧasyn aldy.
Firdousi «Şahnamasy» — ūlttyq epopeia degen Masseniŋ kitaby Europanyŋ şyǧystanu äleminde silkinister tudyryp, sol kitaptyŋ özi jaiynda zertteuler jazyla bastaidy. Masseniŋ aituy boiynşa Firdousi patriot aqyn, onyŋ poemasy halyqtyŋ azaby men quanyşyn, taǧdyry jöninde düniege tanymal ūly tolǧau, dünie ädebietiniŋ inju-marjanynan sanalady. «Şahnama» eki ideologiianyŋ şekarasynda tolyq saǧasyn tapqan şyǧarma edi.
Mazdahizm men mūsylmandyq belgileri qatar körinetin bükil Aziia örkenietiniŋ keleşegin körsetetin şyǧarma dep baǧalaidy. Şyǧys poeziiasynda Firdousi birinşi ret adam minezin somdaǧan, keiipkerler galereiasyn jasaǧan, tolyqqandy obrazdar bergen aqyn sanatyna qosylady. Europa ädebietinde Dante Renessanstyŋ köş basynda tūrsa, Şyǧys Renessansyn bastauşylardyŋ aldyŋǧy sapynda Firdousi, Rudaki esimderi atalady. Firdousi «Şahnamasy» fransuzdyŋ birqatar jazuşylaryna igi yqpalyn tigizgenin fransuzdardyŋ özderi de aitady. Äsirese, Senit Beva, fransuz romantigi F.Koppes, M.Bernes jäne basqa da fransuz jazuşylary öz şyǧarmalaryna Firdousi «Şahnamasynyŋ» äseri bolǧandyǧyn moiyndaidy. Tipti, Kopes Firdousi haqynda jeke ballada jazǧan adam. Koppes ol balladasynda Firdousi ömiriniŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ quatty nūry bar ekendigin atap ötedi. Danteniŋ «Tozaqtyŋ tamūǧy» degen daŋqty dastany İtaliiany qalai köterse, Firdousi «Şahnamasy» myŋdaǧan jyldar mülgigen parsy tilin dür silkindirdi.
«Şahnama» bükil türkitildes aqyndardyŋ şyǧarmalaryna şapaǧatyn tigizdi, būl kieli taqyryp qazaq, qaraqalpaq, özbek, äzirbaijan, gruzin, ūiǧyr topyraǧynda qaitadan jyrlandy. Nizamige, Abaiǧa, Şota Rustavelige, Nauaiǧa, Tūrmaǧambetke igi yqpalyn jasady. Küieuge ūzatylǧan qazaq qyzynyŋ jasauyna «Şahnama» qoljazbasynyŋ qosa ketkenin közimen körgen atamyz Älkei Marǧūlan maǧan bir äŋgimesinde aityp bergen edi.
Qazaqşa birinşi jyrlaǧan Aqmeşitten şyqqan Oraz Molla edi. Ol Keiumars pen Keiqysrau aralyǧyn jyrlady, basty keiipker etip Rüstemdi aldy. Oraz molladan keiin Serdaly degen aqyn 1888 jyly Qazanda «Kissa-i Rustam» atty şyǧarmasyn bastyrdy. Odan keiin V.Jukovskiiden alyp, «Rustem Suhrab» dep jyrlaǧan qazaq aqyny, publisisi Mūhammedjan Seralin ekenin aittyq, jazdyq. Tipti bergi däuirde Qalmaqan Äbdiqadyrov, Mäjit Däuletbaev «Şahnama» jaiyna qalam tartty. Ataqty aqynymyz marqūm Äbdildä Täjibaevtyŋ anasy Aimankül Täjibaeva «Şahnamanyŋ» 1908 jyly Taşkende şyqqan nūsqasyn qarasözben audarǧanyn aita ketu läzim. Marjandai äripterimen köşirilgen däpterlerin közim kördi. Kezinde būl qoljazba M.O.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ qoljazbalary qorynda saqtauly edi.
Qazaq avtorlary dälme-däldik detaldar jaǧynan qaşyqtai otyryp, iran eposynyŋ demokratiialyq prinsipterin ūstandy. Rüstem jönindegi qazaq poemalarynda «Şahnama» keiipkerleriniŋ belsendiligi saqtaldy, jaŋa epizodtar, tyŋ tartystar engizu arqyly qazaq jyrlauşylary Rüstem beinesin qazaqtyŋ batyrlyq epostarymen ündestire, säikestendire jazdy jäne qazaq ädebietiniŋ erekşelikterine süiennip otyrdy. Ūlttyq ädebiet özine tän ūlttyq boiaulardy äri qarai damytyp,özge elden kelgen taqyryptardyŋ qyrlaryn aşa bildi.
Türkitildes ädebietterdiŋ körnekti ökilderi arab, iran siujetterin, sazdaryn jai köşire salmai, ärbireui öz ortasynyŋ sūranysyna, talabyna orai audardy, eliktedi, jaŋa versiialar tizdi. Söitip, ärqaisysy ūlttyq ädebiettiŋ qoryna jaŋa örnekter qosty. Qazaq aqyndaryn iran patşalarynyŋ tarihy qyzyqtyrǧan joq edi, kerisinşe Firdousidiŋ gumanistik ūstanymdary, baǧyt-baǧdary, adami izgilikterdi jyrlauy şabyttandyrǧan edi.
Keiingi jyldary synmen, kösemsözben ainalysyp ketken, äuelde qazaq poeziiasyna öz äuenimen, örnegimen kirgen talantty aqyn, ädebiet synşysy Begdilda Aldamjarovtyŋ Firdousi «Şahnamasynan» alǧan audarmalary öz aldyna bir töbe, äueli«Mänuşähir» (1973), odan soŋ «Kei Hosrou» (1976) jeke kitap bolyp, «Jazuşy» baspasynan şyqty. Begdildanyŋ būl eki dastandy taŋdap aldyna bir män bar siiaqty. Kezinde äigili audarmaşy baiaǧy İrannan sovetke qaşyp kelgen şaiyr Äbilqasym Lahutidyŋ zaiyby S.B.Banu — Lahuti «Şahnamany» orys tiline 6 tom etip audaryp, bastyryp şyǧaryp edi, alǧy sözin A. Starikov jazyp edi. Salystyryp qaraǧanymyzda B.Aldamjarov «Mänuşähir» men «Kei Hosroudy» Banu -Lahuti tärjimasynan alǧanyn baiqaimyz. Qazaq «Şahnamasynan» Begdilda qosqan özekti, öristi olja aldaǧy uaqytta jas şyǧystanuşylardyŋ, äsirese, irantanuşylardyŋ nazarynan tys qalmas dep ümittenemiz. Oraiy kelgende aita keteiik, «Şahnamanyŋ» kitabyna eŋbegi siŋgen, al jalpy soŋǧy kezde jas audarmaşylarǧa laiyqty köŋil bölinbei jür. Solardy biri qazaqtyŋ körnekti aqynyn Esenbai Düisenbai ūly «Diuani Hikimettiŋ» körkem audarmasyn kelistirip jasady, kitap Almatyda, Türkiiada jariialandy. Oqyrman qauym jyly qarsy aldy. Sony äri-beri tartyp, baǧalamai jürmiz. Ädilet emes-au.
«Şahnamanyŋ» kölemi 60 myŋ bäiitten tūrady, ony ekige köbeitsek, 120 myŋ jol öleŋ şyǧady, İrannyŋ elu üş patşalyǧyn qamtidy. Parsy ädebieti mamandarynyŋ bölui boiynşa «Şahnama» kölemi jaǧynan üş ülken bölimdi qūraidy: mifologiialyq, aŋyzdyq-batyrlyq jyrlar jäne tarihi taraulardan tiziledi. Firdousi İrannyŋ öleŋmen jazylǧan tarihyn tolǧaǧanda dinastikalyq hronologiiaǧa süiengen, İrandy tört dinastiia bilegen. Būl mälimetterdi aqyn sasanidterdiŋ tarihi şyǧarmalarynan alǧan. Pişdadidter 2441 jyl, Keianidter 732 jyl, Aşkanidter 200 jyl, Sasanidter 501 jyl, barlyq patşalyqtardyŋ jinaqtap kelgende 3874 jylǧa toldy.
«Şahnama» Täŋirini madaqtaudan bastalyp, «Aqyldyŋ ruhyn» jyrlauǧa auysady. Älem men Adamnyŋ jaraluyn aityp alǧan soŋ, Firdousi Kaiumars (Tūrmaǧambette «Qiarmyrstyŋ patşa bolǧany») bölimi bastaldy. Kaiumarstyŋ tüptegi «Avesta» kitabyndaǧy Gaiomarttan alynǧan. Kaiumars adamdardy jolbarys terisinen kiim tigudi, tamaq işudi, taǧy aŋdardy qolǧa üirete bastaǧan eken. Kaiumarstan keiin onnyŋ nemeresi Humang (Tūrmaǧanbette «Huşnaktyŋ patşa bolǧany») jaiy baiandaldy. Huşangten keiin İran taǧyna Tahmuras (Tūrmaǧambette «Tahmūrystyŋ patşa bolǧany») otyrady. Tahmuras «Avestadaǧy» Tahma-Uruni edi. Alǧaş jazudyŋ qūpiiasyn tapqan diiumen alysqan.
«Tahmūrys atasynyŋ jolyn ūstap,
Otyrdy önege aityp eldi nūsqap.
Balasy qyran qūstyŋ qalaida da
Aŋyna ūiadaǧy körgen ūşpaq» — dep,
Tūrmaǧambet Tahmūrys jaiyna kelgende taqpaqtatyp, mäteldetip, qūtyrtyp jiberdi. Özindik oidyŋ örnegine qosyp jiberedi. Odan äri Jämşid patşalyǧy ornaidy. Firdousi Jämşidtiŋ keluin jaŋa künniŋ tuuymen bailanystyrady. İran avtory «Avesta» kitabyndaǧy negizdi saqtaidy. Jämşid patşa tūsynda ölim şeginip, zūlymdyqtar joǧalady: Tūrmaǧambette būl tarau «Jämşidtiŋ patşa bolǧany», «Jämşidtiŋ qūdaiymyn dep jüziniŋ qaraiǧany» delingen eki kölemdi bölimnen qūraldy. Qazaq aqyny iran eposynda osy tūstaǧy uaqiǧalardyŋ tilin saqtai otyryp, öziniŋ bai tilimen baiypty türde baiandap beredi. Är sözinde, ärbir şumaǧynda, är tarauynda salmaqty oi, tamaşa tüiin jatady.
Tūrmaǧambet «Şahnama» siujetin jyrlaǧanda ūlttyq naqyşqa, bolmysqa laiyqty, ruhani-adamgerşilik jailarynda köbirek nazar audarady, köp mäselege köbinese qazaqi tūrǧydan keledi. Firdousi siujetin, uaqiǧa jelisimen saqtai kele, qazaq aqyny ony köz jūmyp audara salmaidy, eliktemeidi, öz soqpaǧyn tabady.
Jämşid sahnadan ketedi, ol öz jazasyn özi tabady. Basyna qūdai qondyrǧan baq şamy ūşyp ketedi, zūlym kelimsek Zahhaktiŋ qolynan öledi. İrandy būl basqan kezde ūsta Kave Zahhakqa qarsy köterilisti bastap beredi. Balalaryn Zahhak öltirip edi. Endi kek alu kerek. Soŋynda äskerimen aq tuyn köterip kelgen Pridon Zahhaktiŋ basyn kesip, elge tynyştyq äperedi, özi taqqa otyrady.
Tūrmaǧambettegi «Kaua ūstanyŋ uaqiǧasy» dep atalatyn bölim bir bas-aiaǧy jūmyr da şymyr balladaǧa bergisiz, qazaqtyŋ qasietin qara öleŋiniŋ küşin aqyn jäne bir jaqsy däleledep, jüiriktiŋ tizginin bosatqandai altyn sözdiŋ tizbekterin aŋyratyp qoia beredi.
Mänuşähyrdyŋ düniege kelgen sätinde atasy Pridon şaldyŋ quanǧanyn körseŋiz.
«Jamaly qaraŋǧy üidi etti jaryq,
Şamdai-aq, şūǧylaly tūrǧan janyp.
«Quanǧan qoryqqanmen birdei» degen,
Pridon qaldy estip esten tanyp»-
deidi aqyn (Tūrmaǧambet Iztileuūly Rüstem — Dastan Firdousi «Şahnamasynyŋ jelisimen qaharmandyq jyr birinşi kitap. Jazuşy baspasy, 2004.165 b.»)
Manugehr dastanynan bastap Firdousi «Şahnamasynda» batyrlyq epopeialar sikline jol aşylady. Keianidter dinastiiasy üşin küresken iran sardarlary sahnaǧa şyǧady. İradj ölgennen keiin İran men Tūran arasynda köp ǧasyrǧa sozylǧan aiqas tuady. Batyrlar joryǧyn bastaityn Rüstem batyr osy tūstan kelip şyǧady. Firdousi būl arada «Avestada» baiandalatyn iran patşalary jaily aŋyz äŋgimeleri men sistandyq epikalyq sikldi (Şyǧysta paida bolǧan) qosyp, eki arnadan bir tūtas arna jasap alady. Būl aidynda, arnanyŋ basynda Zal batyr, Rüstem batyr, Sührap, Bijan batyrlar tūrady. Zaldyŋ düniege kelgeni qyzyq. Firdousi «Şahnamasynda» aidalaǧa tastalǧan Zaldy Samūryq qūs ūiasyna aparyp tärbieleidi, birneşe jyl qūs ūiasynda ömir süredi.
Al, Tūrmaǧambet nūsqasyndaǧy Zal batyr (Rüstem batyrdyŋ äkesi) Firdousi «Şahnamasyndaǧy» siujetten alystap ketpeidi. Mūnyŋ özi jeke dara bir dastan bolyp şyqqan. Tūrekeŋ uaqiǧalarynyŋ işinde oquşysyn engizip jiberip, til şeberligimen tebirentip, bar nazaryŋdy baurap alady. Är şumaǧy suretke, oiǧa, dinamikalyq qimyldarǧa toly. Ana men bala, ata men nemere tabiǧat pen adam arasyndaǧy qatynas iirimderi şynaiylyǧymen köŋilge quanyş jügirtedi. Zal düniege şyr etip tüskendegi suretke qaraŋyzşy:
«Qara emes, qardai appaq şyqqan şaşy,
Sap-sary, salpy erin, jik-jik basy.
Ärmän köz, bermen maŋdai, biraq onyŋ
Köziniŋ janǧan şamdai şūǧylasy».
Nemese:
«Balanyŋ tüsi sary, qara közi -
Ras bolsa būrynǧynyŋ aitqan sözi.
Qaitpaityn qara tastan qasqyr jürek
Bolady Bahadürdiŋ naǧyz özi!» — deidi.
«Şahnama» Rüstem-Dastan.2004. 212 b.)
Firdousi «Şahnamasyndaǧy» Rüstemniŋ düniege kelui qiial-ǧaiyptan ertegige ūqsaidy. Rudaba bosany almai isip ketedi. Aqyrynda ǧaiyptan Samūryq qūs ūşyp kelip, öz qanyn aǧyzyp, işinen uyzyn alyp, Rudabanyŋ auzyna tamyzady. Balany äielderge işinen jarǧyzyp alyp, jibek jippen tiktiredi.
«Qarasa jambasynda jatyr bala,
Aibaty arystandai közi ala.
- Köziŋnen ainalaiyn qaraǧym, — dep,
Quandy qolyn alyp köre sala».
«Şahnama».268 b.)
Būl Rüstemdi esen-aman Samūryqtyŋ arqasynda düniege äkelgen Rudabanyŋ analyq meirimge toly quanyşy. Tūrmaǧambet «Şahnamanyŋ» qai tarauyn tilge tiek etse de ūlttyq bolmys, tanym aiasymen, qazaqtyŋ batyrlyq jyrlarynyŋ qabyrǧalarymen qabystyryp, jymdastyryp beredi. Qazaq «Şahnamasynda» ūlttyq sipat, ūlttyq naqyş, qazaqtyŋ maqal- mätelderin, uytty da, tätti de, aşy da sözderin ornymen paidalanyp, oquşysyn ordaly oiǧa jetelep otyrady. Qysqasy bar ǧoi , qazaqtyŋ «Şahnamasy» qazaqtyŋ iisi aŋqyp tūrady. Osyndaida «men bir maqsatqa jetsem ūlylardyŋ iǧyna süiendim» deitin İsaak Niuton sözi eske oralady. Tūrmaǧambet şyn mäninde Firdousimen jeldei jarysyp jyrlap otyrǧanyn aŋǧarmai da qalady. Älgi nemistiŋ asqan oişyl aqyny Gete Hafiz jaiynda aita kelip: «būl düniede ekeumiz ǧana jarysa alarmyz», — depti. Osy sözdi Tūrekeŋ Firdousige de arnap aitsa artyq bolmas edi. Dünie jüzi ädebietiniŋ tarihynda Firdousimen osylai tepe-teŋ iyqtasyp jarysqan Syr boiynan şyqqan qazaqtyŋ ūly aqyny Tūrmaǧambet Iztileuūly ǧana!
Feridunda Säläm, Tūr jäne İradj degen üş ūl bolǧan. Būl Tūrmaǧanbet nūsqasynda «Şah Pridonnyŋ üş balasynyŋ oqiǧasy» dep atalady. Feridun biligin üşke bölip üş balasyna ülestiredi. Kişisi İradjǧa İran, qalǧan ekeuine Qytai, Tūran jäne Rum tiedi. Eki aǧasy İran jerin İradjan qyzǧanyp, ony öltiredi. Osy siujet Injilde bar (Kain men Avel, Jüsip jäne onyŋ aǧalary) «Feridun dastanynda» İradjdyŋ ölim aldynda aǧalaryna aitqany bar edi. Öltirmeuin, ömir syilauyn ötinedi, zūlymdyqtan zäredei iz qalmaitynyn eskertedi.
«Makun hiştan raz mardom keşan
Kaz in pa panez man hod neşan
Miazar muri ke dane koşt
Ke u nio djan darad va jan hoşt»
Audarmasy:
«Jendetterge ūqsamaŋdar
Meniŋ izim joǧalady.
Dän tasidy qūmyrsqalar
Ömir tätti oǧan äli.
Qūmyrysqanyŋ jolyn kespe
Toqtamasyn tolǧau äni», — deidi.
İradj qylyş köterip, şapqaly tūrǧan eki aǧasyna, öitpeseŋ ökinişiŋ oidan ketpes. Eŋ ar jaǧy qūmyrsqaǧa da ömir kerek, sol üşin tüiir dän arqalaidy deidi. Būl detal Tūrmaǧambette tügelimen joq. «Şah Pridonnyŋ üş balasynyŋ oqiǧasy» (Firdouside «Feridun dastany») lirizmge, tartysqa, tragediiaǧa toly eresen küşti dastan. Köziŋe jas almai oqi almaisyŋ, bir minut bosatpaidy. Uaqiǧanyŋ nemen aiaqtalatynyn bilseŋ de İradj tiri qalar ma eken dep, ümittenip otyrasyŋ. Amal ne, aldap soǧyp aǧalary attan qūlap jatqan esil erdi qylyşpen şabady. İradj eki aǧasynyŋ qolynan qaza tabatynyn tüs körip sezedi. Balasy Keiqabatqa būlardan erte qūtylyp ketudiŋ jolyn silteidi.
«Säskede meni öltirer aǧalarym
Qandyrar qanym tögip tabalaryn.
Jabyqpa, janym, jetim qalǧanyŋmen
Jar bolar būrynǧy ötken babalaryŋ».
«Tüsimde jedi etimdi eki it talap,
Tamsanyp qan-jynymdy tūrdy jalap.
Ol eki it osy jaqtan Sälim men Tur,
Özderin ölmeitinge jürgen balap».
(«Şahnama». Rüstem-Dastan. 2004. 159 b.)
Biz qanşama uaqyt Dantege, Baironǧa, Şekspirge, Torkvata Tassoǧa t.b. bas iip tänti bop keldik «Şahnamany» qazaqşa söiletken şaiyr Tūrmaǧambettiŋ Şekspirden nesi kem?! Şekspirdiŋ bizdiŋ şaldan nesi artyq?! «Til» deseŋ tögilip tūr, «tartys» deisiŋ be, şiyrşyq atyp tūr, «körkemdik şeberlik» deisiŋ be şyŋǧa şyǧyp tūr. Mahabbat pen zūlymdyq arasynda küres qystyŋ boranyndai ūlyp tūr, birde mahabbat mereii üstem, birde zūlymdyq zärin tögip tūr. Jeŋis pen jeŋu, jyǧylu men tūru, küiu men süiu… bäri bar.
Tūrmaǧanbettiŋ «Rüstem-Dastanyn» jas şaǧymda «Myŋ bir tünmen» qosyp jastyǧymnyŋ astyna salyp oquşy em. Sonda äjem marqūm: «qaratentegim, köziŋ auyrady, ūiqyŋ qanbai qalady» dep, maişamdy söndirip ketetin. Äjem ūiqyǧa ketkende maişamdy körpemen bürkep oqitynmyn. Bir küni üidi örtep ala jazdap, kökemnen qamşy jegen kezim de boldy. Biz onda Firdousi degendi bilmeuşi edik, bizdiŋ pirimiz Tūrmaǧambet edi.
Sonau 70-jyldary Mäskeudegi SSSR Ǧylym akademiiasynyŋ Şyǧystanu institutin stajer-zertteuşi bop oquǧa barǧanymda qapşyǧymda «Rüstem-Dastan» kitaby jatty. Bir zamanda Puşkin attaǧan Şyǧystanu institutynyŋ bosaǧasyn men Tūrekeŋniŋ «Rüstem-Dastanymen» attadym. Jolym boldy, orys ǧylymdaryn taŋqaldyryp, Tūrmaǧambet Iztileuov turaly kandidattyq dissertasiiamdy qorǧadym. «Şahnamany» qazaqşa būlbūldai sairatqan ardaqty alyp aqyn Tūrmaǧambettiŋ aruaǧy qoldaǧan şyǧar. Qanşama jyldar ötti sodan beri, qyryq jyldan asyp barady men osynau ystyq taqyryptan qol üzgenim joq. Şamam jetkenşe «Şahnamany» aita beremin, jaza beremin, şyrqai beremin. Öitkeni, qazaqtyŋ ǧana emes, dünie jüziniŋ ūly aqyndarynyŋ biri — Tūrmaǧambet Iztileuūlynyŋ şyrqau biiktegi jūldyzy maǧan ämanda qairat, quat berip tūrady.
Ötegen KÜMISBAEV,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor,
«Türkıstan» gazetı
Tüpnūsqadaǧy taqyryp: Öleŋniŋ süiriktei qyp sūlu boiyn jyrlaǧan Tūrmaǧambet Iztileuovtiŋ şyǧarmaşylyǧy haqynda
ı
