Qamshy

Qamshy — qazaq halqynyń ba­ıyrǵy kezdegi sharýashylyq, má­denı ómirinde asa keń tara­ǵan, «kólikti aıdap júrgizý úshin qoldany­la­tyn, taspadan ártúrli nusqada túıip, tobylǵy nemese basqa zatqa saptap jasaǵan ejelgi at aıdaýysh quraldardyń biri, er-turmannyń bir quramy». Biraq qazirgi kezde osyndaı qarapaıym qamshynyń óz «qupııasy» baryn kóbimiz ańǵara bermeıtin tárizdimiz. «Qamshy» uǵymynyń qurylymdyq mazmuny aıtarlyqtaı kúrdeli, óıtkeni atalmysh uǵymnyń ataýy retindegi bul sóz, bir jaǵynan, tildik tańbalar júıesiniń birligi (edınıasy) bolsa, ekinshi jaǵynan, etnomádenı júıeniń birligi (edınıasy) bolyp tabylady. Sóıtip, tildik tańba men mádenı tańbanyń toǵysyndaǵy bul uǵymdy aldymen tildik júıeniń birligi retinde tarıhı jáne qazirgi kez turǵysynan qarastyrýǵa bolady.

Búgingi kún turǵysynan qaraǵan­da, qamshy sóziniń túbir men qosymsha­dan quralǵany baıqala bermeıdi. Al tarıhı turǵydan bul sózdiń túbiri — qam; al -shy (malshy, eginshi tárizdi sózderde kezdesetin) qosymsha. Alaıda qazirgi qazaq tilinde qam túbiri jeke qoldanylmaıdy. Al orta ǵasyr túrki tilderinde, sondaı-aq qazirgi týystas tilderdiń keıbirinde (týva, tofalar, altaı, sary uıǵyr, hakas, t.b.) qam «baqsy» degendi bildiredi. Qaraıym tilinde qamshy sózi «sha­man» maǵynasynda jumsalady. Bul salystyrýlardan «baqsy» maǵynasyn bildiretin sózdiń erterekte birde qam, birde qamshy túrinde aıtylǵanyn baıqaımyz. Osylaısha eki túrli tulǵada jarysa qoldanylatyn sózder oqta-tekte kezdesip otyrady, mysaly, dıqan-dıqanshy; mer­gen-mergenshi, «Júzden ­júırik, myńnan ­ mergenshi» deıdi qazaq maqaly. Áýelde qamshy sózi qazaqtarda da «baqsy, shaman» maǵynasynda jumsala kelip, ekinshi bir zattyń ataýyna kóshken bolý kerek dep joramaldaımyz. Bulaı bolýy, árıne, kezdeısoq emes. Oǵan sebep, baıyrǵy kezde qamdar nemese qamshylar (qazirgishe aıtsaq — baqsylar) qoldaryna kóbine shybyrtqy alyp oınaıtyn bolǵan. Ony qamnyń nemese qamshynyń shybyrtqysy dep ataǵan. Birte-birte qamshy sózi ári «baqsy», ári «shybyrtqy» maǵynasynda qoldanyla bastaǵan. Ýaqyt oza kele keıbir túrki tilderinde, onyń ishinde qazaq tilinde, qamshynyń «shybyrtqymen oıyn salýshy adam» degen bastapqy maǵynasynyń qoldanystan shetteı túsýin parsy tilinen engen bahshy, qazaqsha baqsy sózi jedeldete tússe kerek.
Aqıqat ómirdegi únemi qaıtalanyp otyratyn jaıttar (stereotıpti sıtýaııalar) sanada ornyǵa kelip, ekinshi bir rette­gi atalymǵa (nomınaııaǵa) negiz bolady. Bir nárseni qamshymen salystyrý, atqa qamshy uratyn jaq, atqa minetin jaq, t.b. qamshy boıy, qamshylarjaq, attanarjaq tárizdi ólshem, baǵyt-baǵdar ataýlarynyń jasalýyna, ıaǵnı ekinshi rettegi atalymǵa uıytqy bolǵan.
Qamshyǵa baılanysty aıtylatyn maqal-mátelder men turaqty sóz oram­darynyń, preedentterdiń tilde jıi kezdesýi onyń etnos ómirinde asa mańyzdy oryn alǵandyǵyn baıqatady. Bul aı­tylǵandy tómendegideı tildik materıaldan ańǵarýǵa bolady:
Basyna [tóbesine] qamshy oınatty «qorlyq, zorlyq-zombylyq kórsetti»; Bılik qamshysy «bılik ıesiniń qolyndaǵy kúsh»; Daý tórt buryshty, qamshy eki ushty «daýdyń sebebi árqıly, biraq sheshimi ne «aq», ne «qara» (aıypsyz úshin «aq», aıypty úshin «qara»); Qamshy bilemdedi a) «qamshynyń saby men órimin qosyp, eki búktep ustady, salmaqtady»; á) qyr kórsetti, judyryq kórsetti, qoqańdady, kijińdedi»; Qamshy bop tıdi «janyna qatty batty»; Qamshyǵa qamshy qaıtardy «kúshke kúsh kórsetti»; Qamshy jedi [kórdi] «soqqy kórdi, taıaqqa jyǵyldy»; Qamshy jumsady «sabady, soqty»; Qamshy qurly kórmedi «esh aýyrsynbady»; Qamshynyń astyna aldy «qatty sabady, soqty, urdy»; Qamshysynan qan sorǵalaǵan [tamǵan] «qatygez, qatań, qahary kúshti»; Qamshysynyń ushyn bermedi «bolyspady, járdem etpedi, qaraılaspady; jamandyq jasady, opasyzdyq istedi»; Qamshy siltep keldi «talaıdan beri egesip keldi»; Qamshy tastady [tastasty] «daýlasqan, talasqan eki jaq bıdiń aldynda jerge qamshylaryn tastap, sóz kezegin alýy»; Qamshy tútedi «taıaq jaýyp ketti, soqqylaǵan qamshy jaýdy»; Qamshy urǵyzdy «taıaqtady, urdy, soqty; dúre soqty»; Qamshy urdy «kúsh saldy»; Qamshy úıirdi [oınatty] a) «sabaýǵa yńǵaılanyp, qamshyny shyr aınaldyra esip qorqytty, úreılendirdi»; á) «jan alqymǵa aldy, qaýip tóndirdi»; Qara qamshy «qara kúsh ıesi, qaharly, óktem adam»; Qamshydaı tıdi «qatty batty»; Segiz órim qamshy «segiz taspadan órilgen qamshynyń túri»; Qyrǵyz órim qamshy «óte tyǵyz etip, jińishke taspadan jumyrlap órilgen qamshy»; Buzaýtis qamshy «jalpaqtyǵy 60-70 mıllımetrdeı taspadan órilgen, on eki órimdik dyraý qamshy»; Imanyna qamshy baspady «renish-ókpesi bolsa da, ataq-abyroıyn syılady»; Kózge qamshy tıgendeı «shyr kóbelek aınaldy, shyjbalańdady»; [Atyna] qamshy basty [saldy] a) «qamshylady, qamshy astyna aldy»; á) «kúsh saldy, nazar aýdardy, qolǵa aldy, kiristi»; Qamshy saldyrmady a) «ıesiniń oıyn qamshy baspaı-aq túsindi, zýlady»; á) «bir isti oryndaýǵa kelgende sóz aıtqyzbaı, óz betimen iste­di, ynta-jigerimen oryndady»; Qamshy boıy «qamshynyń saby men óriminiń uzyndyǵyndaı qashyqtyqty bildiretin halyqtyq ólshem»; Qamshy salym jer «óte jaqyn qashyqtyqty bildiretin halyqtyq ólshem»; Qamshy boldy «sebep boldy, túrtki boldy»; Qamshynyń ushyn jalǵady «at izin sýytpady, habarlasyp turdy»; Qamshy saldyrdy «boldyrdy, sharshady»; Qamshy salmady «qamshy tıgizbeı júrip otyr­dy»; Qamshysyn alyp kelýge [berýge] jaramady «shirik, byljyr, qolynan dáneńe kelmeıtin kisi maǵynasynda»; Qamshy tıgizbedi a) «astyndaǵy atyna qamshy salmady, urmady»; á) «qamshy saldyrmady, zýlady, zaýlady»; Qamshy tımegen «asaý at týraly»; Qara sózdi qamshy qyldy «sózge des bermeı sóıledi»; Qatyn óldi — qamshynyń saby syndy «áıeli ólip, ómir boıǵy seriginen aıyrylǵan er adam týraly»; Salt basty, sabaý qamshyly «Sybaı-syltań jalǵyz basty, úılenbegen boıdaq (adam)»; Saýyryna qamshy tıdi «ómir, turmys qysymshylyǵyn kórdi, taýqymet tartty»; Sózi qamshy boldy «aıtqany túrtki boldy, áser etti»; Qamshyger «qamshy urysyna myqty, qanyq adam, soıyl soqqysh, soıylǵa sheber»; Qamshygerlik «qamshy urysyna myqtylyq, soıyl soqqyshtyq; qamshy saıysyna tán she­berlik»; aǵash qamshy kóp bolar, attanarda joq bolar «jaıshylyqta kóp, izdegende joq»; balaǵa tárbıe, qamshyǵa búldirge kerek «ónege-tárbıe bolmasa, bala qolda turmaı betimen ketedi, qaıysbaýy bolmasa, qamshy qolda turmaıdy».
Aqıqat dúnıeniń úzigi retindegi qamshynyń sanada sáýlelengen qarapaıym beınesiniń (obrazynyń) oısýret (kartına) túrinde jaryqqa shyǵýyn myna bir mátin joldarynan aıqynyraq ańǵarýǵa bolady.
Qaraǵaıly kódik boıynda,
Qamshym qaldy oıynda:
Búldirgesi — bulan terisi
Órimi — qunan bildiń qaıysy
Shyrmaýyǵy — altyn,
Saby — jez, -
deıdi XV ǵasyrda ómir súrgen Dospanbet jyraý [«Aldaspan», 1971]. Baıyrǵy aqynnyń osy óleńinen qamshynyń órim, sap, shyrmaýyq (búrkenshik), búldirge (búldirgi) tárizdi bólikterden turatynyn baıqaımyz. Qamshy ustap kórgender búldirgeniń «qaıysbaý» ekenin jaqsy biledi. Bul jerde búldirge sóziniń de túp-tórkinine nazar aýdara ketýge bolady. Áýelde bul sóz bilek+ildirgi túrinde aıtylsa kerek. Dybystyq jaqtan yqshamdalyp ózgergen sózder tilimizde az kezdespeıdi. Mysaly, keıbir pikirlerge qaraǵanda, eki sózden quralǵan bilek+júzik tirkesiniń yqshamdalýy nátıjesinde bilezik ataýy paıda bolǵan.
Qamshynyń budan basqa da kekildik (shashaq), baýyrdaq tárizdi bólikteri bar:
Jylqynyń sulý bolar súrtektisi,
Sulýdyń qasqaıady kúrek tisi.
Qamshyny baýyrdaqty eki búktep,
Jigittiń úıge kirer júrektisi [«Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi», 1976.].
Qamshy týraly birshama jınaqtalǵan aqparattardy «Qazaq sovet enıklopedııasynan» (QSE) kezdestire alamyz. Jumsalý ornyna qaraı ol at qamshy, arba qamshy, túıe qamshy, soqa qamshy dep atalsa, órimine qaraı tórt taspa qamshy, bestas­pa qamshy, segiz órim, qyryq órim qamshy, on eki taspa qamshy dep atalady [Qazaq Sovet enıklopedııasy, 1975.].
Qamshynyń kishkene shaǵyndaý túrin aımaqtyq tilde taı qamshy dep ataıdy: «Tóbesinde tulymshaǵy bar dóńgelek taqııasy, qolyna ustaǵan taı qamshynyń sabynan sál uzyn jińishke qara taıaǵy ózine ǵana jarasqan» (Esenjol Dombaı. «Jaman Jáýtik», 1980, 205-6.).

Quryltaıshy akademık I.Ke­ńes­baev­tyń «Qazaq tili­­niń fra­zeologııalyq sózdigin­de» [1977] qamshymen baılanysty tu­raq­ty sóz oramdary, sondaı-aq akad. Sh.Sh.Sarybaev, professor O.Na­qysbekov, Ǵ.Qalıev syndy dıalektolog ǵalymdardyń jınap, ja­rııalaǵan eńbekterinde qamshy jáne onyń túrlerine qatysty sózder, mysaly, espe, sapalyq tárizdiler, sondaı-aq qam­shynyń atjúrgish, salt qamshy, atsoǵar, shybyrtqy sekildi túrlerin bildiretin jergilikti ataýlar molynan kezdesedi. Sondaı-aq prof. Sh.Sh. Sarybaevtyń ǵylymı basqarýymen baspaǵa daıyn­dalǵan «Qazaq tiliniń aımaqtyq sóz­digi» [2005] degen kólemdi ujymdyq eń­bekte qamshymen baılanysty edáýir etnomádenı derekter kezdesetinin atap aıtýǵa bolady. Biz bul jerde jergilikti ataýlarǵa toqtalyp jatpaımyz.
Qamshy sabynyń tobylǵy, yrǵaı, eliktiń sıraǵy tárizdi t.b. zattardan jasalatyny belgili. Ásirese, tobylǵy sapty qamshy jıi kezdesedi, onyń sebebi tobylǵynyń erekshe myqtylyǵyna, ony etnomádenı ujymnyń sanasynda erekshe qadir tutatyn zat ekenine baılanysty bolýy múmkin. Qansha júırik bolsa da, qa­zanatqa bap kerek, qasıetti qamshyǵa to­bylǵydan sap kerek deıtin sóz oramy osyny ańǵartady (bul maqaldy belgili pe­dagog-ǵalym Rysbaı Sátimbekovten estidik).
Keıbir órimshiler at qamshynyń sabyn qaıystyń ózinen tyǵyz etip óredi. Ony órme sapty qamshy deıdi. Qamshyny, negizinde, myqty qaıystan óredi. Túıeli elde shider, shylbyr, qamshy, t.b. túıeniń quıyrshyǵynan isteledi. Al quıyrshyq degenimiz — «túıeniń uzyn quıryq terisiniń ortasynan tilgendegisindeı etip bólek alǵan teri» [Sebepov Ǵulamqaıyr. Túıe jáne onyń ábzeli týraly qysqasha ataýlar // Izvestııa Kaz. FAN SSSR. Ser. ıazyka ı lıteratýry. 1944, № 1]. Qamshy órýdiń sheberlerin qazaqtar órimshi dep arnaıy ataǵan. Keıbir órimshiler ádette órimniń uzyndyǵyn qamshy ıesiniń tutamyna laıyq órýge tyrysqan. Órim­shilikte aıtylatyn myna sóz osy bir erekshelikke baılanysty bolýy kerek:
- Assalaýmaǵaleıkúm (1-tutam)
- Álikassalam! (2-tutam)
- Jol bolsyn! (3-tutam)
- Áleı bolsyn! (4-tutam)
- Qaıda barasyń? (5-tutam)
- Tobylǵy saıǵa baramyn. (6-tutam)
- Oǵan nege barasyń! (7-tutam)
- Qamshy sapqa baramyn. (8-tutam).
Budan baıqaıtynymyz, «Segiz aýyz sóz» — «segiz tutam» — órimshilerdiń ortaq ólshemi. Órimshilik — erekshe óner.
Qamshynyń qyrǵyz órim, qyryq segiz taspa deıtin túrleri bar. Bes tas­pa qamshyny keı jerlerde besqasqa dep ataıdy. Qamshynyń taspadan ózek salynǵan túrleri: doıyr qamshy, buzaýtis sary ala qamshy, dyraý qamshy. Sońǵy tirkestegi dyr sózin dyrdaı jigit degen turaqty teńeý quramyndaǵy dyr syńarymen tórkindes deýge bolady.
Dyr qamshy, dyraý qamshy degen turaqty tirkestiń maǵynasy «úlken», «myqty» qamshy degendi bildiretini belgili. Biraq dyr, dyraý sózderiniń jeke alǵandaǵy maǵynasy túsiniksiz. Bizdiń baıqaýymyzsha, bul sózderdiń túp-tór­kini (etımologııasy) dúre soǵý, dúre salý degendegi dúre sózimen baılanysty. Mundaǵy dúre — parsynyń dúrre «qamshy» degen sózi. Til-tilde sózdiń maǵyna­lyq reńkin kúsheıtý úshin maǵynalary mándes sózderdi qabattastyra jumsaý tásili (pleonazm) kezdesip otyrady: samal jel, ystyq aptap, aq qar, kók muz, aq shańqan (shańqan — «aq» degen sóz), t.b. Áýelde osylar tárizdi dúre qamshy túrinde aıtylyp, kele-kele dybystyq ózgeristerge ushyraǵan. Sózdiń dúre degen jińishke túri jýan dybystalatyn qamshy sózimen dybystyq bir yrǵaqta aıtylý barysynda dyraý, dyr bolyp jýandaǵan. Kórkem ádebıette, sóıleý tilinde dyraý qamshy da, dyr qamshy da jıi qoldanylady:
Mynaý, mynaý, mynaýym,
Sekseýilden buraýym.
Alysqanda shaq kelmes
Alybyń men dyraýyń (I. Jansúgirov).
Dyraý qamshy men dyr qamshynyń maǵynasy birdeı, tek birinshisi — jal­py­halyqtyk sıpattaǵy, ekinshisi — aı­maqtyq qoldanystaǵy ataýlar: «Qadısha dyr qamshyny bilemdep aldy da, maı quı­ryqtyń tusyn shamalap: «Ket!» — dep tartyp kep jiberdi (Asqar Toq­ma­ǵam­betov). Mysal «Qazaq tiliniń tú­sindirme sózdiginen» [5-tom, 1980] alyndy.
Soǵys-urys qarýy retinde qol­da­nylatyn qamshynyń dyraý, birtar­tar, besqasqa tárizdi, sondaı-aq qazuıaly qam­shy degen túrleri bar. Qazuıaly qamshy «Qıssa Nárikbaı Shora» jyrynda kók qarý (urys-soǵys qarýy) retinde aıtylady:
Qazuıaly qamshymen
Keltirip basqa salady.
Bastan aqqan qara qan
Omyraýyn jabady [Babalar sózi. A., 2002].
Qamshy qylysh, aldaspan tárizdi t.b. urys qarýy sanatyna jatatyndyqtan, Han ordasyna qamshymen kirgizbeıtin bolǵan.
Álıhan Bókeıhannyń týǵan inisi Symahan Bókeıhan tóre shejiresinde Tólebaıdyń qamshysy degen ataqty qamshy bolǵandyǵyn aıtady. Zamanynda Tólebaı batyr, erjúrek bolǵan. Shejiredegi derekte Tólebaıdyń ákesi — Janǵozy, onyń ákesi — Meıram; Meıramnyń ákesi — Qaraqoja. Qaraqoja alty Alashqa málim arǵyn Daıyrqoja bıdiń balasy delinedi.
«Tólebaıdyń qamshysy 7 qadaq, túıe terisinen jasalǵan, bir shegesi joq. Osy kúni Tashkent mýzeıinde» kórinedi [«Juldyz», 2003, № 3]. 7 qadaq, qazirgishe aıtsaq — 4,5-5 keli. Osy shejirede aıtylǵan áýezege qaraǵanda, Tólebaı tóre áıgili qamshyger bolǵan. Qamshy saıysyna myqty adamdy qamshyger dep ataıdy. Qarsylas adam qamshygerdiń oń jaǵyna shyqpaýǵa tyrysady.
Bul aıtylǵandar — qamshyny urys quraly retinde kórsetetin áýeze mátin. Áýezedegi Tólebaıdyń qamshysy degen turaqty qurylym — qamshy ıesiniń áleýmettik mártebesiniń erekshe ekenin kórsetetin mádenı mándilik.
Qamshyny ańshylyqta da qoldana­dy. «Qasqyrǵa qyryq segiz taspa qam­shydan artyq qarýdyń keregi joq» (Ǵ.Músirepov). Taspalaryn tórt qyrlap tilip, arasyna taspadan ózek salyp órgen qamshy ańshynyń quraly retinde qoldanylady.
Ańshylyq kezinde, urys-soǵystarda qamshy salyp, olja túsirgen qamshygerge qamshy sybaǵasy beriletin bolǵan. Mundaı quqyqtyq salt — qazaqtardyń dástúrli mádenıetindegi kómeski kom­ponentterdiń biri. Joǵaryda aı­tyl­ǵandarǵa súıene otyryp, qamshyger leksemasynyń mazmunynda «qamshy saıysyna myqty adam» degen uǵymǵa qosa qamshy ıesiniń erekshe áleýmettik mártebesin baıqatatyn etnomádenı aq­parattyń bar ekenin ańǵarýǵa bolady.
Qamshymen baılanysty lın­gvo­semantıkalyq tańbanyń maz­munynda quqyqtyq qa­tynastardy retteýge baılanysty aq­parattar da bar. Solardyń biri qamshy qazylyq dep atalady [Qaıdar A. T. Tysıacha metkıh ı obraznyh vyrajenıı. Alma­ty, 2003]. Baıyrǵy aqıqat ómirde bıge júginýge kelgender bıdiń aldyna qamshy tastaıtyn bolǵan. Atalmysh úırenshikti, daǵdyly jaǵdaıat (stereotıp-sıtýaııa) qurylym túrinde ujymdyq sanada oryn tepken. Sanadaǵy osy tanymdyq qurylym qamshy qazylyq degen tildik tańba arqyly obektıvtengen. Bul sózdiń máni (semantıkasy) daý-damaıdy «urys-soǵyssyz», bıge júginý arqyly sheshýge bolady degendi ańǵartady. Halyqtyq ıýrısprýdenııada aıtylatyn turaqty tirkestiń biri — kóz quny. Kóz quny qamshy siltep oınaǵanda, ıa bolmasa tóbeleskende kózge qamshy­nyń ushy tıip, qarsylasynyń kózin aǵyzsa, qamshy siltegen adam kóz qunyn tóleıtin bolǵan. Quqyqtyq saladaǵy daý-damaıdyń bul túri kóz qunyn tóleý arqyly rettelip otyrady. Sondyqtan kóz quny mádenı semantıkalyq júıedegi birliktiń tańbasy dep tanylady.
Jylqyshylar sharýashylyq uıym­dastyrýda qamshyny asaý úıretýdiń quraly retinde qoldanǵan. Asaý attyń ústińgi ernine qamshynyń búldirgesin kıgizip, sabymen buraý salady. Muny shura salý deıdi. Shurany ádette shý asaýǵa salady. Uly sýretker M.Áýezovtiń «Abaı jolynda» Ospannyń asaý taıdy úıretetin tusynda shuraılap degen sóz bar. Shura salýdy jazýshy shuraılaý degen nusqada qoldanǵan: «Biraq ózge asaýdan kórmegen yzany kórip, eki jyǵylyp alǵan Masaqbaı aq taıǵa qatty yzalanyp alǵan. Qulaqtan basyp, buǵalyqpen býyndyryp, eki ezýin shuraılap, taıdy ólerdeı jazalaǵan» (M.Áýezov. Shyǵarmalar jınaǵy, 3-t. 205-b.) Bul jerde belgili jazýshy Nurqasym Qazybektiń «Shura» (Almaty: Jalyn, 1980 j.) dep atalatyn povesiniń bar ekenin oqyrmandar esine sala ketkenimiz jón.
Qamshynyń egindi aýylda qol­danylatyn bir túri balaqpan dep atalady. Jergilikti til erekshelikterin zert­teýshilerdiń kórsetýinshe, balaqpan «urǵanda tarsyldaıtyn uzyn qol bıshik» [Qazaq tiliniń dıalektologııalyq sózdigi, 1969.] ~ Balaqpanmen tary pisken kezde eginge túsken qusty úrkitedi. Qamshy túriniń balaqpan atalý sebebi: kaıystyń ushyna attyń birer qylyn jińishke etip órip, baılap qoıady. Osy baılanǵan ba­laq jip qamshyny osa tartqanda tars etken ay dybys shyǵaryp, tary ataýly­nyń qas jaýy shymshyq, torǵaılardy úrkitedi. Shymshyq momaqansyp júrip, bir moıyn jerdi jep qoıypty degen turaqty sóz osy oraıda aıtylsa kerek. Mundaǵy bir moıyn jer — tary egistiginiń ólshemi. Bir moıyn jer — bir úıli jannyń iship-jeminen artylatyndaı tary alynatyn egistik jer degen etalondyq ólshem. Bul jaıt «qamshy» uǵymynyń tek malmen ǵana emes, tanymdyq sanada beınelengen aqıqat dúnıeniń ózge de úzikterimen sybaılas baılanysyn kórsetedi.
Baıyrǵy kezdegi tildik-mádenı qoǵamdastyqta qamshy tańbasynyń semantıkasynda etıkettik ártúrli aqparattardyń bar ekeni baıqalady. Mysaly, erterekte «úıge qamshyny búktep alyp kirý» ádeptilikti baıqatady dep eseptegen [Býdagov L. Sravnıtelnyı slovar týrekıh narechıı. T. 2. SPb., 1871]. Qamshyny salaqtatyp nemese shoshaıtyp kirýdi ádeptilikke balamaǵan, ondaı adamnyń ózinen buryn qamshysy úıge kirgendeı jaǵymsyz áser qaldyrady. Bul aıtylǵandar qamshy­men baılanysty ádeptilik normasyn baıqatatyn tildik emes, etıkettik tańba bolyp sanalady.
Úı ıesi jolaýshylap ketken úıge kelgen bógde er adam ádette qonýǵa basqa úıge barady, biraq «qaıta soǵatynyn» bildirip, qamshysyn tastap ketedi. Úı ıesi kelgen soń, álgi adamnyń qamshysyna qarap kim ekenin joramaldaıdy, arnaıy shaqyryp, kel­gen sharýasyn, buıymtaıyn suraıdy. El arasyndaǵy ádepke baılanysty bul saltty qamshytastar dep ataıdy.
Qamshynyń saby syndy, qamshy taıandy degender — «ýaıym», «qaıǵy» uǵymyn obektıvtendirip turǵan tańbalar. Son­dyqtan jasy úlken adamdar: qamshy taıanbas bolar dep balalarǵa eskertip otyrady. Bul etıkettik tańbanyń ty­ıymmen baılanysty aqparattyq máni bar ekeni ańǵarylady.
Qamshymen baılanysty áýeze má­tinniń eskiden kele jatqan bir túri — baqsylyq oıynmen baılanysty. Sh.Ýálıhanov jazyp alǵan derekke qaraǵanda, «Baǵanaly Qoılybaı qara sýdy teris aǵyzatyn, qobyzyn atbáıgege qosatyn» [Valıhanov Ch.Sobranıe sochınenıı v pıatı tomah. 1984] ataqty dáýpirim baqsy bolǵan. Jer-jerden, el-elden shaqyrý kelgende, ózi bara almaǵan jerge qam­shysyn berip jiberedi eken. Olaı bolatyny, qamshymen birge baqsynyń jamandyqty qýatyn jyndary qosa barady. Mıfologııalyq sanamen baılanysty osy aıtylǵan áýeze mátindegi — Qoılybaıdyń qamshysy degen turaqty tańbanyń mádenı semantıkasy qamshy ıesiniń áleýmettik mártebesiniń erekshe ekenin kórsetedi. Baıyrǵy kezde baqsylar sary at minip, sary tústi kıim kıinip, qolyna sarala qamshy ustaıtyn bolǵan. Al sarala qamshy attyń teri sińgendikten jyn-shaıtandy jolatpaıdy, attyń terinde erekshe qasıet bar degen túsinikti ańǵartady.
Qamshymen baılanysty aıtylatyn turaqty sóz oramdarynyń birsypyrasy mıfologııalyq sanamen baılanysty. Solardyń biri — órimshilerdiń «báıge alatyn júıriktiń saýyryna tı, ul tabatyn áıeldiń jaýyrynyna tı» [«Jas Alash», 1996, 16 qarasha] deıtin sózi. Budan, mıfo­logııalyq sana boıynsha, qamshynyń sertke óriletinin baıqaımyz.
Halyq danagóıi Máshhúr Júsip babamyzdyń jıǵan-tergen mol mura­synyń ishinde «Adam Ata men Shaıtan» týraly ańyz-óleń bar [Máshhúr Júsip. Shyǵarmalary. 4-tom, 2004].
Óleń-ańyzdyń qysqasha maz­muny mynadaı: Shaı­tannyń Hannas degen balasy bolady. Adam Atamyz bir jaqqa ketkende Haýa anamyzdy azǵyrý úshin Malǵun shaıtan onyń qasyna balasy Hannasty qaldyryp ketedi. Adam Ata kele qalsa, álgi Hannas Haýa anamyzdy tóńirektep, haıýan keıpinde júr eken. Adam Ata dereý qylyshymen párshektep týrap tastaıdy. Adam Ata taǵy da bir jaqqa ketkende Shaıtan balasyn tiriltip alyp, taǵy da Haýa ananyń janyna tastap ketedi. Muny kórgen Adam Ata qatty ashýlanyp, qolyna qamshy alady:
Jetip kep Adam Ata qatýlandy,
Haýaǵa qaharlanyp qamshy saldy.
Bilseńiz, ashýlanyp qatyn urmaq,
Mıras bop keıingige sodan qaldy, -
deıdi Máshhúr Júsip ańyz-óleńinde.
Sonymen Adam Ata Shaıtannyń balasy Hannasty qylyshymen týrap, qaınap turǵan qazandaǵy sýǵa salyp as qylady, Haýa ekeýi etin jep tynady. Adam Ata joq kezde balasyn izdep kelgen Malǵun shaıtan: «Balam, qaıdasyń?» dep shaqyrady. «Men ishtemin» deıdi Hannas daýystap. Sonda Shaıtan balasyna: «Sen durys jaıǵasqan ekensiń, balam, men adamdardy syrttan azǵyrsam, sen ishten azǵyratyn bol», — deıdi. Sonymen Adam Ata men Haýa anany Alla Taǵala jumaqtan Jerge jibergen kezden beri qamshy eń birinshi Haýa ananyń jaýy­rynyna tıgen eken.
Halqymyzdyń baıyrǵy turmys saltynda qamshymen, ózge de at ábzelderimen baılanysty ártúrli yrymdar bolǵanyn baıqaımyz. Sharýa adamy júgen, ómildirik, quıysqan tárizdi er ábzelderin kútimeldep, ara-tura maılap ustaǵan. Alaıda júgen maılasa — yrys, qamshy maılasa — urys dep, qamshy maılaǵandy jaqsy yrymǵa balamaǵan. Budan mıfologııalyq uǵymmen baıla­nysty mádenı semantıkalyq aqparatty baıqaımyz.
Sondaı-aq ejelgi qazaq saltynda jas bala túnde oıanyp, mazasy ketip jylaı berse, alys saparda júrgen ákesiniń (ájesi, atasy, aǵasynyń) «qamshysy tıdi, jaqyn arada kelip qalar» dep jorıdy.
Jańa túsken kelinniń betin úkili, qońyraýly qamshymen ashady. Qam­shymen betin ashqan kelin aǵaıyn-jurt­qa ádil, al odan týǵan ul el bıleıdi, ádiletti bılik ıesi, el-jurtqa bedeldi bolady dep yrymdaıdy. Bul jerde qamshyny bıliktiń sımvoly dep túsinýge bolady. Úkili qamshy mıfologııalyq sana boıynsha áýelde kózge kórinbeıtin zııandy kúshterden saqtaıdy. Qamshyǵa taǵylatyn úki, qońyraý [Shoqparuly D. Qońyraý // «Bilim jáne eńbek», 1986, №7] bir jaǵynan, kórkemdik estetıkalyq qyzmet atqarsa, ekinshi jaǵynan, ke­linniń áleýmettik mártebesiniń joǵary bolýyn, túzý bılik aıtatyn bedel ıesi bolýy kerek degenge megzeıdi. Sóıtip, betashar kezinde qoldanylatyn úkili qamshynyń tańbalyq semantıkasy kóp­mándi bolyp keledi.
Qamshy — óte kóne zamannan beri qoldanylyp kele jatqan qural. Son­dyqtan qamshy tóńireginde aıtylatyn ártúrli ádet-ǵuryp, salttyq erek­she­likter jıi kezdesip otyrǵan.
Biz maqalamyzda «qamshymen» baılanysty tildik, tildik emes bilimder júıesin saralaı otyryp, dástúrli má­denıettegi birte-birte kómeskilenip bara jatqan tildik jáne etnomádenı aq­­parattardy júıeleýdi kózdedik. Bul rette qamshy sózin belgili bir uǵymnyń ataýy retinde ala otyryp, sol sózdiń tildegi maǵynasyna, aqıqat dúnıeniń «úzigi» (fragmenti) retinde sanadaǵy beı­nesine (obrazyna) jáne ol jóninde sanada jınaqtalǵan aqparattardyń qaıta «óńdelip», qaıyra ataýǵa ıe bo­lýyna taldaý jasap, atalmysh uǵym­nyń mazmun qurylymyndaǵy tildik jáne etnomádenı mándilikterdi aıqyn­dadyq.

Túıinsóz

Dástúrli qazaq qoǵamynda qamshy: 1) til; 2) zattyq mádenıet; 3) etı­kalyq, estetıkalyq mándilik; 4) áleýmettik mártebe; 5) mıfologııalyq nanym-senimniń tańbalary retinde jumsalǵan.
- Qamshy ataýy tirek sóz retinde alynyp, osy ataýmen baılanys­ty leksıka-frazeologııalyq, paremıologııalyq, preedentti birlikter jınaqtalyp, tildik keńistiktegi semantıkasy ashylyp kórsetildi;
- qamshy uǵymy tirek uǵym retinde alynyp, oǵan qatysty shashyrańqy etnomádenı aqparattar «bir núktege» shoǵyrlandyryldy. Sóıtip, «kúsh», «bılik», «etıkalyq ustanym», mıftik, dinı nanym-senimdermen baılanysty mándilikterdiń etnomádenı keńistiktegi semantıkasy aıqyndaldy;
- osyndaı eki keńistiktegi — tildik jáne etnomádenı keńistiktegi — jaryspaly semantıkalyq júıedegi birlikter jarystyryla taldanyp, qamshy ataýymen jáne uǵymymen baılanysty shashyrańqy aqparattar «bir núktege» shoǵyrlandyryldy. Osylaısha zertteý obektisi bolyp otyrǵan qamshynyń uǵymnan da keń ári kúrdeli tanymdyq qubylys, ıaǵnı konept ekeni anyqtaldy.
Sonymen qamshy — ataý retinde tildiń, uǵym retinde oıdyń (oılaýdyń formasy), al konept retinde sananyń birligi (edınıasy) dep tanyldy.
Ádette, kún sáýlesin bir núktege jınaqtap syndyrý arqyly ener­gııa kózine aınaldyrýǵa bolatyny tárizdi belgili bir mádenı-tildik aqparattardy bir núktege shoǵyr­landyrý arqyly etnostanýdyń kózine aınaldyrýǵa bolatyny baıqaldy.

Nurgeldi ÝÁLIULY,
A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri,

fılologııa ǵylymdarynyń doktory,

«Ana tili» gazeti

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз