Qamşy — qazaq halqynyŋ baiyrǧy kezdegı şaruaşylyq, mädeni ömırınde asa keŋ taraǧan, «kölıktı aidap jürgızu üşın qoldanylatyn, taspadan ärtürlı nūsqada tüiıp, tobylǧy nemese basqa zatqa saptap jasaǧan ejelgı at aidauyş qūraldardyŋ bırı, er-tūrmannyŋ bır qūramy». Bıraq qazırgı kezde osyndai qarapaiym qamşynyŋ öz «qūpiiasy» baryn köbımız aŋǧara bermeitın tärızdımız. «Qamşy» ūǧymynyŋ qūrylymdyq mazmūny aitarlyqtai kürdelı, öitkenı atalmyş ūǧymnyŋ atauy retındegı būl söz, bır jaǧynan, tıldık taŋbalar jüiesınıŋ bırlıgı (edinisasy) bolsa, ekınşı jaǧynan, etnomädeni jüienıŋ bırlıgı (edinisasy) bolyp tabylady. Söitıp, tıldık taŋba men mädeni taŋbanyŋ toǧysyndaǧy būl ūǧymdy aldymen tıldık jüienıŋ bırlıgı retınde tarihi jäne qazırgı kez tūrǧysynan qarastyruǧa bolady.
Bügıngı kün tūrǧysynan qaraǧanda, qamşy sözınıŋ tübır men qosymşadan qūralǧany baiqala bermeidı. Al tarihi tūrǧydan būl sözdıŋ tübırı — qam; al -şy (malşy, egınşı tärızdı sözderde kezdesetın) qosymşa. Alaida qazırgı qazaq tılınde qam tübırı jeke qoldanylmaidy. Al orta ǧasyr türkı tılderınde, sondai-aq qazırgı tuystas tılderdıŋ keibırınde (tuva, tofalar, altai, sary ūiǧyr, hakas, t.b.) qam «baqsy» degendı bıldıredı. Qaraiym tılınde qamşy sözı «şaman» maǧynasynda jūmsalady. Būl salystyrulardan «baqsy» maǧynasyn bıldıretın sözdıŋ erterekte bırde qam, bırde qamşy türınde aitylǧanyn baiqaimyz. Osylaişa ekı türlı tūlǧada jarysa qoldanylatyn sözder oqta-tekte kezdesıp otyrady, mysaly, diqan-diqanşy; mergen-mergenşı, «Jüzden jüirık, myŋnan mergenşı» deidı qazaq maqaly. Äuelde qamşy sözı qazaqtarda da «baqsy, şaman» maǧynasynda jūmsala kelıp, ekınşı bır zattyŋ atauyna köşken bolu kerek dep joramaldaimyz. Būlai boluy, ärine, kezdeisoq emes. Oǧan sebep, baiyrǧy kezde qamdar nemese qamşylar (qazırgışe aitsaq — baqsylar) qoldaryna köbıne şybyrtqy alyp oinaityn bolǧan. Ony qamnyŋ nemese qamşynyŋ şybyrtqysy dep ataǧan. Bırte-bırte qamşy sözı ärı «baqsy», ärı «şybyrtqy» maǧynasynda qoldanyla bastaǧan. Uaqyt oza kele keibır türkı tılderınde, onyŋ ışınde qazaq tılınde, qamşynyŋ «şybyrtqymen oiyn saluşy adam» degen bastapqy maǧynasynyŋ qoldanystan şettei tüsuın parsy tılınen engen bahşy, qazaqşa baqsy sözı jedeldete tüsse kerek.
Aqiqat ömırdegı ünemı qaitalanyp otyratyn jaittar (stereotiptı situasiialar) sanada ornyǧa kelıp, ekınşı bır rettegı atalymǧa (nominasiiaǧa) negız bolady. Bır närsenı qamşymen salystyru, atqa qamşy ūratyn jaq, atqa mınetın jaq, t.b. qamşy boiy, qamşylarjaq, attanarjaq tärızdı ölşem, baǧyt-baǧdar ataularynyŋ jasaluyna, iaǧni ekınşı rettegı atalymǧa ūiytqy bolǧan.
Qamşyǧa bailanysty aitylatyn maqal-mätelder men tūraqty söz oramdarynyŋ, presedentterdıŋ tılde jiı kezdesuı onyŋ etnos ömırınde asa maŋyzdy oryn alǧandyǧyn baiqatady. Būl aitylǧandy tömendegıdei tıldık materialdan aŋǧaruǧa bolady:
Basyna [töbesıne] qamşy oinatty «qorlyq, zorlyq-zombylyq körsettı»; Bilık qamşysy «bilık iesınıŋ qolyndaǧy küş»; Dau tört būryşty, qamşy ekı ūşty «daudyŋ sebebı ärqily, bıraq şeşımı ne «aq», ne «qara» (aiypsyz üşın «aq», aiypty üşın «qara»); Qamşy bılemdedı a) «qamşynyŋ saby men örımın qosyp, ekı büktep ūstady, salmaqtady»; ä) qyr körsettı, jūdyryq körsettı, qoqaŋdady, kıjıŋdedı»; Qamşy bop tidı «janyna qatty batty»; Qamşyǧa qamşy qaitardy «küşke küş körsettı»; Qamşy jedı [kördı] «soqqy kördı, taiaqqa jyǧyldy»; Qamşy jūmsady «sabady, soqty»; Qamşy qūrly körmedı «eş auyrsynbady»; Qamşynyŋ astyna aldy «qatty sabady, soqty, ūrdy»; Qamşysynan qan sorǧalaǧan [tamǧan] «qatygez, qataŋ, qahary küştı»; Qamşysynyŋ ūşyn bermedı «bolyspady, järdem etpedı, qarailaspady; jamandyq jasady, opasyzdyq ıstedı»; Qamşy sıltep keldı «talaidan berı egesıp keldı»; Qamşy tastady [tastasty] «daulasqan, talasqan ekı jaq bidıŋ aldynda jerge qamşylaryn tastap, söz kezegın aluy»; Qamşy tütedı «taiaq jauyp kettı, soqqylaǧan qamşy jaudy»; Qamşy ūrǧyzdy «taiaqtady, ūrdy, soqty; düre soqty»; Qamşy ūrdy «küş saldy»; Qamşy üiırdı [oinatty] a) «sabauǧa yŋǧailanyp, qamşyny şyr ainaldyra esıp qorqytty, üreilendırdı»; ä) «jan alqymǧa aldy, qauıp töndırdı»; Qara qamşy «qara küş iesı, qaharly, öktem adam»; Qamşydai tidı «qatty batty»; Segız örım qamşy «segız taspadan örılgen qamşynyŋ türı»; Qyrǧyz örım qamşy «öte tyǧyz etıp, jıŋışke taspadan jūmyrlap örılgen qamşy»; Būzautıs qamşy «jalpaqtyǧy 60-70 millimetrdei taspadan örılgen, on ekı örımdık dyrau qamşy»; İmanyna qamşy baspady «renış-ökpesı bolsa da, ataq-abyroiyn syilady»; Közge qamşy tigendei «şyr köbelek ainaldy, şyjbalaŋdady»; [Atyna] qamşy basty [saldy] a) «qamşylady, qamşy astyna aldy»; ä) «küş saldy, nazar audardy, qolǧa aldy, kırıstı»; Qamşy saldyrmady a) «iesınıŋ oiyn qamşy baspai-aq tüsındı, zulady»; ä) «bır ıstı oryndauǧa kelgende söz aitqyzbai, öz betımen ıstedı, ynta-jıgerımen oryndady»; Qamşy boiy «qamşynyŋ saby men örımınıŋ ūzyndyǧyndai qaşyqtyqty bıldıretın halyqtyq ölşem»; Qamşy salym jer «öte jaqyn qaşyqtyqty bıldıretın halyqtyq ölşem»; Qamşy boldy «sebep boldy, türtkı boldy»; Qamşynyŋ ūşyn jalǧady «at ızın suytpady, habarlasyp tūrdy»; Qamşy saldyrdy «boldyrdy, şarşady»; Qamşy salmady «qamşy tigızbei jürıp otyrdy»; Qamşysyn alyp keluge [beruge] jaramady «şırık, byljyr, qolynan däneŋe kelmeitın kısı maǧynasynda»; Qamşy tigızbedı a) «astyndaǧy atyna qamşy salmady, ūrmady»; ä) «qamşy saldyrmady, zulady, zaulady»; Qamşy timegen «asau at turaly»; Qara sözdı qamşy qyldy «sözge des bermei söiledı»; Qatyn öldı — qamşynyŋ saby syndy «äielı ölıp, ömır boiǧy serıgınen aiyrylǧan er adam turaly»; Salt basty, sabau qamşyly «Sybai-syltaŋ jalǧyz basty, üilenbegen boidaq (adam)»; Sauyryna qamşy tidı «ömır, tūrmys qysymşylyǧyn kördı, tauqymet tartty»; Sözı qamşy boldy «aitqany türtkı boldy, äser ettı»; Qamşyger «qamşy ūrysyna myqty, qanyq adam, soiyl soqqyş, soiylǧa şeber»; Qamşygerlık «qamşy ūrysyna myqtylyq, soiyl soqqyştyq; qamşy saiysyna tän şeberlık»; aǧaş qamşy köp bolar, attanarda joq bolar «jaişylyqta köp, ızdegende joq»; balaǧa tärbie, qamşyǧa büldırge kerek «önege-tärbie bolmasa, bala qolda tūrmai betımen ketedı, qaiysbauy bolmasa, qamşy qolda tūrmaidy».
Aqiqat dünienıŋ üzıgı retındegı qamşynyŋ sanada säulelengen qarapaiym beinesınıŋ (obrazynyŋ) oisuret (kartina) türınde jaryqqa şyǧuyn myna bır mätın joldarynan aiqynyraq aŋǧaruǧa bolady.
Qaraǧaily ködık boiynda,
Qamşym qaldy oiynda:
Büldırgesı — būlan terısı
Örımı — qūnan bıldıŋ qaiysy
Şyrmauyǧy — altyn,
Saby — jez, -
deidı XV ǧasyrda ömır sürgen Dospanbet jyrau [«Aldaspan», 1971]. Baiyrǧy aqynnyŋ osy öleŋınen qamşynyŋ örım, sap, şyrmauyq (bürkenşık), büldırge (büldırgı) tärızdı bölıkterden tūratynyn baiqaimyz. Qamşy ūstap körgender büldırgenıŋ «qaiysbau» ekenın jaqsy bıledı. Būl jerde büldırge sözınıŋ de tüp-törkınıne nazar audara ketuge bolady. Äuelde būl söz bılek+ıldırgı türınde aitylsa kerek. Dybystyq jaqtan yqşamdalyp özgergen sözder tılımızde az kezdespeidı. Mysaly, keibır pıkırlerge qaraǧanda, ekı sözden qūralǧan bılek+jüzık tırkesınıŋ yqşamdaluy nätijesınde bılezık atauy paida bolǧan.
Qamşynyŋ būdan basqa da kekıldık (şaşaq), bauyrdaq tärızdı bölıkterı bar:
Jylqynyŋ sūlu bolar sürtektısı,
Sūludyŋ qasqaiady kürek tısı.
Qamşyny bauyrdaqty ekı büktep,
Jıgıttıŋ üige kırer jürektısı [«Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgı», 1976.].
Qamşy turaly bırşama jinaqtalǧan aqparattardy «Qazaq sovet ensiklopediiasynan» (QSE) kezdestıre alamyz. Jūmsalu ornyna qarai ol at qamşy, arba qamşy, tüie qamşy, soqa qamşy dep atalsa, örımıne qarai tört taspa qamşy, bestaspa qamşy, segız örım, qyryq örım qamşy, on ekı taspa qamşy dep atalady [Qazaq Sovet ensiklopediiasy, 1975.].
Qamşynyŋ kışkene şaǧyndau türın aimaqtyq tılde tai qamşy dep ataidy: «Töbesınde tūlymşaǧy bar döŋgelek taqiiasy, qolyna ūstaǧan tai qamşynyŋ sabynan säl ūzyn jıŋışke qara taiaǧy özıne ǧana jarasqan» (Esenjol Dombai. «Jaman Jäutık», 1980, 205-6.).
Qūryltaişy akademik I.Keŋesbaevtyŋ «Qazaq tılınıŋ frazeologiialyq sözdıgınde» [1977] qamşymen bailanysty tūraqty söz oramdary, sondai-aq akad. Ş.Ş.Sarybaev, professor O.Naqysbekov, Ǧ.Qaliev syndy dialektolog ǧalymdardyŋ jinap, jariialaǧan eŋbekterınde qamşy jäne onyŋ türlerıne qatysty sözder, mysaly, espe, sapalyq tärızdıler, sondai-aq qamşynyŋ atjürgış, salt qamşy, atsoǧar, şybyrtqy sekıldı türlerın bıldıretın jergılıktı ataular molynan kezdesedı. Sondai-aq prof. Ş.Ş. Sarybaevtyŋ ǧylymi basqaruymen baspaǧa daiyndalǧan «Qazaq tılınıŋ aimaqtyq sözdıgı» [2005] degen kölemdı ūjymdyq eŋbekte qamşymen bailanysty edäuır etnomädeni derekter kezdesetının atap aituǧa bolady. Bız būl jerde jergılıktı ataularǧa toqtalyp jatpaimyz.
Qamşy sabynyŋ tobylǧy, yrǧai, elıktıŋ siraǧy tärızdı t.b. zattardan jasalatyny belgılı. Äsırese, tobylǧy sapty qamşy jiı kezdesedı, onyŋ sebebı tobylǧynyŋ erekşe myqtylyǧyna, ony etnomädeni ūjymnyŋ sanasynda erekşe qadır tūtatyn zat ekenıne bailanysty boluy mümkın. Qanşa jüirık bolsa da, qazanatqa bap kerek, qasiettı qamşyǧa tobylǧydan sap kerek deitın söz oramy osyny aŋǧartady (būl maqaldy belgılı pedagog-ǧalym Rysbai Sätımbekovten estıdık).
Keibır örımşıler at qamşynyŋ sabyn qaiystyŋ özınen tyǧyz etıp öredı. Ony örme sapty qamşy deidı. Qamşyny, negızınde, myqty qaiystan öredı. Tüielı elde şıder, şylbyr, qamşy, t.b. tüienıŋ qūiyrşyǧynan ısteledı. Al qūiyrşyq degenımız — «tüienıŋ ūzyn qūiryq terısınıŋ ortasynan tılgendegısındei etıp bölek alǧan terı» [Sebepov Ǧūlamqaiyr. Tüie jäne onyŋ äbzelı turaly qysqaşa ataular // İzvestiia Kaz. FAN SSSR. Ser. iazyka i literatury. 1944, № 1]. Qamşy örudıŋ şeberlerın qazaqtar örımşı dep arnaiy ataǧan. Keibır örımşıler ädette örımnıŋ ūzyndyǧyn qamşy iesınıŋ tūtamyna laiyq öruge tyrysqan. Örımşılıkte aitylatyn myna söz osy bır erekşelıkke bailanysty boluy kerek:
- Assalaumaǧaleiküm (1-tūtam)
- Älıkassalam! (2-tūtam)
- Jol bolsyn! (3-tūtam)
- Älei bolsyn! (4-tūtam)
- Qaida barasyŋ? (5-tūtam)
- Tobylǧy saiǧa baramyn. (6-tūtam)
- Oǧan nege barasyŋ! (7-tūtam)
- Qamşy sapqa baramyn. (8-tūtam).
Būdan baiqaitynymyz, «Segız auyz söz» — «segız tūtam» — örımşılerdıŋ ortaq ölşemı. Örımşılık — erekşe öner.
Qamşynyŋ qyrǧyz örım, qyryq segız taspa deitın türlerı bar. Bes taspa qamşyny kei jerlerde besqasqa dep ataidy. Qamşynyŋ taspadan özek salynǧan türlerı: doiyr qamşy, būzautıs sary ala qamşy, dyrau qamşy. Soŋǧy tırkestegı dyr sözın dyrdai jıgıt degen tūraqty teŋeu qūramyndaǧy dyr syŋarymen törkındes deuge bolady.
Dyr qamşy, dyrau qamşy degen tūraqty tırkestıŋ maǧynasy «ülken», «myqty» qamşy degendı bıldıretını belgılı. Bıraq dyr, dyrau sözderınıŋ jeke alǧandaǧy maǧynasy tüsınıksız. Bızdıŋ baiqauymyzşa, būl sözderdıŋ tüp-törkını (etimologiiasy) düre soǧu, düre salu degendegı düre sözımen bailanysty. Mūndaǧy düre — parsynyŋ dürre «qamşy» degen sözı. Tıl-tılde sözdıŋ maǧynalyq reŋkın küşeitu üşın maǧynalary mändes sözderdı qabattastyra jūmsau täsılı (pleonazm) kezdesıp otyrady: samal jel, ystyq aptap, aq qar, kök mūz, aq şaŋqan (şaŋqan — «aq» degen söz), t.b. Äuelde osylar tärızdı düre qamşy türınde aitylyp, kele-kele dybystyq özgerısterge ūşyraǧan. Sözdıŋ düre degen jıŋışke türı juan dybystalatyn qamşy sözımen dybystyq bır yrǧaqta aitylu barysynda dyrau, dyr bolyp juandaǧan. Körkem ädebiette, söileu tılınde dyrau qamşy da, dyr qamşy da jiı qoldanylady:
Mynau, mynau, mynauym,
Sekseuılden būrauym.
Alysqanda şaq kelmes
Alybyŋ men dyrauyŋ (I. Jansügırov).
Dyrau qamşy men dyr qamşynyŋ maǧynasy bırdei, tek bırınşısı — jalpyhalyqtyk sipattaǧy, ekınşısı — aimaqtyq qoldanystaǧy ataular: «Qadişa dyr qamşyny bılemdep aldy da, mai qūiryqtyŋ tūsyn şamalap: «Ket!» — dep tartyp kep jıberdı (Asqar Toqmaǧambetov). Mysal «Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınen» [5-tom, 1980] alyndy.
Soǧys-ūrys qaruy retınde qoldanylatyn qamşynyŋ dyrau, bırtartar, besqasqa tärızdı, sondai-aq qazūialy qamşy degen türlerı bar. Qazūialy qamşy «Qissa Närıkbai Şora» jyrynda kök qaru (ūrys-soǧys qaruy) retınde aitylady:
Qazūialy qamşymen
Keltırıp basqa salady.
Bastan aqqan qara qan
Omyrauyn jabady [Babalar sözı. A., 2002].
Qamşy qylyş, aldaspan tärızdı t.b. ūrys qaruy sanatyna jatatyndyqtan, Han ordasyna qamşymen kırgızbeitın bolǧan.
Älihan Bökeihannyŋ tuǧan ınısı Symahan Bökeihan töre şejıresınde Tölebaidyŋ qamşysy degen ataqty qamşy bolǧandyǧyn aitady. Zamanynda Tölebai batyr, erjürek bolǧan. Şejıredegı derekte Tölebaidyŋ äkesı — Janǧozy, onyŋ äkesı — Meiram; Meiramnyŋ äkesı — Qaraqoja. Qaraqoja alty Alaşqa mälım arǧyn Daiyrqoja bidıŋ balasy delınedı.
«Tölebaidyŋ qamşysy 7 qadaq, tüie terısınen jasalǧan, bır şegesı joq. Osy künı Taşkent muzeiınde» körınedı [«Jūldyz», 2003, № 3]. 7 qadaq, qazırgışe aitsaq — 4,5-5 kelı. Osy şejırede aitylǧan äuezege qaraǧanda, Tölebai töre äigılı qamşyger bolǧan. Qamşy saiysyna myqty adamdy qamşyger dep ataidy. Qarsylas adam qamşygerdıŋ oŋ jaǧyna şyqpauǧa tyrysady.
Būl aitylǧandar — qamşyny ūrys qūraly retınde körsetetın äueze mätın. Äuezedegı Tölebaidyŋ qamşysy degen tūraqty qūrylym — qamşy iesınıŋ äleumettık märtebesınıŋ erekşe ekenın körsetetın mädeni mändılık.
Qamşyny aŋşylyqta da qoldanady. «Qasqyrǧa qyryq segız taspa qamşydan artyq qarudyŋ keregı joq» (Ǧ.Müsırepov). Taspalaryn tört qyrlap tılıp, arasyna taspadan özek salyp örgen qamşy aŋşynyŋ qūraly retınde qoldanylady.
Aŋşylyq kezınde, ūrys-soǧystarda qamşy salyp, olja tüsırgen qamşygerge qamşy sybaǧasy berıletın bolǧan. Mūndai qūqyqtyq salt — qazaqtardyŋ dästürlı mädenietındegı kömeskı komponentterdıŋ bırı. Joǧaryda aitylǧandarǧa süiene otyryp, qamşyger leksemasynyŋ mazmūnynda «qamşy saiysyna myqty adam» degen ūǧymǧa qosa qamşy iesınıŋ erekşe äleumettık märtebesın baiqatatyn etnomädeni aqparattyŋ bar ekenın aŋǧaruǧa bolady.
Qamşymen bailanysty lingvosemantikalyq taŋbanyŋ mazmūnynda qūqyqtyq qatynastardy retteuge bailanysty aqparattar da bar. Solardyŋ bırı qamşy qazylyq dep atalady [Qaidar A. T. Tysiacha metkih i obraznyh vyrajenii. Almaty, 2003]. Baiyrǧy aqiqat ömırde bige jügınuge kelgender bidıŋ aldyna qamşy tastaityn bolǧan. Atalmyş üirenşıktı, daǧdyly jaǧdaiat (stereotip-situasiia) qūrylym türınde ūjymdyq sanada oryn tepken. Sanadaǧy osy tanymdyq qūrylym qamşy qazylyq degen tıldık taŋba arqyly obektivtengen. Būl sözdıŋ mänı (semantikasy) dau-damaidy «ūrys-soǧyssyz», bige jügınu arqyly şeşuge bolady degendı aŋǧartady. Halyqtyq iurisprudensiiada aitylatyn tūraqty tırkestıŋ bırı — köz qūny. Köz qūny qamşy sıltep oinaǧanda, ia bolmasa töbeleskende közge qamşynyŋ ūşy tiıp, qarsylasynyŋ közın aǧyzsa, qamşy sıltegen adam köz qūnyn töleitın bolǧan. Qūqyqtyq saladaǧy dau-damaidyŋ būl türı köz qūnyn töleu arqyly rettelıp otyrady. Sondyqtan köz qūny mädeni semantikalyq jüiedegı bırlıktıŋ taŋbasy dep tanylady.
Jylqyşylar şaruaşylyq ūiymdastyruda qamşyny asau üiretudıŋ qūraly retınde qoldanǧan. Asau attyŋ üstıŋgı ernıne qamşynyŋ büldırgesın kigızıp, sabymen būrau salady. Mūny şūra salu deidı. Şūrany ädette şu asauǧa salady. Ūly suretker M.Äuezovtıŋ «Abai jolynda» Ospannyŋ asau taidy üiretetın tūsynda şūrailap degen söz bar. Şūra saludy jazuşy şūrailau degen nūsqada qoldanǧan: «Bıraq özge asaudan körmegen yzany körıp, ekı jyǧylyp alǧan Masaqbai aq taiǧa qatty yzalanyp alǧan. Qūlaqtan basyp, būǧalyqpen buyndyryp, ekı ezuın şūrailap, taidy ölerdei jazalaǧan» (M.Äuezov. Şyǧarmalar jinaǧy, 3-t. 205-b.) Būl jerde belgılı jazuşy Nūrqasym Qazybektıŋ «Şūra» (Almaty: Jalyn, 1980 j.) dep atalatyn povesınıŋ bar ekenın oqyrmandar esıne sala ketkenımız jön.
Qamşynyŋ egındı auylda qoldanylatyn bır türı balaqpan dep atalady. Jergılıktı tıl erekşelıkterın zertteuşılerdıŋ körsetuınşe, balaqpan «ūrǧanda tarsyldaityn ūzyn qol bişık» [Qazaq tılınıŋ dialektologiialyq sözdıgı, 1969.] ~ Balaqpanmen tary pısken kezde egınge tüsken qūsty ürkıtedı. Qamşy türınıŋ balaqpan atalu sebebı: kaiystyŋ ūşyna attyŋ bırer qylyn jıŋışke etıp örıp, bailap qoiady. Osy bailanǧan balaq jıp qamşyny osa tartqanda tars etken aşy dybys şyǧaryp, tary ataulynyŋ qas jauy şymşyq, torǧailardy ürkıtedı. Şymşyq momaqansyp jürıp, bır moiyn jerdı jep qoiypty degen tūraqty söz osy oraida aitylsa kerek. Mūndaǧy bır moiyn jer — tary egıstıgınıŋ ölşemı. Bır moiyn jer — bır üilı jannyŋ ışıp-jemınen artylatyndai tary alynatyn egıstık jer degen etalondyq ölşem. Būl jait «qamşy» ūǧymynyŋ tek malmen ǧana emes, tanymdyq sanada beinelengen aqiqat dünienıŋ özge de üzıkterımen sybailas bailanysyn körsetedı.
Baiyrǧy kezdegı tıldık-mädeni qoǧamdastyqta qamşy taŋbasynyŋ semantikasynda etikettık ärtürlı aqparattardyŋ bar ekenı baiqalady. Mysaly, erterekte «üige qamşyny büktep alyp kıru» ädeptılıktı baiqatady dep eseptegen [Budagov L. Sravnitelnyi slovar tureskih narechii. T. 2. SPb., 1871]. Qamşyny salaqtatyp nemese şoşaityp kırudı ädeptılıkke balamaǧan, ondai adamnyŋ özınen būryn qamşysy üige kırgendei jaǧymsyz äser qaldyrady. Būl aitylǧandar qamşymen bailanysty ädeptılık normasyn baiqatatyn tıldık emes, etikettık taŋba bolyp sanalady.
Üi iesı jolauşylap ketken üige kelgen bögde er adam ädette qonuǧa basqa üige barady, bıraq «qaita soǧatynyn» bıldırıp, qamşysyn tastap ketedı. Üi iesı kelgen soŋ, älgı adamnyŋ qamşysyna qarap kım ekenın joramaldaidy, arnaiy şaqyryp, kelgen şaruasyn, būiymtaiyn sūraidy. El arasyndaǧy ädepke bailanysty būl saltty qamşytastar dep ataidy.
Qamşynyŋ saby syndy, qamşy taiandy degender — «uaiym», «qaiǧy» ūǧymyn obektivtendırıp tūrǧan taŋbalar. Sondyqtan jasy ülken adamdar: qamşy taianbas bolar dep balalarǧa eskertıp otyrady. Būl etikettık taŋbanyŋ tyiymmen bailanysty aqparattyq mänı bar ekenı aŋǧarylady.
Qamşymen bailanysty äueze mätınnıŋ eskıden kele jatqan bır türı — baqsylyq oiynmen bailanysty. Ş.Uälihanov jazyp alǧan derekke qaraǧanda, «Baǧanaly Qoilybai qara sudy terıs aǧyzatyn, qobyzyn atbäigege qosatyn» [Valihanov Ch.Sobranie sochinenii v piati tomah. 1984] ataqty däupırım baqsy bolǧan. Jer-jerden, el-elden şaqyru kelgende, özı bara almaǧan jerge qamşysyn berıp jıberedı eken. Olai bolatyny, qamşymen bırge baqsynyŋ jamandyqty quatyn jyndary qosa barady. Mifologiialyq sanamen bailanysty osy aitylǧan äueze mätındegı — Qoilybaidyŋ qamşysy degen tūraqty taŋbanyŋ mädeni semantikasy qamşy iesınıŋ äleumettık märtebesınıŋ erekşe ekenın körsetedı. Baiyrǧy kezde baqsylar sary at mınıp, sary tüstı kiım kiınıp, qolyna sarala qamşy ūstaityn bolǧan. Al sarala qamşy attyŋ terı sıŋgendıkten jyn-şaitandy jolatpaidy, attyŋ terınde erekşe qasiet bar degen tüsınıktı aŋǧartady.
Qamşymen bailanysty aitylatyn tūraqty söz oramdarynyŋ bırsypyrasy mifologiialyq sanamen bailanysty. Solardyŋ bırı — örımşılerdıŋ «bäige alatyn jüirıktıŋ sauyryna ti, ūl tabatyn äieldıŋ jauyrynyna ti» [«Jas Alaş», 1996, 16 qaraşa] deitın sözı. Būdan, mifologiialyq sana boiynşa, qamşynyŋ sertke örıletının baiqaimyz.
Halyq danagöiı Mäşhür Jüsıp babamyzdyŋ jiǧan-tergen mol mūrasynyŋ ışınde «Adam Ata men Şaitan» turaly aŋyz-öleŋ bar [Mäşhür Jüsıp. Şyǧarmalary. 4-tom, 2004].
Öleŋ-aŋyzdyŋ qysqaşa mazmūny mynadai: Şaitannyŋ Hannas degen balasy bolady. Adam Atamyz bır jaqqa ketkende Haua anamyzdy azǧyru üşın Malǧūn şaitan onyŋ qasyna balasy Hannasty qaldyryp ketedı. Adam Ata kele qalsa, älgı Hannas Haua anamyzdy töŋırektep, haiuan keipınde jür eken. Adam Ata dereu qylyşymen pärşektep turap tastaidy. Adam Ata taǧy da bır jaqqa ketkende Şaitan balasyn tırıltıp alyp, taǧy da Haua ananyŋ janyna tastap ketedı. Mūny körgen Adam Ata qatty aşulanyp, qolyna qamşy alady:
Jetıp kep Adam Ata qatulandy,
Hauaǧa qaharlanyp qamşy saldy.
Bılseŋız, aşulanyp qatyn ūrmaq,
Miras bop keiıngıge sodan qaldy, -
deidı Mäşhür Jüsıp aŋyz-öleŋınde.
Sonymen Adam Ata Şaitannyŋ balasy Hannasty qylyşymen turap, qainap tūrǧan qazandaǧy suǧa salyp as qylady, Haua ekeuı etın jep tynady. Adam Ata joq kezde balasyn ızdep kelgen Malǧūn şaitan: «Balam, qaidasyŋ?» dep şaqyrady. «Men ıştemın» deidı Hannas dauystap. Sonda Şaitan balasyna: «Sen dūrys jaiǧasqan ekensıŋ, balam, men adamdardy syrttan azǧyrsam, sen ışten azǧyratyn bol», — deidı. Sonymen Adam Ata men Haua anany Alla Taǧala jūmaqtan Jerge jıbergen kezden berı qamşy eŋ bırınşı Haua ananyŋ jauyrynyna tigen eken.
Halqymyzdyŋ baiyrǧy tūrmys saltynda qamşymen, özge de at äbzelderımen bailanysty ärtürlı yrymdar bolǧanyn baiqaimyz. Şarua adamy jügen, ömıldırık, qūiysqan tärızdı er äbzelderın kütımeldep, ara-tūra mailap ūstaǧan. Alaida jügen mailasa — yrys, qamşy mailasa — ūrys dep, qamşy mailaǧandy jaqsy yrymǧa balamaǧan. Būdan mifologiialyq ūǧymmen bailanysty mädeni semantikalyq aqparatty baiqaimyz.
Sondai-aq ejelgı qazaq saltynda jas bala tünde oianyp, mazasy ketıp jylai berse, alys saparda jürgen äkesınıŋ (äjesı, atasy, aǧasynyŋ) «qamşysy tidı, jaqyn arada kelıp qalar» dep joridy.
Jaŋa tüsken kelınnıŋ betın ükılı, qoŋyrauly qamşymen aşady. Qamşymen betın aşqan kelın aǧaiyn-jūrtqa ädıl, al odan tuǧan ūl el bileidı, ädılettı bilık iesı, el-jūrtqa bedeldı bolady dep yrymdaidy. Būl jerde qamşyny bilıktıŋ simvoly dep tüsınuge bolady. Ükılı qamşy mifologiialyq sana boiynşa äuelde közge körınbeitın ziiandy küşterden saqtaidy. Qamşyǧa taǧylatyn ükı, qoŋyrau [Şoqparūly D. Qoŋyrau // «Bılım jäne eŋbek», 1986, №7] bır jaǧynan, körkemdık estetikalyq qyzmet atqarsa, ekınşı jaǧynan, kelınnıŋ äleumettık märtebesınıŋ joǧary boluyn, tüzu bilık aitatyn bedel iesı boluy kerek degenge megzeidı. Söitıp, betaşar kezınde qoldanylatyn ükılı qamşynyŋ taŋbalyq semantikasy köpmändı bolyp keledı.
Qamşy — öte köne zamannan berı qoldanylyp kele jatqan qūral. Sondyqtan qamşy töŋıregınde aitylatyn ärtürlı ädet-ǧūryp, salttyq erekşelıkter jiı kezdesıp otyrǧan.
Bız maqalamyzda «qamşymen» bailanysty tıldık, tıldık emes bılımder jüiesın saralai otyryp, dästürlı mädeniettegı bırte-bırte kömeskılenıp bara jatqan tıldık jäne etnomädeni aqparattardy jüieleudı közdedık. Būl rette qamşy sözın belgılı bır ūǧymnyŋ atauy retınde ala otyryp, sol sözdıŋ tıldegı maǧynasyna, aqiqat dünienıŋ «üzıgı» (fragmentı) retınde sanadaǧy beinesıne (obrazyna) jäne ol jönınde sanada jinaqtalǧan aqparattardyŋ qaita «öŋdelıp», qaiyra atauǧa ie boluyna taldau jasap, atalmyş ūǧymnyŋ mazmūn qūrylymyndaǧy tıldık jäne etnomädeni mändılıkterdı aiqyndadyq.
Tüiınsöz
Dästürlı qazaq qoǧamynda qamşy: 1) tıl; 2) zattyq mädeniet; 3) etikalyq, estetikalyq mändılık; 4) äleumettık märtebe; 5) mifologiialyq nanym-senımnıŋ taŋbalary retınde jūmsalǧan.
- Qamşy atauy tırek söz retınde alynyp, osy ataumen bailanysty leksika-frazeologiialyq, paremiologiialyq, presedenttı bırlıkter jinaqtalyp, tıldık keŋıstıktegı semantikasy aşylyp körsetıldı;
- qamşy ūǧymy tırek ūǧym retınde alynyp, oǧan qatysty şaşyraŋqy etnomädeni aqparattar «bır nüktege» şoǧyrlandyryldy. Söitıp, «küş», «bilık», «etikalyq ūstanym», miftık, dıni nanym-senımdermen bailanysty mändılıkterdıŋ etnomädeni keŋıstıktegı semantikasy aiqyndaldy;
- osyndai ekı keŋıstıktegı — tıldık jäne etnomädeni keŋıstıktegı — jaryspaly semantikalyq jüiedegı bırlıkter jarystyryla taldanyp, qamşy atauymen jäne ūǧymymen bailanysty şaşyraŋqy aqparattar «bır nüktege» şoǧyrlandyryldy. Osylaişa zertteu obektısı bolyp otyrǧan qamşynyŋ ūǧymnan da keŋ ärı kürdelı tanymdyq qūbylys, iaǧni konsept ekenı anyqtaldy.
Sonymen qamşy — atau retınde tıldıŋ, ūǧym retınde oidyŋ (oilaudyŋ formasy), al konsept retınde sananyŋ bırlıgı (edinisasy) dep tanyldy.
Ädette, kün säulesın bır nüktege jinaqtap syndyru arqyly energiia közıne ainaldyruǧa bolatyny tärızdı belgılı bır mädeni-tıldık aqparattardy bır nüktege şoǧyrlandyru arqyly etnostanudyŋ közıne ainaldyruǧa bolatyny baiqaldy.
Nūrgeldı UÄLİŪLY,
A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory,
«Ana tılı» gazetı
