Bul – el arasynda keń taralǵan ańyz. Jyrǵa kim aınaldyrǵany belgisiz. Jyr el arasynda aýyzsha jáne qoljazba kúıinde saqtalǵan. Dastannyń mátinin Altaı aımaǵy, Shińgil aýdanynyń turǵyny, “Astyq” mekemesiniń qyzmetkeri Qabyl Shámilulynyń aıtýynan jazyp alyp, baspaǵa ázirlegen sol aýdanda turatyn Mádenıet úıiniń qyzmetkeri, belgili aıtys aqyny – Qurmanbek Zeıtinǵalıuly.
Dastan alǵash ret 1991 jyly «Ile halyq baspasynan» jaryq kórgen “Shińgil aýdanynyń qıssa-dastandary” atty jınaqta jarııalanǵan. Dastannyń qysqasha mazmuny tómendegideı:
Baılyqqa kózi toımaǵan Birbaı qart Bulǵyn atty sulý qyzyn Sýyrbaı degen baıdyń ulyna uzatpaq bolady. Bulǵyn qarsylyq bildirip, ózi súıgen Sýsar atty jigitpen qashyp ketedi. Jigit jolshybaı “Bulǵyn – Sýsar” degen kúı shyǵarady. Osydan bul kúı el arasyna tarap ketedi.
“Bulǵyn – Sýsar” – áleýmettik-turmystyq dastan. Jas qyzdyń súımegen adamyna aıttyrylýy “Bulǵyn – Sýsar” jyrynyń oqıǵalyq jelisin quraıdy. Kedeı qyzy Bulǵyndy Sýyrbaı degen baıdyń balasyna aıttyrý Qazan tóńkerisine deıingi qazaq qoǵamynda bolǵan shyndyqtyń bir elesi deýge bolady. Kóptegen qazaqtyń sulý qyzdarynyń kúshtilerdiń qurǵan tuzaǵyna eriksiz qurban bolǵany belgili. Biraq Bulǵyn óz namysy úshin kúresýge qabiletti. Ol ákesiniń quda túsip qoıǵanyna qaramastan, súıgen jigitimen qashyp ketedi. Jyrda qoǵamnyń óz ishindegi áleýmettik qaıshylyqtar men kúrester sóz bolady. Jyrdyń kóterip otyrǵan máselesi sol dáýirdiń shyndyǵy, negizgi nysanasy – adamnyń bas bostandyǵy. Dastannyń kompozıııasy barynsha qarapaıym. Shyǵarmada barlyq oqıǵa Bulǵyn men Sýsardyń baqyt úshin kúresine, taǵdyryna qatysty órbıdi. Keıipkerlerdiń is-áreketteri nanymdy. Jyrda Bulǵyn men Sýsardyń talpynyp, azattyqqa jetpek bolǵan áreketi keń sýrettelgen.
Tómende jyrdan úzindi berilip otyr.
Q. Alpysbaeva,
M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń jetekshi
ǵylymı qyzmetkeri, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty
Jurt shertken “Bulǵyn-Sýsar”
kúıdiń aty,
Osy kúı qandaı isten shyqty zaty.
Bulǵyn – qyz, Sýsar – jigit baıandalyp,
Keshir, dos, bolsa jeri shala-sharpy.
Mine, oǵan neshe ǵasyr bolsa-daǵy,
Biz úshin kúıdiń syry sonsha mándi.
Ónerdiń óz ıesin jazdym bylaı,
Talpynǵan talaptynyń sol sabaǵy.
Birbaı qart Altaıdy mekendegen,
Armanǵa albyrt jany jetem degen.
Qyzy eken “Bulǵyn” atty aıdaı sulý,
Maraldaı qyr basynda sekeńdegen.
Shyqqanda on altydan on jetige,
Jibermeı qatal áke endi erkine.
Ulyna Sýyrbaıdyń quda túsip,
Mal alyp jarııa etti jer betine.
Sýyrbaı el jýany, baı bolatyn,
Quda bop, quda úıine baılady atyn.
Kásibi baıaǵydan urlyq-zorlyq,
Jan edi jany qumar paıdaǵa tym.
Al endi myna abyroı taǵy keldi,
Qasqyrdaı ashty aranyn qaýyp eldi.
Uly onyń Bektas degen bir alkeýde,
Úılener kezi bolyp qalyp edi.
Bulǵyndy alamyn dep masattandy,
Janynda atqosshysy, jasaqtary.
Iship-jep, “uryn barý” toıyn jasap,
Qaharyn jaı halyqqa shasha berdi.
Bylshıǵan ákesindeı bul da byrtyq,
Syqsıyp qaraıtuǵyn kózi jyrtyq.
Qurt túsip tańyraıǵan sholaq tanaý,
Turatyn óz ornynan aýlaqqa úrkip.
Qap-qara, dál búıideı bet-beınesi,
Turǵanda yrjalaqtap beınesi osy.
Shoshıtyn buryn ony kórmegen jan,
Boıynda “a” degende qalmaı esi.
Shúıdesi jaǵalyqty kelgen basyp,
Jylylyq sol suryqsyz betten qashyp.
Jasy jas bolsa-daǵy mosqal dene,
El ony dep aıtatyn “Bektas pasyq”.
“Baı-baıǵa” degendeıin endi, mine,
Qaıynnyń qajy áýleti keledi úıine.
Bulǵyn qyz pysqyryp ta qaramady,
Taryldy oıda joqta keń dúnıe.
Jeńgesi, jeńeshesi keldi sógip,
Qutyrǵan adam, – deıdi, – nerbisi ósip
Ertesi Bektas otyr ońasha úıde,
Jyǵylǵan qaraqustaı jerdi soǵyp.
Surqııa Sýyrbaıdyń batyryna
Aqylshy joldastary, jaqyny da.
– Sabyr et, sabyr qyl, –
dep jubatty kep,
Bulǵynjan túser áli aqylyna.
Ári kóp eshteńeden habary joq,
Oılama muny joldyń jamany dep.
Bulǵyndy senen basqa kim alady?
Bolmasa atastyrǵan adamy joq.
Qamshysyn bilep, Bektas aqyrady:
– Ol maǵan bolar erteń qatyn áli.
Kóremin kónbegenin ol malǵunnyń, –
Jyrtyq kóz jyn tolǵandaı shatynady.
Ókirip óz betimen ol ketti de,
Kúrsindi Bulǵyn qaıǵy terbep múlde.
Ań eken, adam emes kúıeý degen,
Jırener qylyǵynan jer-kók múlde.
Uqsa da qyz kóńilin ata-anasy,
“Birjola bop ketti, – dep, – bata basy”.
Jorydy erkelikke barlyǵyn da,
Jaqyn dep keıin eki jasy arasy.
Bolǵan soń, boldyq dedi ahırettik,
Buǵan qyz jaýap berdi jatyp óksip.
Tuıyqqa qamalǵandaı sorly aqqýdy
Almaqshy pushyq Bektas qatyn etip.
Aralap kók toǵaıdy júre berdi,
Oryndar óz úkimin júrek edi.
Qaıǵy menen qasiret órtep ishin,
Qabaǵy qara bulttaı túneredi.
Boz-býryl jartastarǵa shógip bult,
Kún shyqty kól ǵashyǵyn kórip turyp.
Kenetten Bulǵyn selk ete qaldy,
Bir adam keledi eken elik qýyp.
Qalýǵa jasyrynyp úlgermedi,
Tań atpaı elik qýǵan bul kim edi.
Túıtkilsip álgi adam da tura qaldy,
Eligi taýdan asyp, tyndym boldy.
Uıalyp qyz jelegin tisteı berdi,
Jigit te túsingendeı ishteı muny.
Qasyna jetip kelip amandasyp,
Barlyǵyn jaı-jadaǵaı isteı kórdi.
Baılaǵan butaqqa appaq oramaldy
Bulǵynǵa sheship berdi odan ári.
Qyrshyn qyz tirshilikten nege bezsin,
Bar oıy jas ańshynyń soǵan aýdy.
Qarasa, ańshy jigit qyr maraly,
Aı nuryndaı qabaqty, kún janarly.
Kirpigi quralaıdyń kirpigindeı,
Kózi onyń móldir jasqa shylanady.
Qynaı bel, tal shybyqtaı burań boıly,
Etkendeı qundyz shashy qumar boıdy.
Jas Sýsar sulý qyzǵa: – Atyń kim? – dep,
Aqyryn ádeppenen suraý qoıdy.
Kóńilsiz, – Bulǵyn – dedi qyz muńaıyp,
Toqtatqan jolyńyzdan bizdiń aıyp.
Saqyldap kúlip ketti Sýsar sonda,
– Elikpen keter deısiń kimdi baıyp.
Qarasa, Bulǵyn sulý myna jigit,
Aspannan túsken beıne qyran jigit.
Tulǵasy tutas bolat sekildi eken,
Biraq ta úndegen joq syr aldyryp.
Órt júzdi, ótkir kózdi, bıik qabaq,
Qoıǵandaı qoıý qasyn kerip qadap.
Eki kez eki ıyǵy – eki jaqta,
Ushardaı osy búrkit shúıip qanat.
Sóılesip tur jasqanbaı shyn ashylyp,
Qıýada qyz syryna qulash uryp.
Yrǵaıdan asha basty sıraǵy bar,
Myltyǵy ıyǵynda tur asylyp.
Shyǵady adamshylyq qylyǵynan,
Kóz almaı turdy Bulǵyn qybyrynan.
Jasynan qurby-qurdas sekildendi,
Qolyna taraǵyn ap burymynan.
– Atyńyz ózińizdiń kim bolady? –
Dedi qyz qany bettiń týlap ári.
Bógelmeı aıtty jigit: – atym – Sýsar,
Men kereı rýynyń kerme adamy.
Keldińiz osy jerge nege nalyp?
Bildim men oramaldy kóre qalyp.
Ómirdiń saǵan máni bolmady ma,
Keldi me álde saıtan jebep alyp?
Tógildi Bulǵyn jasy qaıta bastan:
– Ómirmen men erke edim taıtalasqan.
Basymdy sol baıǵa ákem malǵa satty,
Aranyn qanaǵatsyz shaıtan ashqan.
Pende bop Sýyrbaıdyń syrtyǵyna,
Qurbyńnyń basyna sum kún týdy da.
Shydamaı bul qorlyqqa ólmek edim,
Siz jańa keziktińiz qyrsyǵyma.
Siz shyǵyp qaldyńyz kep qapelimde,
Bul meniń baqytym ba, qaterim be?
Baı qyzy, qajy áýleti bop júrgenmen,
Jan ekem paıdasy joq jat elime.
Im, – dedi Sýsar oıǵa shomyp tereń,
Malǵa baı, isi bar ma erikpenen.
Júregin shaıyp onyń bul bir kúıik,
Barlyǵyn tyńdap taǵy turdy da úıip.
Qynapta ótkir sholaq kezdigimen
Qýraıdy anadaıdan aldy qıyp.
Syńsyǵan shyqty ǵajap sybyzǵy úni,
Aqtardy aq sulýǵa syryn kúlli.
Jel jelpip, orman tolqyp ekeýiniń
Úkili sııaqtandy shymyldyǵy.
Qaıyńdar kelinshekteı bı bıledi,
Mahabbat áýeni yntyq kúıdiń lebi.
Keýdede tilsiz júrek diril qaǵyp,
Bireýin bireýi alǵash “súıdim” dedi.
Kóz qysyp altyn kirpik kún de kúldi,
Jer balqyp, jer qushaqtap, gúl de bildi.
Qaıran qap beıne ózine erikten tys,
Bulǵynnyń qany qashyp turdy erni.
Bulaqtyń shyqty shat bop saryldy úni,
Saıaly saıǵa túsken saǵym kúldi.
Turǵan jan kóz aldynda, aý, halaıyq,
Kútkendeı sýǵa batyp saǵyndyrdy.
Shyqqandaı bir tereńnen sholpyldatyp,
Sulýǵa baq tyńdatyp, sor tyńdatyp.
Kez qyldy keremetteı osy qazir,
Tur osy jalpaq jerdi solqyldatyp.
– Men qaıtem, – dedi
Bulǵyn jaıdary appaq,
Artymnan júrmesin el, baı dalaqtap.
Qolyńyz tıse, eger, osy keshte
Ketińiz, bizdiń úıge jaı qonaqtap.
Qýanyp muny Sýsar kórdi maqul,
Sóılesý shyn nıetpen bul da aqyl.
Bulǵynǵa berdi ýáde barmaq bolyp,
Jibermek emes osy jerdi qapyl.
***
Kók táýlik, kók ózenniń jaǵasynda,
Aq úıler, jyrtyq qos bar arasynda.
Adamǵa shypyldaǵan tola tústi,
Baılandy aty saıdyń salasyna.
Sýyrbaı uly kelip qudanyń da,
Shaı quıyp, tabaq tartyp qol aǵýda.
Uzatý baıdyń qyzyn jol boıynsha,
Torqaly toı bop jatty bul aýylda.
Taı men qoı soıylýda qoralap kep,
Aq bata jasalǵan soń qoraǵa ap kep.
Kelipti jasaý-jaqpyt baı úıine
Ár elden, ár rýdan toǵanaq bop.
Baı otyr esh qabyldap barmaı jandy,
“Toıyńyz qutty bolsyn!” qardaı jaýdy.
Kútýshi otyrǵyzyp árbir úıge,
Saqaldyń qysqa-uzynyn taldap ári.
Osy ma baıdyń bizdi qosh alǵany,
Bir jýan kergıdi ádeı ósh alǵaly.
Qymyzǵa qyńyraıyp keıbir jeke,
Keıbiri etke ókpelep shoshańdaıdy.
Áreket jasaýǵa tez endi bekip,
Jón-joba oı-tolǵamnan derlik ótip.
Jolshybaı burylǵandaı toı ústine,
Sýsar da kúreń atpen keldi jetip.
Ony eshkim atyn ustap syılamady,
Aýyldyń adamyndaı bir baıaǵy.
Elenbeı el ishine ketti kirip,
Bulǵynǵa kórindi ádeı eń aıaýly.
Shylanǵan móldir jaspen kóz kirpigi,
Kútken jan kóringen joq kúndiz-túni.
Ańyrǵan aq sulýǵa Sýsar ymdap,
Belgini berdi “shyq” dep bildiredi.
Otaýdyń kóp oılanbaı ótti aldynan,
Ózenniń ótti ońasha soqpaǵynan.
Atymen aq qaıyńnyń arasynda
Bulǵyndy turdy tosyp artqy aýyldan.
Shapanyn bos jamylyp úsh qyz shyqty,
Adamdar muny sezbeı turdy syrtqy.
Aıylyn tartty Sýsar kúreńiniń,
Toǵaıdyń tótesimen óstip shyqty.
Berdi qol dereý – shapshań Bulǵyn jetip,
Ana ekeýi short turdy shoshyp ketip.
«Qosh» dedi qolyn sermep qyz olarǵa,
Barady aýylynan zýlap ótip.
Daýysyn shyǵardy da, bir-aq ashty,
Eki qyz endi artyna tura qashty.
Tal túste Bulǵyndy alyp ketken habar
Saı-sala, taý menen tas, qyrǵa ulasty.
“Attan!” dep aqyrdy baı aınalaǵa,
Bul qorlyq toı ústinde jaı ǵana ma?
Dúnıe kúl-kómiren bolyp ketti,
Qyz qaıda, attar qaıda, qaıda bala?
Bireýdi bireý bilmeı, ý-shý boldy,
Bireýge-bireý neǵyp tursyń deıdi.
Baı qoly atqa minip, “a” degenshe,
Qara jer dúmpýimen dúrsildedi.
Mingesken qyz-jigitti ketti qýyp,
Keı jannyń júr qolynda etti jilik.
Jatqandaı bireý kúlip, bireý jylap,
Mynaý is desip jatty kekti qylyq.
Tas jolda ırek-ırek bastap órge,
Kúreń de jorǵa shabys basty ónerge.
Shoqy, orman qalyp jatyr qas qaǵymda,
Keledi mol aralyq tastap elge.
Keledi qýǵynshylar jan-jaqtaǵy,
Etektep taýǵa órmelep jaldap beri.
Kúreńniń qaldy artynda “tezek terip”,
Ári toq, toıdyń shaban shardaqtary.
Aınaldy boldyrýǵa bar at bitip,
Keıbireý baıyrqalap qarap kútip.
Kún kózin qoldarymen kóleńkelep,
Qarasań, kúreń atqa qanat bitip.
Barady quzdan ári oqsha zýlap,
Uılyǵyp turyp qaldy top saýyldap.
Jyrtysyn jyrtqan Bektas albastynyń
Birnesheý qýmaq boldy tosqaýyldap.
Qalyń el qaıta aýylǵa osharyldy,
Baı betin tyrnap ózi josa qyldy.
– Sýsardy óltirińder, – dedi molda,
Buzyqtyq bolǵany úshin osy aıyby.
Shyqqanda tas qııaǵa tez ushyrtyp,
Kúreńniń Sýsar shytpen kózin súrtip,
“Kóterip alaıyq”, – dep – belin attyń,
Toqtatty áreń ǵana jasyn irkip.
Aq kóbik at denesin sabyn japqan,
Qara sý omyraýdan saýyldatqan.
Erin ap, jas terekke qoıdy baılap,
Jany ashyp, janýaryn damyldatqan.
Ekeýi otyr endi sál ǵana jaı,
Tur eken bir top ósken qara qýraı.
Sybyzǵy jasap alyp Sýsar sodan,
Bir kúıdi tartty jańa talabyndaı.
Oıda joq bul erekshe jańa is edi.
Qol jetpes ómiriniń tabysy edi.
Qutqarǵan ǵashyqtardy kúreń attyń
Jańaǵy jorǵasy edi, shabysy edi.
Naqyshtap tartyp otyr eleń qylmaı,
Shabytyń osyndaıda keledi yńǵaı.
Túsirip kúıge osy oqıǵany,
Qaıyryp qaıta-qaıta shertedi udaı.
Kóńili keńı tústi, ap tynysyn,
Ishkendeı bal shárbatyn shattyq úshin.
Jeli qyp tartty kúıge sondaı ásem,
Ataqty astyndaǵy at júrisin.
Aryndy, qubylmaly, syrly, muńly,
Úsh býyn úsheýi de boldy uǵymdy.
Qoıdy atyn “Bulǵyn – Sýsar” osy kúıdiń.
Qutylǵan qashyp atpen sol bir kúni.
Qabaqqa, qarasa qyz, shyǵyp endi,
Kep qapty onshaqty jaý qýyp ony.
– Keteıik, kep qaldy, – dep bezek qaqty,
Sýsarjan, ertte atyńdy, júgir endi.
Joqtaı-aq dúnıede ózge armany,
Al, Sýsar kúıin tartyp qozǵalmady.
Shyryldap Bulǵyn baıǵus jylap ketti,
Aıtarǵa endi áıteýir sóz bolmady.
– Tústiń, – dep, – qolǵa tiri, –
julqylady,
Al, Sýsar, toqtamady, shirkin áli.
Dedi ol: – Ábden jattap almasam, bul,
Erteń-aq oıdan shyǵyp umytylady.
Qaterdi tas jańǵyryp, taý da uqtyrdy,
Ornynan Sýsar sonda salǵyrt turdy.
Qalypty júz metrdeı qýǵynshylar,
Er salyp kúreń atqa qarǵyp mindi.
Jóneldi taǵy ekeýi qulash jaıyp,
Kóp-kórim qalǵan eken at tyńaıyp.
Taǵy da jeldeı esip, qustaı ushty,
Bir demde kóz ushynan boldy ǵaıyp.
Shoshynǵan qyz júregi tústi ornyna,
Qutylyp ketti qalaı, qus boldy ma?
Asady arasynan aq bilegin.
Ornyna álsizdiktiń kúsh toldy da.
Qushady qýanyshpen birin-biri,
Aq alma, bal-bul janyp sulý nury.
Sýsardyń kúı shyǵarǵysh osy óneri,
Ol alǵash tańǵajaıyp syryn bildi.
Ekeýi eki kúnde ketti alysqa,
Jolshybaı kúı tartyldy kóp tanysqa.
Osydan “Bulǵyn – Sýsar” kúıi tarap,
Bireýden-bireý alyp ketti alysqa.
«Ana tili».
