Būl – el arasynda keŋ taralǧan aŋyz. Jyrǧa kım ainaldyrǧany belgısız. Jyr el arasynda auyzşa jäne qoljazba küiınde saqtalǧan. Dastannyŋ mätının Altai aimaǧy, Şıŋgıl audanynyŋ tūrǧyny, “Astyq” mekemesınıŋ qyzmetkerı Qabyl Şämılūlynyŋ aituynan jazyp alyp, baspaǧa äzırlegen sol audanda tūratyn Mädeniet üiınıŋ qyzmetkerı, belgılı aitys aqyny – Qūrmanbek Zeitınǧaliūly.
Dastan alǧaş ret 1991 jyly «Ile halyq baspasynan» jaryq körgen “Şıŋgıl audanynyŋ qissa-dastandary” atty jinaqta jariialanǧan. Dastannyŋ qysqaşa mazmūny tömendegıdei:
Bailyqqa közı toimaǧan Bırbai qart Būlǧyn atty sūlu qyzyn Suyrbai degen baidyŋ ūlyna ūzatpaq bolady. Būlǧyn qarsylyq bıldırıp, özı süigen Susar atty jıgıtpen qaşyp ketedı. Jıgıt jolşybai “Būlǧyn – Susar” degen küi şyǧarady. Osydan būl küi el arasyna tarap ketedı.
“Būlǧyn – Susar” – äleumettık-tūrmystyq dastan. Jas qyzdyŋ süimegen adamyna aittyryluy “Būlǧyn – Susar” jyrynyŋ oqiǧalyq jelısın qūraidy. Kedei qyzy Būlǧyndy Suyrbai degen baidyŋ balasyna aittyru Qazan töŋkerısıne deiıngı qazaq qoǧamynda bolǧan şyndyqtyŋ bır elesı deuge bolady. Köptegen qazaqtyŋ sūlu qyzdarynyŋ küştılerdıŋ qūrǧan tūzaǧyna erıksız qūrban bolǧany belgılı. Bıraq Būlǧyn öz namysy üşın küresuge qabılettı. Ol äkesınıŋ qūda tüsıp qoiǧanyna qaramastan, süigen jıgıtımen qaşyp ketedı. Jyrda qoǧamnyŋ öz ışındegı äleumettık qaişylyqtar men kürester söz bolady. Jyrdyŋ köterıp otyrǧan mäselesı sol däuırdıŋ şyndyǧy, negızgı nysanasy – adamnyŋ bas bostandyǧy. Dastannyŋ kompozisiiasy barynşa qarapaiym. Şyǧarmada barlyq oqiǧa Būlǧyn men Susardyŋ baqyt üşın küresıne, taǧdyryna qatysty örbidı. Keiıpkerlerdıŋ ıs-äreketterı nanymdy. Jyrda Būlǧyn men Susardyŋ talpynyp, azattyqqa jetpek bolǧan äreketı keŋ surettelgen.
Tömende jyrdan üzındı berılıp otyr.
Q. Alpysbaeva,
M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ jetekşı
ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
Jūrt şertken “Būlǧyn-Susar”
küidıŋ aty,
Osy küi qandai ısten şyqty zaty.
Būlǧyn – qyz, Susar – jıgıt baiandalyp,
Keşır, dos, bolsa jerı şala-şarpy.
Mıne, oǧan neşe ǧasyr bolsa-daǧy,
Bız üşın küidıŋ syry sonşa mändı.
Önerdıŋ öz iesın jazdym bylai,
Talpynǧan talaptynyŋ sol sabaǧy.
Bırbai qart Altaidy mekendegen,
Armanǧa albyrt jany jetem degen.
Qyzy eken “Būlǧyn” atty aidai sūlu,
Maraldai qyr basynda sekeŋdegen.
Şyqqanda on altydan on jetıge,
Jıbermei qatal äke endı erkıne.
Ūlyna Suyrbaidyŋ qūda tüsıp,
Mal alyp jariia ettı jer betıne.
Suyrbai el juany, bai bolatyn,
Qūda bop, qūda üiıne bailady atyn.
Käsıbı baiaǧydan ūrlyq-zorlyq,
Jan edı jany qūmar paidaǧa tym.
Al endı myna abyroi taǧy keldı,
Qasqyrdai aşty aranyn qauyp eldı.
Ūly onyŋ Bektas degen bır alkeude,
Üilener kezı bolyp qalyp edı.
Būlǧyndy alamyn dep masattandy,
Janynda atqosşysy, jasaqtary.
Işıp-jep, “ūryn baru” toiyn jasap,
Qaharyn jai halyqqa şaşa berdı.
Bylşiǧan äkesındei būl da byrtyq,
Syqsiyp qaraitūǧyn közı jyrtyq.
Qūrt tüsıp taŋyraiǧan şolaq tanau,
Tūratyn öz ornynan aulaqqa ürkıp.
Qap-qara, däl büiıdei bet-beinesı,
Tūrǧanda yrjalaqtap beinesı osy.
Şoşityn būryn ony körmegen jan,
Boiynda “a” degende qalmai esı.
Şüidesı jaǧalyqty kelgen basyp,
Jylylyq sol sūryqsyz betten qaşyp.
Jasy jas bolsa-daǧy mosqal dene,
El ony dep aitatyn “Bektas pasyq”.
“Bai-baiǧa” degendeiın endı, mıne,
Qaiynnyŋ qajy äuletı keledı üiıne.
Būlǧyn qyz pysqyryp ta qaramady,
Taryldy oida joqta keŋ dünie.
Jeŋgesı, jeŋeşesı keldı sögıp,
Qūtyrǧan adam, – deidı, – nerbısı ösıp
Ertesı Bektas otyr oŋaşa üide,
Jyǧylǧan qaraqūstai jerdı soǧyp.
Sūrqiia Suyrbaidyŋ batyryna
Aqylşy joldastary, jaqyny da.
– Sabyr et, sabyr qyl, –
dep jūbatty kep,
Būlǧynjan tüser älı aqylyna.
Ärı köp eşteŋeden habary joq,
Oilama mūny joldyŋ jamany dep.
Būlǧyndy senen basqa kım alady?
Bolmasa atastyrǧan adamy joq.
Qamşysyn bılep, Bektas aqyrady:
– Ol maǧan bolar erteŋ qatyn älı.
Köremın könbegenın ol malǧūnnyŋ, –
Jyrtyq köz jyn tolǧandai şatynady.
Ökırıp öz betımen ol kettı de,
Kürsındı Būlǧyn qaiǧy terbep mülde.
Aŋ eken, adam emes küieu degen,
Jirener qylyǧynan jer-kök mülde.
Ūqsa da qyz köŋılın ata-anasy,
“Bırjola bop kettı, – dep, – bata basy”.
Jorydy erkelıkke barlyǧyn da,
Jaqyn dep keiın ekı jasy arasy.
Bolǧan soŋ, boldyq dedı ahirettık,
Būǧan qyz jauap berdı jatyp öksıp.
Tūiyqqa qamalǧandai sorly aqqudy
Almaqşy pūşyq Bektas qatyn etıp.
Aralap kök toǧaidy jüre berdı,
Oryndar öz ükımın jürek edı.
Qaiǧy menen qasıret örtep ışın,
Qabaǧy qara būlttai tüneredı.
Boz-buryl jartastarǧa şögıp būlt,
Kün şyqty köl ǧaşyǧyn körıp tūryp.
Kenetten Būlǧyn selk ete qaldy,
Bır adam keledı eken elık quyp.
Qaluǧa jasyrynyp ülgermedı,
Taŋ atpai elık quǧan būl kım edı.
Tüitkılsıp älgı adam da tūra qaldy,
Elıgı taudan asyp, tyndym boldy.
Ūialyp qyz jelegın tıstei berdı,
Jıgıt te tüsıngendei ıştei mūny.
Qasyna jetıp kelıp amandasyp,
Barlyǧyn jai-jadaǧai ıstei kördı.
Bailaǧan būtaqqa appaq oramaldy
Būlǧynǧa şeşıp berdı odan ärı.
Qyrşyn qyz tırşılıkten nege bezsın,
Bar oiy jas aŋşynyŋ soǧan audy.
Qarasa, aŋşy jıgıt qyr maraly,
Ai nūryndai qabaqty, kün janarly.
Kırpıgı qūralaidyŋ kırpıgındei,
Közı onyŋ möldır jasqa şylanady.
Qynai bel, tal şybyqtai būraŋ boily,
Etkendei qūndyz şaşy qūmar boidy.
Jas Susar sūlu qyzǧa: – Atyŋ kım? – dep,
Aqyryn ädeppenen sūrau qoidy.
Köŋılsız, – Būlǧyn – dedı qyz mūŋaiyp,
Toqtatqan jolyŋyzdan bızdıŋ aiyp.
Saqyldap külıp kettı Susar sonda,
– Elıkpen keter deisıŋ kımdı baiyp.
Qarasa, Būlǧyn sūlu myna jıgıt,
Aspannan tüsken beine qyran jıgıt.
Tūlǧasy tūtas bolat sekıldı eken,
Bıraq ta ündegen joq syr aldyryp.
Ört jüzdı, ötkır közdı, biık qabaq,
Qoiǧandai qoiu qasyn kerıp qadap.
Ekı kez ekı iyǧy – ekı jaqta,
Ūşardai osy bürkıt şüiıp qanat.
Söilesıp tūr jasqanbai şyn aşylyp,
Qiuada qyz syryna qūlaş ūryp.
Yrǧaidan aşa basty siraǧy bar,
Myltyǧy iyǧynda tūr asylyp.
Şyǧady adamşylyq qylyǧynan,
Köz almai tūrdy Būlǧyn qybyrynan.
Jasynan qūrby-qūrdas sekıldendı,
Qolyna taraǧyn ap būrymynan.
– Atyŋyz özıŋızdıŋ kım bolady? –
Dedı qyz qany bettıŋ tulap ärı.
Bögelmei aitty jıgıt: – atym – Susar,
Men kerei ruynyŋ kerme adamy.
Keldıŋız osy jerge nege nalyp?
Bıldım men oramaldy köre qalyp.
Ömırdıŋ saǧan mänı bolmady ma,
Keldı me älde saitan jebep alyp?
Tögıldı Būlǧyn jasy qaita bastan:
– Ömırmen men erke edım taitalasqan.
Basymdy sol baiǧa äkem malǧa satty,
Aranyn qanaǧatsyz şaitan aşqan.
Pende bop Suyrbaidyŋ syrtyǧyna,
Qūrbyŋnyŋ basyna sūm kün tudy da.
Şydamai būl qorlyqqa ölmek edım,
Sız jaŋa kezıktıŋız qyrsyǧyma.
Sız şyǧyp qaldyŋyz kep qapelımde,
Būl menıŋ baqytym ba, qaterım be?
Bai qyzy, qajy äuletı bop jürgenmen,
Jan ekem paidasy joq jat elıme.
Im, – dedı Susar oiǧa şomyp tereŋ,
Malǧa bai, ısı bar ma erıkpenen.
Jüregın şaiyp onyŋ būl bır küiık,
Barlyǧyn tyŋdap taǧy tūrdy da üiıp.
Qynapta ötkır şolaq kezdıgımen
Quraidy anadaidan aldy qiyp.
Syŋsyǧan şyqty ǧajap sybyzǧy ünı,
Aqtardy aq sūluǧa syryn küllı.
Jel jelpıp, orman tolqyp ekeuınıŋ
Ükılı siiaqtandy şymyldyǧy.
Qaiyŋdar kelınşektei bi biledı,
Mahabbat äuenı yntyq küidıŋ lebı.
Keudede tılsız jürek dırıl qaǧyp,
Bıreuın bıreuı alǧaş “süidım” dedı.
Köz qysyp altyn kırpık kün de küldı,
Jer balqyp, jer qūşaqtap, gül de bıldı.
Qairan qap beine özıne erıkten tys,
Būlǧynnyŋ qany qaşyp tūrdy ernı.
Būlaqtyŋ şyqty şat bop saryldy ünı,
Saialy saiǧa tüsken saǧym küldı.
Tūrǧan jan köz aldynda, au, halaiyq,
Kütkendei suǧa batyp saǧyndyrdy.
Şyqqandai bır tereŋnen şolpyldatyp,
Sūluǧa baq tyŋdatyp, sor tyŋdatyp.
Kez qyldy keremettei osy qazır,
Tūr osy jalpaq jerdı solqyldatyp.
– Men qaitem, – dedı
Būlǧyn jaidary appaq,
Artymnan jürmesın el, bai dalaqtap.
Qolyŋyz tise, eger, osy keşte
Ketıŋız, bızdıŋ üige jai qonaqtap.
Quanyp mūny Susar kördı maqūl,
Söilesu şyn nietpen būl da aqyl.
Būlǧynǧa berdı uäde barmaq bolyp,
Jıbermek emes osy jerdı qapyl.
***
Kök täulık, kök özennıŋ jaǧasynda,
Aq üiler, jyrtyq qos bar arasynda.
Adamǧa şypyldaǧan tola tüstı,
Bailandy aty saidyŋ salasyna.
Suyrbai ūly kelıp qūdanyŋ da,
Şai qūiyp, tabaq tartyp qol aǧuda.
Ūzatu baidyŋ qyzyn jol boiynşa,
Torqaly toi bop jatty būl auylda.
Tai men qoi soiyluda qoralap kep,
Aq bata jasalǧan soŋ qoraǧa ap kep.
Kelıptı jasau-jaqpyt bai üiıne
Är elden, är rudan toǧanaq bop.
Bai otyr eş qabyldap barmai jandy,
“Toiyŋyz qūtty bolsyn!” qardai jaudy.
Kütuşı otyrǧyzyp ärbır üige,
Saqaldyŋ qysqa-ūzynyn taldap ärı.
Osy ma baidyŋ bızdı qoş alǧany,
Bır juan kergidı ädei öş alǧaly.
Qymyzǧa qyŋyraiyp keibır jeke,
Keibırı etke ökpelep şoşaŋdaidy.
Äreket jasauǧa tez endı bekıp,
Jön-joba oi-tolǧamnan derlık ötıp.
Jolşybai būrylǧandai toi üstıne,
Susar da küreŋ atpen keldı jetıp.
Ony eşkım atyn ūstap syilamady,
Auyldyŋ adamyndai bır baiaǧy.
Elenbei el ışıne kettı kırıp,
Būlǧynǧa körındı ädei eŋ aiauly.
Şylanǧan möldır jaspen köz kırpıgı,
Kütken jan körıngen joq kündız-tünı.
Aŋyrǧan aq sūluǧa Susar ymdap,
Belgını berdı “şyq” dep bıldıredı.
Otaudyŋ köp oilanbai öttı aldynan,
Özennıŋ öttı oŋaşa soqpaǧynan.
Atymen aq qaiyŋnyŋ arasynda
Būlǧyndy tūrdy tosyp artqy auyldan.
Şapanyn bos jamylyp üş qyz şyqty,
Adamdar mūny sezbei tūrdy syrtqy.
Aiylyn tartty Susar küreŋınıŋ,
Toǧaidyŋ tötesımen östıp şyqty.
Berdı qol dereu – şapşaŋ Būlǧyn jetıp,
Ana ekeuı şort tūrdy şoşyp ketıp.
«Qoş» dedı qolyn sermep qyz olarǧa,
Barady auylynan zulap ötıp.
Dauysyn şyǧardy da, bır-aq aşty,
Ekı qyz endı artyna tūra qaşty.
Tal tüste Būlǧyndy alyp ketken habar
Sai-sala, tau menen tas, qyrǧa ūlasty.
“Attan!” dep aqyrdy bai ainalaǧa,
Būl qorlyq toi üstınde jai ǧana ma?
Dünie kül-kömıren bolyp kettı,
Qyz qaida, attar qaida, qaida bala?
Bıreudı bıreu bılmei, u-şu boldy,
Bıreuge-bıreu neǧyp tūrsyŋ deidı.
Bai qoly atqa mınıp, “a” degenşe,
Qara jer dümpuımen dürsıldedı.
Mıngesken qyz-jıgıttı kettı quyp,
Kei jannyŋ jür qolynda ettı jılık.
Jatqandai bıreu külıp, bıreu jylap,
Mynau ıs desıp jatty kektı qylyq.
Tas jolda irek-irek bastap örge,
Küreŋ de jorǧa şabys basty önerge.
Şoqy, orman qalyp jatyr qas qaǧymda,
Keledı mol aralyq tastap elge.
Keledı quǧynşylar jan-jaqtaǧy,
Etektep tauǧa örmelep jaldap berı.
Küreŋnıŋ qaldy artynda “tezek terıp”,
Ärı toq, toidyŋ şaban şardaqtary.
Ainaldy boldyruǧa bar at bıtıp,
Keibıreu baiyrqalap qarap kütıp.
Kün közın qoldarymen köleŋkelep,
Qarasaŋ, küreŋ atqa qanat bıtıp.
Barady qūzdan ärı oqşa zulap,
Ūilyǧyp tūryp qaldy top sauyldap.
Jyrtysyn jyrtqan Bektas albastynyŋ
Bırneşeu qumaq boldy tosqauyldap.
Qalyŋ el qaita auylǧa oşaryldy,
Bai betın tyrnap özı josa qyldy.
– Susardy öltırıŋder, – dedı molda,
Būzyqtyq bolǧany üşın osy aiyby.
Şyqqanda tas qiiaǧa tez ūşyrtyp,
Küreŋnıŋ Susar şytpen közın sürtıp,
“Köterıp alaiyq”, – dep – belın attyŋ,
Toqtatty äreŋ ǧana jasyn ırkıp.
Aq köbık at denesın sabyn japqan,
Qara su omyraudan sauyldatqan.
Erın ap, jas terekke qoidy bailap,
Jany aşyp, januaryn damyldatqan.
Ekeuı otyr endı säl ǧana jai,
Tūr eken bır top ösken qara qurai.
Sybyzǧy jasap alyp Susar sodan,
Bır küidı tartty jaŋa talabyndai.
Oida joq būl erekşe jaŋa ıs edı.
Qol jetpes ömırınıŋ tabysy edı.
Qūtqarǧan ǧaşyqtardy küreŋ attyŋ
Jaŋaǧy jorǧasy edı, şabysy edı.
Naqyştap tartyp otyr eleŋ qylmai,
Şabytyŋ osyndaida keledı yŋǧai.
Tüsırıp küige osy oqiǧany,
Qaiyryp qaita-qaita şertedı ūdai.
Köŋılı keŋi tüstı, ap tynysyn,
Işkendei bal şärbatyn şattyq üşın.
Jelı qyp tartty küige sondai äsem,
Ataqty astyndaǧy at jürısın.
Aryndy, qūbylmaly, syrly, mūŋly,
Üş buyn üşeuı de boldy ūǧymdy.
Qoidy atyn “Būlǧyn – Susar” osy küidıŋ.
Qūtylǧan qaşyp atpen sol bır künı.
Qabaqqa, qarasa qyz, şyǧyp endı,
Kep qapty onşaqty jau quyp ony.
– Keteiık, kep qaldy, – dep bezek qaqty,
Susarjan, ertte atyŋdy, jügır endı.
Joqtai-aq düniede özge armany,
Al, Susar küiın tartyp qozǧalmady.
Şyryldap Būlǧyn baiǧūs jylap kettı,
Aitarǧa endı äiteuır söz bolmady.
– Tüstıŋ, – dep, – qolǧa tırı, –
jūlqylady,
Al, Susar, toqtamady, şırkın älı.
Dedı ol: – Äbden jattap almasam, būl,
Erteŋ-aq oidan şyǧyp ūmytylady.
Qaterdı tas jaŋǧyryp, tau da ūqtyrdy,
Ornynan Susar sonda salǧyrt tūrdy.
Qalypty jüz metrdei quǧynşylar,
Er salyp küreŋ atqa qarǧyp mındı.
Jöneldı taǧy ekeuı qūlaş jaiyp,
Köp-körım qalǧan eken at tyŋaiyp.
Taǧy da jeldei esıp, qūstai ūşty,
Bır demde köz ūşynan boldy ǧaiyp.
Şoşynǧan qyz jüregı tüstı ornyna,
Qūtylyp kettı qalai, qūs boldy ma?
Asady arasynan aq bılegın.
Ornyna älsızdıktıŋ küş toldy da.
Qūşady quanyşpen bırın-bırı,
Aq alma, bal-būl janyp sūlu nūry.
Susardyŋ küi şyǧarǧyş osy önerı,
Ol alǧaş taŋǧajaiyp syryn bıldı.
Ekeuı ekı künde kettı alysqa,
Jolşybai küi tartyldy köp tanysqa.
Osydan “Būlǧyn – Susar” küiı tarap,
Bıreuden-bıreu alyp kettı alysqa.
«Ana tılı».
