Sákenge án saldyrǵan seksen kól sán men saltanatqa keneldi. Kórkine kóz súrindirer kerbez Kóksheniń mańdaıyn Kún súıip turdy sol kúni. Onsyz da táńiri sulý jaratqan tuma tabıǵat tolyqsyp turdy. Jumbaqtas da qupııasyn aǵytardaı ajarlanyp, Oqjetpes de oıly keıipke endi. Bári bar kórikti boıyna jıǵan Býrabaıdyń baýyrynda «Ana tili» arýy» men «Ana tili» sultany» baıqaýyna tas-túıin daıyndalǵandaı. Alty alashtyń balasynyń babyn hám baǵyn synar baıqaýǵa bári jetti.
Keń daladan kep jatqan kerýenderde esep joq. Arysy – kári Kaspııden Atyraýdyń aqqýdaı qyzdary men aqsuńqardaı uldary keldi qıqýlap. Jaıyqtan Jibekteri men jigitteri jetti jelpinip. Aqtóbeniń apaıtós uldary da bar arasynda. Syńǵyrlaı kúlip, sonaý Syrdan sulýlar men súleılerdiń sarqyttary da syzylta án sap jetti. Túrki dúnıesiniń tórkini Túrkistannan da keldi tún qatyp. At tuıaǵy saıyn dalany dúbirletip, Baýyrjandaı batyr baba týǵyzǵan Jambyldan da, Jırenshedeı sheshender men Qarashashtaı qarakózder keldi. Aralarynda Altaıdyń ar jaǵynan kelgen arýlar men shyǵystyń shyraılylary, Semeıdiń segiz qyrly syrbaz serileri, Óskemenniń ór ulandary da bar. Saryarqanyń samalyndaı esip, sazdy áýenge salyp saldar jetti. Jandaryna Ulytaýdyń uldary ilesipti. Arqanyń aı mańdaıly arýlary da kúımelerinen kerbezdene túsip jatty. Al jer jannaty Jetisýdan jeti qat jerdi qaıystyrar kósh pen kerýen keldi. Almatynyń Aqjúnisteı arýlary hám Alpamystaı alyp tulǵaly jigitteri júırik jarystyra jetipti. Qarasy kóp-aq. Kókshemen kórshiles jatqan Baıanaýyldyń batyr uldary, Qorǵaljynnyń hám Torǵaıdyń talantty jastary jetip artyldy. Alashtyń aı dıdarly astanasynan Esildiń erkeleri jetti entigip. Al kerbez Kóksheniń kúlli kóriktileri men bóriktileriniń barlyǵy osy toıdan tabyldy. Kóz súrindirer kórik pen jarasymdy ázil ár berse, kúmbirleı tógilgen kúı keń dalany kernep, ádemi án Kókshe kóginde áýelep turdy. Aıly túnde aqsúıek izdegen jastar altybaqan astynda syr aǵytty…
Otyz kún oıyn, qyryq kún toıǵa ulasa jazdaǵan jıynǵa uzyn yrǵasy – 31 arý men 36 jigit qatysty. Arqaly eldiń amanatyn alyp, sálemin jetkize kelgen jigitterdiń biri:
Assalaýmaǵaleıkým, tekti elim!
«Allanyń nury jaýsyn!» dep tiledim.
Qıqýlap, Sizder soqqan shapalaqty,
«Ýaǵaleıkým assalam!» dep bilemin, – dep ata-baba jolymen qol alysyp jatsa, endi biri:
Kóksheniń eli aman ba?
Sizderdi kópten saǵyndym!
Aldynda dúıim qaýymnyń,
Kelmeıdi sózden jańylǵym.
Amanatyn elimniń,
Tumar ǵyp boıǵa taǵyndym.
«Sary altyn túbi sabyrdyń»,
Salǵanyn kórem taǵdyrdyń.
Kókshetaýdyń keshinde,
Keń dalanyń tósinde,
Aldyńnan búgin tabyldym.
Mańdaıyn – Kún,
Tańdaıyn – Jyr súıgen eldi saǵyndym!
Taýdan da bıik men úshin
Tabaldyryǵyńa tabyndym! – dep jıylǵan jurtqa bas ıip, tektilik tanytyp jatty.
Baıqaý bastaldy. Aldymen sahna tórine aıdyn kóldiń aqqýlaryndaı bolyp arýlar shyqty. Qazaq «kórkine kóz toımaǵan kerbezim» degende osy kórinisti aıtsa kerek. Beý, bul qazaqtyń qyzdaryna qaıran qalmasqa bola ma? Biri Qyz Jibekteı kórkimen kóz arbasa, biri Qyz Nazymdaı qylyǵymen baýraıdy. Jalt etken janarlarda janyp ketseń de bul ómirdiń jalǵandyǵyna ókinbeıtindeısiz. Endi biri Sara bolyp Birjanyn izdese, biri abyz-ananyń keıpinde kóńilde qaldy. Biri Tumar hanym bop tanylsa, biri Dına bop kúı tógiltti. Biri kúmis kómeı Kúlásh bop kósilse, endi biri bı padıshasy Sharadaı shyrq úıirildi. Jıylǵan jurt «Bularǵa bári jarasady! Óıtkeni olar mańdaıyn kún, tańdaıyn jyr súıgen ónerli eldiń qyzdary ǵoı!» desti. Dese de deneni dir etkizip, sanany selt etkizip, ótkenge oraltqan qubylys boldy. Ol – baıqaýdyń ekinshi kezeńi qazaq halqynyń salt-dástúrlerinen teatrlandyrylǵan kórinis usyný bolatyn. Bul kezeńde burymdylarymyz baryn salyp baqty. Ásirese kórermenniń kóńilinde sulýlardyń «uzatylar» sátinde syńsı salǵan syńsýlary uzaq saqtalary anyq. Salttyń sarqynshaǵyndaı bolǵan syńsý – búginde kózden ǵaıyp bolǵan ǵuryptardyń biri. Uzatylar qyzdyń ósken ólkesi, aǵaıyn-týysymen qoshtasar kezin, uzatý toıynyń sán-saltanatyn kelistire sýrettegen bul qoıylymdar áserli shyqty. Degenmen qazaq toı-toralǵyǵa da, syı-joralǵyǵa da baı emes pe? Arýlarymyzdyń bir osaldaý tusy osy syńsý saltyn birneshe ret qaıtalaǵany boldy. Bul baıqaýdyń basty maqsaty da ulttyń óshkenin jaǵý, baryn sanalarda qaıta jańǵyrtý ǵoı. Sondyqtan «búgingi býyn estip-bile qoımaǵan dástúrlerdi kóbirek dáriptese eken» degen usynysymyz boldy. Ras, mysaly, «jelek taǵý», «shapanǵa aýnatý» sekildi ádemi ǵuryptardy kórermen nazaryna usynǵandar da boldy. Qalaı desek te arýlarǵa ókpe arta almaımyz. Olar Abyz-ana bop balasyna at qoıdy, alastady da. Besikke bólep, qyrqynan shyǵardy da. Keli túıip, jent jasap, qudaǵı bolyp, qudasyna quıryq ta asatty. Quıryq asatty demekshi, búginde toıymyzdyń repertýarynan joǵala qoımaǵanymen óz qazaqylyǵynan ajyrap qala jazdap júrgen bul saltty qyzdarymyz ádemi oryndap shyqty. Alaıda
Úlken quda ardaqty-aı,
Kishi quda salmaqty-aı,
Quıryq-baýyr asatam,
Tistep alma barmaqty-aı! – desip qazylar alqasyna quıryq-baýyrdy qyzdarymyz taıaqshaǵa qadap usyndy. «Qolymen usynsa barmaǵyn qyrshyp almasy anyq edi» destik ishteı ókinip…
Kelesi kezeń ana tiliniń kórkemdigin kórsetetin poezııalyq kompozıııa qoıý boldy. Bul kezeńnen arýlarymyz súringen joq. Arqaly aqyndardyń ana tili týraly tolǵanystarymen terbelip, Aqushtap bolyp aǵylyp, Farıza bolyp tógildi. Budan keıingi kezeń óner edi. «Qaqtaǵan aq kúmister» shetinen ánshi bolyp shyqty. Totydaı bolyp túrlenip, bıledi de. Dombyradan kúı tógildirip, dúıim jurttyń delebesin qozdyrǵandary da boldy. Desek te aralarynan keste tógip, kórpe quraǵan, tekemet tigip, syrmaq sándegenin keziktirmedik. Qazaq qyzdarynan aty alty alashqa jaıylǵan ismerler men sheberler shyqqanyn bári biledi. Qala berdi qazaq tórt túliktiń baýyrynan saýlaǵan súti men etinen túrli taǵamdar jasap, qonaǵyn kútken. Barmaǵynan bal tamǵan analarymyzdyń bul ıgi dástúri de arýlarymyz kórsetken ónerlerdiń arasynan ańǵaryla qoımady. Kóńilge sál kóleńke túsirgen tustar da osy boldy. Degenmen sulýlardyń syrǵasy men sáýkelesinde, sholpysy men shashbaýynda, júzigi men bileziginde min joq. Qazaqtyń baılyǵy men bekzattyǵynan syr uqtyrǵandaı osy kóriniske kózimiz toımaı uzaq qaradyq.
Has sulýlardyń arasynan qaq jaryp, beseýin bólip alý qara qyldy qaq jarǵan qazylar alqasyna qıynǵa soqty. (Áý basta irikteý kezeńine 5 arý ǵana shyǵady delingen). Aqyldasa kele qazylar otyz qyzdyń ishinen toǵyzyn alyp, bir toqtamǵa keldi. Otyz bir qyzdyń ishinen oza shaýyp aldyńǵy lekten kóringen 9 arý – Áıgerim Áshiráli, Talshyn Seıithanova, Saltanat Turǵanbekova, Jadyra Mergenbaeva, Elmıra Taýdaeva, Altynaı Zarlyqqyzy, Araılym Seıitjan, Aıdana Aqbenova, Aıgúl Tashetova boldy.
Syr men symbat, sheshendik pen kósemdik, bilektilik pen júrektilik synǵa túskende jigitter qarap tursyn ba? Arýlardan soń sultandar saıysqa shyqty. Er jigitter de eshkimge ese jibergen joq. Biri Tóle bı bolyp tógildi, biri Abylaı bop aǵyldy. Arqalanyp jyr da tókti. Balasyna at qoıǵyzyp, tusaý da keskizdi. Qyzyǵy sol, jastardyń nekesin qıyp, ımam da bolǵandar bar. Bárinen kóp qaıtalanǵan dástúr – betashar men bata boldy. Al jahandaný dep júrgenimizde jutylyp ketken ádemi dástúrlerimiz arakidik kórinip qalǵany bolmasa ańǵaryla qoımady. Biraq bárimizdi «biz shanyshar» dástúri beı-jaı qaldyra almady. Qudaıy qonaq bola otyryp, sol úıdiń qyzy unasa biz shanshyp ketetin saltty sýretteı jetkizgen jigitterge kórermen razy bop, qol soqty. Budan bólek qanjyǵasy maılanyp kele jatqan jigittiń «iler kóbeısin» degen jolaýshysyna «baılaǵanym bolsyn!» dep oljasyn usynýy da júrekke jylylyq uıalatqan kórinis boldy. «Baılarǵa» «baýtaǵar» degen bar. Endeshe mynaý meniń «baýtaǵarym» bolsyn!» dep jolaýshy óz syıyn saıatshyǵa usynǵanyn kórgen kezde kóz aldymyzda qazaqtyń márttigi hám jomarttyǵy eles berip, darhandyǵymyzǵa marqaıyp-aq qaldyq. Jigitter jarady! Atam qazaqtyń sán-saltanatyn arttyrǵan saıashlylyq óneri de saıystan saıaq qalmady. Ań aýlap, qus salǵan ata dástúrdi ulyqtaǵan ulandarymyz da sýyrylyp alǵa shyqty. Júıriktiń júırigi, jigittiń jigiti ozǵan jarysta toǵyz sultan top jara irikteý kezeńine ótti. Olar – Muhammed-Rasýl Kózdibaı, Jambyl Tilepov, Maǵjan Nııazov, Ermek Qanatbek,Erbolat Mamyraıhan, Qaırat Burhanbaev, Tursyn Azat, Baýyrjan Antonov, Bekzat Smaǵulov edi.
Irikteý kezeńinde jetpiske jýyq qyz-jigitten sýyrylyp shyǵyp, saıypqyran atanǵandar óner kórsetti. Budan bólek qazylar alqasy tarapynan olarǵa saýaldar qoıylyp, jaýap kútildi. Eki-úsh saǵatqa sozylǵan irikteý kezeńinde arýlar ben sultandar bar ónerin ortaǵa salyp, baqtaryn synady. Kezek qazylar alqasyna jetkende bir qaýym el qulaqtaryn sol jaqqa túrdi. Qazylar alqasy da qara sózdiń qadirin túsinetin, ónerdi ólerdeı súıetin tulǵalardan jasaqtalypty. Qazylar alqasynyń tóraǵasy «Qazaq gazetteri» JShS-nyń dırektory – Redaktorlar keńesiniń tóraǵasy Jumabek Kenjalın, Memlekettik tildi damytý Prezıdenttik qorynyń dırektory Azat Sháýeev, Aqmola oblystyq Tilderdi damytý basqarmasynyń bastyǵy Ǵosman Tóleǵul, «Ana tili» gazeti bas rekdaktorynyń birinshi orynbasary Erjan Baıtiles, baıqaýdyń bas prodıýseri Aıdar Qyryqbaı, Almaty qalasy Medeý aýdandyq «Nur Otan» HDP-sy tóraǵasynyń orynbasary Almasbek Nuǵmanov, «Kókshe» akademııasynyń prorektory Qasıet Malǵajdarov, «Ana tili» sultanynyń 2008 jylǵy bas júldegeri Serik Elýbaev syndy azamattar boldy. Jarǵaq qulaqtar qazylardyń aýzyna qaraı túrilgende júziktiń kózinen ótken arýlardyń júzinen qobaljyǵandaı reń baıqalsa, sahnada saıdyń tasyndaı bop sap túzegen sultandarymyz syr bergen joq. Sonymen arýlardyń arasynan aıdaı kórki Abaıdyń Áıgerimin eske túsiretin almatylyq Áıgerim Áshiráli (ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti) «Ana tili» arýy» atandy. 2003 jyly alǵash «Ana tili» arýy atanǵan Sanaǵa Halyq ártisi, marqum Káýken Kenjetaev aǵamyz kıgizgen asyl tájdi bul joly «Qazaq gazetteri» JShS-nyń dırektory – Redaktorlar keńesiniń tóraǵasy Jumabek Kenjalın men 2007 jyly arý atanǵan Aıda Daıyrova Áıgerimge kıgizdi. Al 1 oryn Seıithanova Talshynǵa (M.Tynyshpaev atyndaǵy Qazaq kólik jáne kommýnıkaııa akademııasy) buıyrdy. 2 oryndy – Saltanat Turǵanbekova ıelense (T.Rysqulov atyndaǵy Qazaq ekonomıkalyq ýnıversıteti), 3 oryndy tarazdyq Mergenbaeva Jadyra (Taraz ınnnovaııalyq gýmanıtarlyq ýnıversıtetiniń stýdenti) enshiledi. Al qalǵan arýlar – Taýdaeva Elmıra, Zarlyqqyzy Altynaı, Seıitjan Araılym, Aqbenova Aıdana, Tashetova Aıgúl QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi jáne uıymdastyrýshylar atynan alǵys hattarmen marapattaldy. Sondaı-aq, S.Asfendııarov atyndaǵy Qazaq memlekettik medıınalyq ýnıversıtetiniń arýy Narynbaeva Nazerkege Jastar kongresi atynan ataýly syılyq tabys etildi. Arýlarymyzdyń júzi jaınap sala bergende, qandary qaınap turǵan jigitterge de kezek jetti. Bas júlde sózi órnekti, júzi kelbetti kelgen, daýysy Qaz daýysty Qazybekti eske túsirgen jambyldyq jigit Jambyl Tilepovke buıyrdy. Ózin «Men týǵanda taý jańǵyrǵan desedi!..» dep tanystyratyn bul Qarataýdyń qaısar jigiti eki kún qatar eldiń yqylasyna bólenip, júzden júırik shyqqan jigit ekeni ras. Ol qazir Taraz ınnnovaııalyq gýmanıtarlyq ýnıversıtetiniń stýdenti. Al 1 oryn Tolaǵaıdaı taý tulǵaly jigit, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń stýdenti Qaırat Burhanbaevqa buıyrdy. Tiginen turǵan shegeniń ústine jatyp, keýdesine eńgezerdeı eki jigitti júrgizgen, denesine kirpishter qoıǵyzyp, balǵamen uryp, jarǵyzǵan, aýzymen ot úrlep, tisimen kir tastaryn kóterip, som temirdi keýdesimen ıgen Qaırattyń qaıratyna jıylǵan jurt qaıran qaldy. Qajymuqannyń erligin qaıtalap júrgen Qaırattaı qaısar uldaryna tańǵalyp, tańdaı qaqty. 2 oryndy S.Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıtetiniń stýdenti Smaǵulov Bekzat aldy. Sal men seriniń sán-saltanatynyń, asyl bekzattyǵynyń búgingi sarqytyndaı bolǵan Bekzattyń áni jıylǵan jurttyń jadylarynda áli talaı jańǵyrary sózsiz. Al 3 oryndy ıelengen Qazaq qatynas joldar ýnıversıtetiniń stýdenti Antonov Baýyrjannyń tapqyrlyǵyna tánti bolǵan jurt jigitke jeti ónerdiń de azdyǵyna taǵy bir márte kóz jetkizdi. Kórermenniń kóz aldynda qaqpan quryp, oq-dári daıyndap, qamshy órgen Baýyrjan sahnaǵa qoı alyp shyǵyp, baýyzdamaq bop, bata da surady. «Qazaǵymnyń jigitteri – jigitterdiń tóresi» dep súısinse súısingenindeı-aq. Al qalǵan 5 jigit – almatylyq Kózdibaı Muhammed-Rasýl (T.Rysqulov atyndaǵy Qazaq ekonomıkalyq ýnıversıteti), elordalyq Tursyn Azat (L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti), qyzylordalyq Nııazov Maǵjan (Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıteti), túrkistandyq Ermek Qanatbek (Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti), Mamyraıhan Erbolat (Shet tilder jáne Iskerlik karera ýnıversıteti) alǵys hattaryn aldy. Jeńimpazdardyń barlyǵy baǵaly syılyqtarmen marapattaldy. Ulttyq jobanyń baıyrǵy hám búgingi demeýshileriniń biri N.Sabılıanov myrzanyń «Kórermen kózaıymy» syıy Taýdaeva Elmıra men Kózdibaı Muhammed-Rasýlǵa buıyrdy. Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne Ǵylym mınıstrligi, Aqmola oblystyq ákimdigi, «Qazaq gazetteri» JShS-i, «Zańǵar» jastar shyǵarmashylyq birlestigi bas bolyp, uıymdastyrǵan baıqaý óz máresine jetti.
Kerýender kelgen baǵyttaryna bet túzedi. Biraq kóńilderge kóktem kelip, júrekterde lúpil ketip barady. Sultandar sáıgúlikteriniń saýyrynda kesteli oramaldar ketse, ótken kúnnen baǵa jetpes belgi bop, sulýlardyń saýsaǵynda júzikter ketti. «Bular – ulttyń uıytqysy bolar arýlar men ustyny bolar sultandar!» desti jıylǵan jurt. Jelmaıalar jelip, kóriktiler men bóriktilerdiń kóshi baıaý jyljı mıdaı jazyq jazırany betke aldy. «Qosh bol, sáýlem, kórgenshe, qaıta aınalyp kelgenshe…!» desip ánge salǵan kúımeler kerýeni uzap barady…
Dınara IZTILEÝ
KÓKShETAÝ
