Tarıhta uly adamdar asa mańyzdy oqıǵalar men óte kúrdeli betburys kezeńderde aıqyn kórinetini belgili. Óıtkeni olar belgili bir tarıhı damýlardaǵy iri ózgeristerge belsene qatynasa otyrp, oqıǵalardyń damý barysynyń jeteginde ketpeıdi, kerisinshe, ózgeristerdiń tez nemese baıaý damýyna, oqıǵalardyń obektıvti barysyna, órbý baǵytyna ózindik jeke rólin qosady. Olardyń qoǵam damýyna qosqan úlesi neǵurlym aýqymdy, neǵurlym tereń bolsa, soǵurlym olardyń esimi halyqtyń tarıhı sanasynda óshpesteı bolyp sińip, ýaqyt óte urpaqtar aldynda bıikke kóterile beredi. Qazaq halqynyń tarıhynda, ásirese, handyq dáýirdegi kezeńde mundaı uly adamdar óte kóp. Olardyń qatarynda 1511-1521 jyldar ishinde Qazaq handyǵyn bılegen Qasym hannyń alatyn orny erekshe.
Qasym han týraly sóz qozǵasaq, birden oıymyzǵa eshbir jazba derekterde kezdespeıtin, tek qana halyq aýyz ádebıeti arqyly kúni búginge deıin jetken «Qasym hannyń qasqa joly» degen sóz tirkesi oralady. Bul sózdiń astarynda úlken mán jatyr. Ol – birinshiden, Qasym hannyń ómiri, handyq bıligi, sol jyldardaǵy Maýrennahrdaǵy shaıbanıler áýletimen, Moǵolstandaǵy shaǵataılar áýletimen júrgizgen saıasattyń, qarym-qatynastyń nátıjesi; ekinshiden, Qazaq handyǵyn kúsheıtýdegi, qazaq memlekettiligin nyǵaıtýdaǵy sińirgen eńbegine halyqtyń bergen baǵasy; úshinshiden, qazaq halqynyń etnıkalyq, ulttyq aýmaǵyn qalyptastyrý jolyndaǵy atqarǵan jumystarynyń jemisi; tórtinshiden, memleketti basqarý isindegi urpaqtarǵa qaldyrǵan ónege joly.
Mine, osyndaı iri tarıhı tulǵanyń qazaq tarıhyndaǵy alatyn ornyn eskere otyryp, biz qalyń qazaq jurtyna Qasym hannyń kim ekendigin, qazaq halqynyń tarıhı sanasynda qandaı isterimen qalǵandyǵyn kórsetý maqsatynda osy zertteý eńbegimizdi arnaǵaly otyrmyz.
Qasym hannyń jeke ómirbaıanyna arnaıy jazylǵan ortaǵasyrlyq derek joq, tek qana onyń sultandyq jáne handyq dáýirinen úzik-úzik málimetter Qadyrǵalı Jalaıyr, Muhammed Haıdar Dýlatı, Babyr, Bınaı, Shadı, Rýzbehan Isfahanı, Mahmýd ben Ýálı, Haıdar Razı, Gafarı, Abdallah Balhı, Ábilǵazy jáne taǵy basqa avtorlardyń eńbekterinde kezdesedi. Orys derekterinde de ol týraly málimetter barshylyq.
Endi Qasym han týraly máselege tikeleı kirispes buryn, aldymen, onyń atategine qysqasha toqtap ketelik. Qasym han — Shyńǵys han urpaǵy. Shyńǵys hannyń kim ekendigi barshaǵa málim. Qasym han onyń úlken uly — Joshydan taraıdy. Joshynyń on tórt ulynyń beseýi jáne olardan taraǵan urpaqtar HSh-HV ǵasyrlarda Eýrazııanyń shyǵys bóligindegi saıası tarıhta úlken ról atqarady. Orda Ejen, Batý, Shıban, Tuqaı Temir urpaqtary Altyn Orda, Aq Orda, Kók Orda, Qazan, Qyrym, Qajytarhan, Sibir, Horezm handyqtarynyń jáne Maýrennahrdyń (XVI-XVIII ǵ.ǵ.) handary bolǵan.
Ortaǵasyrlyq keıbir derek málimetteri men solarǵa negizdep jazylǵan qazirgi tarıhı zertteýlerde Qasym hannyń Joshynyń qaı ulynan taraıtyndyǵy jóninde eki túrli kózqaras bar. Birinshi kózqaras boıynsha, qazaq handary Joshynyń úlken uly Orda Ejennen taraıdy, al ekinshi pikirdegiler qazaq handaryn Joshynyń eń kenje uly — Tuqaı Temirden órbitedi.
«Tuqaıtemirlik» pikirdi qostaýshylardyń súıenetini – XVI jáne XVII ǵasyrlarda jazylǵan «Taýarıh-ı gýzıda-ıı nýsrat name» men Ábilǵazynyń «Túrik shejiresindegi» málimetter. Osy joldardyń avtory bul jóninde «tuqaıtemirlik» pikirdi synap, derek málimetterindegi qatelerdiń jiberilý sebepteri týraly óz dáleldemelerin basqa bir ǵylymı jumystarynda aıtqan bolatyn.
«Ordaejendik» pikirdi ustanýshylar, negizinen, XIV jáne XV ǵasyrdyń basynda jazylǵan Rashıd-ad Dınniń «Jamıǵ at-taýarıhy» men atyshýly «Eskendirdiń anonımi» atty derekterine súıenedi. Biz de osy pikirdi qostaı otyryp, Qasym hannyń shejiresin bylaısha órbitemiz: Shyńǵys han — Joshy — Orda Ejen – Sartaqtaı – Qonysha – Sasy Buqa – Shymtaı – Orys han – Quıyrshyq han – Baraq han jáne Jánibek han.
Kórip otyrǵanymyzdaı, Qasym han jaı ǵana Shyńǵys urpaǵy emes, ejelden beri kele jatqan handyq áýlettiń tikeleı jalǵasy, zańdy ókili, Orda Ejennen Orys hanǵa deıin Qasym hannyń atalary Deshti Qypshaqtyń shyǵys bóliginde bılik qurǵan. Alǵashynda Orda Ejen ulysy dep atalǵan bul bólik XIV ǵasyrdyń basynan bastap Aq Orda dep atalady. Saıası-ákimshilik ortalyq Syr óńirine kóshirilip, astana alǵashynda Saýran, keıinnen Syǵanaq qalasynda bolady.
Sózimiz dáleldi bolýy úshin derek málimetterine júginip kórelik. Onda Orda Ejen týraly: «Joshynyń murageri jáne ekinshi uly Batý bılikke kelgenimen, Orda Ejen ákesiniń tiri kezinde jáne odan keıingi kezderde úlken syı men qurmette boldy. Móńke hannyń olarǵa jibergen jarlyqtarynda onyń esimi birinshi jazylyp otyrǵan. …Joshy áskerleriniń jartysyn Orda Ejen, al qalǵan jartysyn Batý basqardy. Orda Ejen men Batý ulystary bir-birinen óte qashyqta ornalasty jáne árkim óz ulysynda derbes bılik júrgizdi» dep jazady Rashıd ad-dın. Odan ári ol: Orda Ejenniń nemeresi Qonysha «uzaq ýaqyt boıy Orda ulysynyń bıleýshisi boldy» deıdi. Qonyshanyń úlken uly Baıan ákesiniń murageri jáne Rashıd ad-dınniń zamandasy bolǵan. Rashıd ad-dın: «Qazirgi ýaqytta Baıan ákesi Qonyshanyń ornynda otyr, burynǵydaı onyń ulysyn basqarýda» dep jazady. Qasym hannyń bul babalarynyń bılik qurǵan kezi 1225-1290 jyldar aralyǵy bolatyn.
Qasym hannyń XIV ǵasyrdaǵy bılikte bolǵan babalary týraly Natanzı kóp derek beredi. Ol: «Baıannyń uly Sasy Buqa Aq Ordanyń bıleýshisi bolyp, 30 jyl basqardy. Ol hıjranyń 720 jyly (1320/21 j.) qaıtys boldy. Qabiri Saýran qalasynda» dep jazady. Sasy Buqanyń uly Erzen Altyn Orda hany Ózbektiń jarlyǵymen ákesiniń ornyna otyrady. Óziniń úlken qabilettiligi men kóregendigi arqasynda az ýaqytta Ózbek hannyń bedelindeı dárejege jetti» delinedi derekte. Erzen Aq Ordada 25 jyl bılik quryp, 1344/45 jyly qaıtys bolady. Erzen han tusynda Syr óńirindegi Otyrar, Saýran, Jent jáne Bar- shynkent qalalarynda kóptegen ǵımarattar han jarlyǵymen salynady.
Deshti Qypshaqtaǵy Múbárák qoja hannyń búliginen keıin Aq Orda taǵyna Altyn Orda hany Jánibek hannyń arnaıy jarlyǵymen Qasym hannyń besinshi atasy Shymtaı otyrady jáne onyń bıligi 17 jylǵa sozylady. Odan keıin handyq bılik 4-shi ata Orys hanǵa (Muhammed hanǵa) kóshedi. Ol tipti 1370 jyldar ortasynda Altyn Orda taǵyn da bıleıdi. Orys han týraly málimetter ortaǵasyrlyq derekterde mol kezdesedi.
Orys hannyń tórtinshi uly jáne Qasym hannyń úshinshi atasy Qoıyrshaq 1395-96 jyldarda Joshy ulysyn bıleıdi. Aqsaq Temirdiń Toqtamys hanǵa qarsy kúresinde Qoıyrshaq alǵashqysyn qoldap, járdem beredi. Ol týraly Haıdar Razı: «Quıyrshyq-oǵlan – Orys hannyń uly. Ol da Temirdiń kómegimen (Aqsaq Temirdiń) ulysy men elin bıledi. Birshama ýaqyttan keıin qaıtys boldy» dep baıandaıdy. Gafarı de Qoıyrshaq oǵlannyń Aqsaq Temirdiń Toqtamys hanǵa qarsy jasaǵan ekinshi joryǵyna qatynasqanyn, Toqtamys han jeńilgennen keıin, Aqsaq Temir oǵan Joshy ulysynyń bıligin tapsyryp, Edil boıynan Deshtige jibergenin aıtady. Qadyrǵalı Jalaıyr bolsa Qoıyrshaqty «han» ataǵymen qosyp jazady.
Al Qasym hannyń atasy Baraq han Aq Ordanyń sońǵy bıleýshisi bolǵan. Ol 1425 jyly Altyn Orda taǵyn tarıhta belgili Ulyq Muhammed hannan tartyp alyp, sonda 1428 jylǵa deıin handyq qurady. Zamandastary Baraq handy «Altyn Orda taǵyna úmitkerler ishindegi «kúshti býraǵa» teńep, «batyr ári alyp bolǵan» dep sýretteıdi.
Qasymnyń ákesi Jánibek hannyń kim bolǵandyǵy kópke málim. Qazaq handyǵynyń negizin qalaýshy jáne Kereı hannan keıin qazaqta han bolǵan. Ol bılik qurǵan jyldar shamamen 1460 jyldardyń sońy men 1470 jyldardyń bas kezine sáıkes keledi.
Joǵarydaǵy qysqasha sholýdan baıqaǵanymyzdaı, ataqty Qasym han jaı ǵana Shyńǵys urpaǵy emes, Shyǵys Deshti Qypshaq aýmaǵynda úzdiksiz bılikte bolǵan tekti áýlettiń ókili bolyp sanalady. Ata-babasynan qalǵan dástúr, tektilik onyń boıynan da tabylady. Ol tek qana handyq áýlettiń jolyn jalǵastyrýshy emes, sonymen birge qalyptasqan jańa saıası, etnıkalyq jaǵdaılarǵa saı handyq bılikti, memlekettilikti damytýshy qaıratker retinde tarıhta óz ornyn alǵan tulǵa bolyp sanalady.
Qasym han – Jánibek hannyń toǵyz ulynyń biri. Onyń ishinde Qasym men Qambar bir anadan, Jaǵan bıkeden týylǵan. Dýlatıdyń «Tarıhı-Rashıdı» atty eńbeginde Qasym hannyń qaı jyly dúnıege kelgenin anyqtaıtyn janama málimet bar. Onda avtor 1513 jyly shaǵataılyq Sultan Saıd hannyń Shý boıyndaǵy Qasym han Ordasyna kelgeni jóninde jaza kelip, «bul kezde Qasym hannyń jasy alpystan asyp, jetpiske jaqyndap qalǵan bolatyn» dep baıandaıdy. Osyǵan súıene otyryp, 1513 jyly Qasym hannyń jasy 67-68-derde desek, onda ol 1445-46 jyldarda dúnıege kelgen bolyp shyǵady. Al ortaǵasyrlardaǵy Qazaqstan tarıhynyń belgili zertteýshisi T.I.Sultanov Qasym handy 1445 jyly shamasynda dúnıege kelgen dep esepteıdi. Osy jyldy negizge alyp, ótken 2010 jyly Qasym hanǵa 565 jyl tolǵan deımiz.
Qasym hannyń ómirine baılanysty derekter 1470 jyldarǵa deıin eshbir eńbekte kezdespeıdi. Onyń sebebi túsinikti de. Qazaq handyǵy qurylǵannan 1470 jyldar basyna deıin memlekettegi iri saıası tulǵalar Kereı men Jánibek handar boldy. Al Buryndyq, Qasym, Mahmut, Ádik jáne t.b. sultandar handardyń janynda júrip sol kezdegi oqıǵalarǵa aralasqanymen, jazba derekter málimetterinde negizgi handardyń esimderi atalyp otyrǵan. Alǵash ret jazba derekte Buryndyq han 1470-71 jylǵy oqıǵaǵa baılanysty kezdesedi. Óıtkeni bul kezde onyń ákesi Kereı qaıtys bolǵan edi. Sol sııaqty Qasym da alǵash ret jazba derek málimetterinde Jánibek han qaıtys bolǵannan keıin, ıaǵnı 1470 jyldar basynan bastap aıtyla bastaıdy.
XV ǵasyrdyń 70-shi jyldarynan bastap Qazaq handyǵynyń tarıhynda jańa kezeń bastalady. Saıası tarıh turǵysynan alyp qarasaq, bul kezeń – Qazaq handyǵynyń kúsheıýimen, nyǵaıýymen, etnıkalyq tarıh turǵysynan – qazaq halqynyń etnıkalyq, ulttyq aýmaǵynyń biriktirile bastalýymen sıpattalady. Mundaǵy eń basty oqıǵaǵa – Kazaq handyǵynyń Syrdarııanyń orta aǵysy boıyndaǵy qalalar men dalalardy qaıtarý úshin Maýrennahr bıleýshilerimen júrgizgen kúresi jatady. Bul kúres 1470 jyldardyń ortasynan 1598 jylǵa deıin sozylady. Bir ǵasyrdan astam ýaqytqa sozylǵan kúrestiń birneshe kezeńi bar. Alǵashqy kezeń – 1470-1520 jyldar aralyǵynda ótti. Mine, osy alǵashqy kezeńde Qasym han ózin iri qolbasshy ári iri memleket basshysy retinde kórsetip, zamandastarynyń jazbalarynda uly tulǵa túrinde kórinis tabady.
1470 jyldardyń bas kezinde Jánibek hannan keıin handyq bılik Buryndyq hannyń qolyna ótedi. Buryndyq han tusynda Qasym sultandyq dárejede bolyp, búkil qazaq áskeriniń qolbasshysy mindetin atqarady. XVI ǵasyr basynda jazylǵan «Shaıbanınama» eńbeginiń avtory Kamal ad-dın Bınaı Qasym han týraly: «Ol – Buryndyq hannyń áskerleri ishindegi ataqty bahadúri jáne myqty sultannyń biri boldy» dep jazady.
Qazaq handyǵynyń kúsheıýi 1470 jyldardyń ortasynan bastalady. Syr boıy úshin kúrestiń bastalýyna Ábilqaıyr hannyń nemeresi Muhammed Shaıbanı hannyń 1470 jyldardyń ortasynda osy aımaqqa kelip bekinýi túrtki bolady. Qazaq handyǵy buǵan narazylyq bildirip, qys mezgiline qaramastan, Syǵanaq pen Saýran tóńiregindegi shaıbanılyqtarǵa soqqy beredi. Qasym sultan basshylyq etken qazaq áskerleri osy qalalar mańynda shaıbanılyqtardy talqandap, olardy qashýǵa májbúr etedi. Bul shaıqasta Qasym hannyń baýyrlary: Mahmut, Jırenshe, Qambar sultandar bastaǵan jasaqtar erligimen kózge túsedi. Muhammed Shaıbanı han bolsa óziniń ataqty sultany men bahadúrinen aıyrylady.
Alǵashqy kezeńniń urystary Qazaq handyǵy úshin úlken jeńispen aıaqtalady. Syr óńirinen qarsylas jaý qýylady jáne aımaqtyń soltústik jáne soltústik batysyndaǵy Sozaq, Saýran jáne Syǵanaq aımaqtary Qazaq handyǵynyń quramyna ótedi.
Kezinde Aqsaq Temirge arqa súıep Aq Ordaǵa qarsy kúresken Toqtamys han sekildi Muhammed Shaıbanı han da Maýrennahrdaǵy Aqsaq Temir urpaqtarynan áskerı járdem alyp, Qazaq handyǵyna XV ǵasyrdyń sońǵy shıreginde birneshe ret soǵystar júrgizedi. Onyń alǵashqy joryǵy sátsizdikke ushyraǵannan keıin, azdaǵan ýaqyttan soń ekinshi joryqqa daıyndalady. Shaıbanı hannyń ekinshi pet Syr óńirine kelýi 1480 jyldarda boldy. Bul joly da Qazaq handyǵy oǵan toıtarys beredi jáne Syr óńiriniń qalǵan bólikterine yqpalyn kúsheıte túsedi. Bul jolǵy kúreste Qasym men onyń týǵan inileri qazaq áskerin bastap, qarsylasyn taǵy da talqandaıdy.
Kúrestiń úshinshi kezeńi XV ǵasyrdyń 90-jyldarynyń ekinshi jartysynda ótti. Bul Qazaq handyǵy úshin aýyr bolady. Kúreske Maýrennahr bıleýshilerimen qatar Moǵolstan hany Sultan Mahmut han da aralasyp, Muhammed Shaıbanı hanǵa áskerı kómek beredi. Ekinshiden, Qazaq handyǵynyń Syr óńirin tolyǵymen qaıtarýdyń sońǵy kezeńinde bıleýshi toptar arasynda qaıshylyq týyp, eki top paıda bolady. Birine – Buryndyq han, al ekinshisine — Qasym jáne Jánibek hannyń ózge uldary basshylyq etedi.
Jánibek han uldarynyń Syr óńirinde jańa ulystardy ıelenýine, sol sebepti olardyń kúsheıe bastaýyna baılanysty qaıshylyq týyndady. Bolashaqta óz bıligine qaýip tónetinin sezgen Buryndyq endi Jánibek han uldaryn álsiretý maqsatymen keshegi jaýy Muhammed Shaıbanı hanmen jaqyndasa bastaıdy. Shaıbanılyq sultannyń Syr óńirinde bekinýine, birneshe qalany ıelenýine ruqsat etiledi. Buryndyqtyń bul áreketi Qasym han tobynyń Syr boıyn tolyq ıelenýine múmkindik bergizbeýge jáne qajet bolsa, keshegi jaýmen Jánibek han uldaryna qarsy odaqtasýǵa jasaǵan baǵyty boldy.
Qasym sultan tuıyqtan shyǵýdyń jolyn tabady. Ol endi Buryndyq pen Shaıbanı han odaǵyna qarsy moǵol hanymen odaq quryp, qarsy shabýylǵa ázirlenedi. Sóıtip, 1496 jyly Syr óńiri úshin kúrestiń alǵashqy dáýiri aıaqtalyp, Qazaq handyǵy Qasym jáne onyń jaqtaýshylary arqasynda Syr óńiriniń soltústik bóligin ıemdenedi.
Eger HV ǵasyrdyń 70-80-shi jyldary Qasym únemi Buryndyq hannyń janynda júrip, «oǵan baǵynyp, buıryqtaryn oryndap júrse», sol ǵasyrdyń 90-shy jyldarynan bastap, odan irgesin aýlaq sala bastaıdy. Qalyptasqan saıası jaǵdaı Buryndyq pen Qasym arasyn kúnnen-kúnge salqyndata túsedi.
XV ǵasyrdyń sońǵy jyldarynda Qasymnyń áskerı qolbasshylyq qasıetimen qatar, memleket qaıratkeri, sheber dıplomat retindegi qyrlary aıqyndala túsedi. Buǵan Qasymnyń jeke bastyń múddesinen góri memlekettilik múddesin artyq qoıýy jáne osy sońǵy múddege saı is-áreket jasap, sheshim qabyldaýy, ony júzege asyrýy dálel bola alady.
Qasym hannyń qazaq halqy aldynda, qazaq memlekettiligin nyǵaıtýda sińirgen eńbekteriniń biri – XV ǵasyr sońynda Syr óńiriniń birtindep qazaq halqynyń etnıkalyq aýmaǵyna engize bastaýy boldy. Al XVI ǵasyr basyndaǵy hannyń asa bir róli qazaq jerine basqynshy bolyp kelgen Muhammed Shaıbanı han áskerin tas-talqan etip jeńýden aıqyn kórindi.
1496 jyly Buryndyq hanmen odaqtasý arqyly Syr óńiriniń bir shetine taban tiregen Shaıbanı han Maýrennahrdaǵy saıası bytyrańqylyqty utymdy paıdalana otyryp, 1500 jyly Samarqan taǵyn bir-birimen úzdiksiz kúresip jatqan Temir áýletiniń ókilderinen tartyp alady. Ol 1500-1504 jyldary Orta Azııanyń birtalaı aımaqtaryn baǵyndyryp, qýatty memleket qurady. Biraq soltústikte Qazaq handyǵynyń bolýy oǵan únemi qaýip tóndirip otyrǵandaı kórinedi. Sondyqtan da Shaıbanı han XVI ǵasyrdyń basynda Qazaq handyǵyn ózine baǵyndyrýdy basty maqsat etip qoıady. Shaıbanılyq sultannyń biri, keıinnen han bolǵan Ýbaıdýllah XVI ǵasyr basyndaǵy qazaqtarmen soǵys týraly máselede «bizdiń búkil musylman álemin jaýlaýdaǵy alǵashqy qadamymyz qazaqtardy baǵyndyrýdan bastalady» dep jarııalaıdy. Bul – 1509 jyly aıtylǵan sóz.
Orta Azııa bıleýshisi XVI ǵasyr basynda aldymen qazaqtardy ekonomıkalyq táýeldilikte ustaý úshin 1505 jyly arnaıy jarlyq shyǵarady. Jarlyqta qazaqtarmen tolyq saýda-aıyrbasty toqtatý jóninde aıtylady jáne Orta Azııada júrgen qazaq saýdagerlerin tonaýǵa buıryq beriledi. Biraq bul shara oǵan oń nátıje bergizbeıdi, kerisinshe, Qazaq handyǵy tarapynan qarsy áreketter týǵyzady. Shaıbanı han óz áreketin oń kórsetý úshin maýrennahrlyq dinbasylaryna qazaqtardy «dinsizder» dep aıtqyzyp, kúreske Orta Azııanyń búkil musylmandaryn jumyldyrýǵa kúsh jumsaıdy.
Sóıtip, ol 1505-1509 jyldar aralyǵynda Qazaq handyǵyna qarsy úsh ret joryq uıymdastyrdy. Bul úsh joryq Shaıbanı han úshin birshama nátıjeli aıaqtaldy. Syr óńirindegi qazaq sultandarynyń ulystary talqandalyp, myńdaǵan mal men jan oljaǵa túsiriledi. Ondaı ulystardyń bári Jánibek han uldarynyń ulystary bolatyn. 1509 jyldyń qysynda bolǵan úshinshi joryq kezinde Buryndyq han jaý shabýylyn bile tura, Jánibek han uldaryna eshqandaı kómek bermeı, kerisinshe, óz basyn aman saqtap, ulysymen sheginip ketken edi. Hannyń bul áreketi búkil qazaq qoǵamynda onyń bedelin tómendetip jiberedi. Osy kezden bastap barlyq kúshter Qasym hannyń tóńireginde toptasa bastaıdy. Óıtkeni Shaıbanı han alǵashqy úsh joryqta qazaq elin baǵyndyrýdy maqsat etkenimen oǵan jete qoımaǵan edi. Sondyqtan da bolashaqta túpki maqsatqa jetý úshin áli de bolsa joryqtar bolý qaýpi zor bolatyn. Mine, osy tusta syrtqy jaýǵa toıtarys bere alatyn jáne búkil qazaq elin soǵan jumyldyra alatyn jalǵyz tulǵa Qasym han edi. Syr óńiri úshin bolǵan shaıqastarda jınaqtalǵan tájirıbe men ataq-abyroı, qolbasshylyq pen ulys bıleýshilik dáreje, han áýletiniń ókili bolýy Qasym handy qıyn-qystaý jaǵdaıda qazaq eliniń eń iri memleket qaıratkerine aınaldyrady.
Muny sol kezdegi tarıhshylar da ańǵarǵan. Mysaly, Muhammed Haıdar Dýlatı: «Qasym hannyń kúshiniń óskendigi sonshalyqty, Buryndyq han týraly eshkim de oılamady, ol handyqty basqarý men ondaǵy búkil bılikti qolyna aldy» dep jazady.
Shaıbanı hannyń kelesi joryqtarynan habardar bolǵan Qasym han oǵan aldyn ala ázirlenedi. 1510 jylǵy Shaıbanı hannyń sońǵy joryǵynda Qasym han óz Ordasyn ishkeri qaraı, Ulytaý mańyna qondyryp, Ordada az kúsh qaldyryp, negizgi kúshin keıin shegindiredi. Ońaı jeńiske masattanǵan jaý qannen-qapersiz birneshe kún boıy Ordada toılaıdy. Osy tusta Qasym han áskerin qarsy shabýylǵa shyǵarady. Qazaqtardan mundaı qarsy áreketti kútpegen jaý áskeri eshqandaı qarsylyq kórsete almaı, bas saýǵalap qashýǵa májbúr bolady. Qazaqtar jaýyn Ulytaýdan Syr óńirine deıin qýyp, Syǵanaq túbinde tas-talqan etedi. Shaıbanı han áskeriniń qaldyqtary, derekterde jazylǵandaı, qoryqqanynan arttaryna qaraýǵa murshasy kelmeı, Samarqanǵa deıin qashady. Buǵan deıin eshbir jeńilistiń dámin tatpaǵan Shaıbanı han áskeri Qasym han áskerinen 1510 jyldyń qysy men kókteminde osylaı masqara bolyp jeńilis tabady.
Orta Azııa bıleýshisiniń bul jeńilisin sol tustaǵy tarıhshy Balhı bylaı dep baǵalaıdy:«Bir sózben aıtqanda, Shaıbanı hannyń úlesine iri jeńilis tıdi. Óziniń eń shyrqaý bıigine jetken onyń bıligi endi quldyraı bastady». Kórip otyrǵanymyzdaı, Qasym han tek qazaq elin qutqaryp qana qoıǵan joq, sonymen birge qarsylasy Shaıbanıdyń belin úzip, omyrtqasyn opyrǵandaı etip soqqy beredi. Oraıy kelgende aıta ketelik, Qasym hannan jeńilgennen soń Shaıbanı han óshin aınalasyndaǵy óz sultandarynan alyp, olardyń ıelikteriniń bárin ózgertedi. Óz kezeginde sultandar buǵan narazy bolyp, ishteı qarsylyq bildiredi, biraq birden syrtqa shyǵara almaıdy. Sol jyly onyń Badahshannyń taýly taıpalaryna jasaǵan joryǵy sátsiz aıaqtalady. Kúzde Merv qalasynda Iran shahy Ismaıyl shah áskeriniń qorshaýynda qalǵanda qaramaǵyndaǵy birde-bir sultannan kómek kelmeıdi. Sóıtip, 1510 jyly kúz aıynda ol qorshaýda qaza tabady, al birneshe jyl boıy Orta Azııada saıası bytyrańqylyq jaılaıdy. Mine, Qasym hannan jeńilgen Muhammed Shaıbanı hannyń taǵdyry jáne ol qurǵan memlekettiń taǵdyry osylaı aıaqtalady.
Qasym hannyń Shaıbanı handy jeńýi onyń bedelin odan ári ósiredi, sonymen birge ol bılegen Qazaq handyǵynyń halyqaralyq jaǵdaıy arta túsedi. Jalpy alǵanda, Shaıbanı han joryqtaryna qarsy kúresi, ony talqandaýy Qasym hannyń qazaq halqy aldynda sińirgen úlken eńbeginiń biri bolyp sanalady.
Qazaq jurty aldynda bedelinen jurdaı bolǵanyn sezgen Buryndyq 1511 jyly Maýrennahrǵa ketedi. Eshbir derekte jazylmasa da, osy jyldan bastap Qasym hannyń resmı handyq dáýiri bastalady.
Qasym han Qazaq handyǵyn 10 jyl (1511-1521 jj.) basqarady. Qazaq halqy úshin ol osy 10 jyl ishinde birneshe han urpaǵy atqaratyn is atqaryp ketti. Ol handyq qurǵan jyldar ishinde qazaq elin, qazaq jurtyn irgesindegi kórshiden alystaǵy Eýropa halqyna deıin tanyp-biledi.
1510-1513 jyldary Shaıbanı han ólgennen keıin, Orta Azııada saıası bytyrańqylyq beleń alyp, Syr óńirinde onyń yqpaly álsireıdi. Sondaı-aq Jetisý men Shyǵys Túrkistanda bir jarym ǵasyrdan astam ómir súrgen Moǵolstan memleketi de osy tusta ydyrap ketedi. Osyndaı Qazaq handyǵy úshin qalyptasqan qolaıly sátterdi sheber paıdalana bilgen Qasym han Jetisýda, tolyǵymen Syr óńirinde Qazaq handyǵynyń bıligin ornatady. Munda bir eskeretin jaı, bul atalǵan aımaqtar eshbir uryssyz qazaq halqynyń etnıkalyq aýmaǵyna enedi. Sebebi mundaǵy taıpalar qazaq halqynyń etnıkalyq quramynyń biri bolatyn.
Salystyrmaly túrde aıtsaq, dál osy jyldary orys halqynyn etnıkalyq aýmaǵynyń qalyptasý úrdisi, sonymen qatar saıası úrdisi bir ortalyqqa baǵyndyrylǵan memlekettiń qurylyp jatqan kezi edi. Al XVI ǵasyr basyndaǵy Qasym hannyń bıligi tusynda qazaq halqynyń etnıkalyq aýmaǵynyń qalyptasý úrdisiniń Jetisý, Syr óńirlerinde beıbit ótýi birneshe mán-jaıdyń betin ashady. Birinshiden, etnıkalyq úrdistiń birtutas etnoaýmaqta júrýi etnıkalyq komponentterdiń etnopsıhologııalyq jaǵynan jaqyndasýyn tezdetedi. Sol sebepti de Jetisý men Syr óńirindegi etnıkalyq toptar saıası kedergiler joıylǵannan keıin óziniń negizgi etnıkalyq uıytqysyna qosylady. Ekinshiden, mundaı kúrdeli etnoúrdistiń qyrǵyn-soǵyssyz, beıbit túrde ótýine óz zamanynyń uly qaıratkeri Qasym hannyń júrgizgen kóregen saıasaty turdy. Jeke adamdardyń tarıhı kezeńderdegi ornyn Qasym hannyń atqarǵan róli arqyly túsinýge jáne túsindirýge bolady. Túbinde bolatyn obektıvti tarıhı úrdis – qazaq halqynyń etnıkalyq terrıtorııasynyń qalyptasýy múmkin basqa handar tusynda basqasha júrgen bolar ma edi nemese orys tarıhyndaǵydaı soǵystar arqyly júrgen bolar ma edi. Naqty oqıǵaly kezeńderge jeke tulǵalardyń aralasýy ol úrdisti ne tejeıdi, ne tezdetedi, biraq toqtata almaıdy. Biz bul arada qazaq halqynyń etnıkalyq aýmaǵynyń qalyptasýy Qasym han tusynda beıbit túrde jáne tez júrgenin kórdik. Qasym hannyń qazaq tarıhyndaǵy tarıhı rólderiniń biri osynda bolsa kerek.
Qasym han qazaq halqynyń aýmaǵyn qalyptastyrýmen qatar, onyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin de bar kúsh-jigerin salady. Oǵan dálel – 1513 jylǵy onyń Tashkentke joryq jasaýy boldy. Osy jyldary Tashkenttiń Qazaq handyǵyna ótýi birneshe máseleni sheshken bolar edi. Birinshiden, Tashkentti alý arqyly Syrdyń orta aǵysy boıyndaǵy qalalar men eldimekenderdiń beıbit ómirin saqtaý, handyqtyń ońtústik shekarasyn qaýipsizdendirý jáne bir saıası keńistiktegi Deshti Qypshaq pen ońtústiginde Saıramǵa deıin Syr óńiriniń etnıkalyq tutastyǵyn qamtamasyz etý, damytý boldy. Ekinshiden, dál osyndaı maqsattar Jetisýǵa da qatysty edi. Maýrennahr tarapynan Jetisýǵa jáne Syr óńirine aparatyn qysqa jáne tóte jol Tashkent arqyly ótti. Sondyqtan da qalanyń qazaqtarǵa ótýiniń áskerı-strategııalyq mańyzy boldy. Úshinshiden, Qasym han aldynda saıası mindet 1513 jyldyń basynan qaıta kúsheıe bastaǵan shaıbanılyq sultandardyń kúshin, olardyń Tashkent aımaǵyndaǵy yqpalyn álsiretý boldy. Mine, osyndaı mańyzdy maqsattar Qasym handy Tashkentti alýǵa ıtermeleıdi. Joryqtyń bastalýyna Saıram qalasyn óz erkimen Qasym hanǵa bergen Qatta-bektiń usynysy túrtki boldy. Biraq ta Qasym hannyń Tashkentke jasaǵan 1513 jylǵy joryǵy sátsiz aıaqtalady. Keıin shegingen qazaq áskeri Tashkenttiń soltústigindegi qala – Saıramǵa kelip toqtaıdy. Ýaqytsha bolsa da bul qala áskerı, strategııalyq mańyzǵa ıe boldy.
1513 jyldan keıin qaıta birigip, kúsheıgen Maýrennahrdaǵy shaıbanılyq sultandar Qazaq handyǵynyń Syr óńirindegi yqpalyn joıý maqsatymen 1516-1517 jyldyń qysynda joryq uıymdastyrady. Shaıbanılyq tarıhshylar joryqtyń uıymdastyrylýyn qansha marapattasa, joryqtyń nemen aıaqtalǵandyǵy týraly sonsha aýzyn ashpaıdy, ıaǵnı, bizdiń oıymyzsha, shaıbanılyqtardyń taǵy da bir iri jeńilisin jazýǵa olardyń dáti barmaǵan. Bul joly da qazaq hany Qasym han jaýdan aılasyn asyryp, shaıbanılyqtarǵa kúırete soqqy beredi. 1516-1517 jylǵy oqıǵadan soń Qasym han qaıtys bolǵanǵa deıin Syr óńiri men Jetisý aımaǵyndaǵy saıası talas-tartys aıaqtalyp, beıbit ómir qalyptasady.
Qazaq handyǵynyń ońtústik pen ońtústik-shyǵys baǵyttardaǵy syrtqy saıasatyn sátti aıaqtaǵan Qasym han 1517 jyldan bastap kúsh-jigerin batysqa – Edil, Jaıyq baǵytyna qaraı jumsaıdy. XVI ǵasyr basynda eki ózen aralyǵyndaǵy Noǵaı Ordasy aýyr saıası daǵdarysta bolatyn. Rý-taıpa kósemderi bılik úshin ózara kúreste memleketti tolyǵymen ydyratyp, bir-birine baǵynbaıtyn, derbes ıelikterge bólinip ketken edi. Noǵaı myrzalarynyń ózara kúresinen ábden sharshaǵan rý-taıpalar ózderiniń etnıkalyq ortasy, etnıkalyq keńistiktegi quramdas bóligi – qazaq etnosyna qosyla bastaıdy. Etnıkalyq birigý saıası turǵydan qoldaýǵa ıe boldy. Qazaq hany Qasym han munda da kóregendik tanytyp, qazaq halqynyń etnıkalyq aýmaǵynyń qalyptasý úrdisin soǵyssyz, beıbit túrde júzege asyrady. Tarıhshy A.Isınniń zertteýlerinde keıbir noǵaı myrzalarynyń 1519 jyly Edildiń oń jaǵalaýyna yǵystyrylǵandyǵy jóninde aıtylady. Al sol jaǵalaýda Qazaq handyǵynyń bıligi júre bastaıdy da, ol endi Astrahan handyǵymen shektesedi. Óz kezinde bul jaǵdaı Qazaq handyǵyna Altyn Orda ydyraǵannan keıin, onyń batys bóligindegi saıası qarym-qatynastarǵa belsene aralasýǵa múmkindik beredi. Sondaı-aq Qazan, Qajytarhan, Qyrym handyqtary jáne Moskva knıazdyqtarymen Qasym han kezinde dıplomatııalyq qatynastar ornatylady.
Altyn Ordanyń murageri bolýǵa umtylǵan Qazan, Qyrym jáne Qajytarhan handyqtary bir-birimen kúreste ózderine myqty odaqtas izdestiredi. Moskva knıazdyǵy bul kezde áli de bolsa qýatty emes edi. Sondyqtan da kúshti odaqtas Qasym han dep tanylady. Orys derekterinde 1520 jyly Qyrym handyǵynda qazaqtardan elshi kelgendigi aıtylady. Jazba derekter bul jóninde mardymdy eshteńe aıtpasa da, osy jyldardaǵy úzdiksiz bolǵan baılanystar halyq aýyz ádebıetinde jaqsy saqtalǵan. Tarıhı batyrlyk jyrlarda Qyrym, Kazan handyqtaryna baılanysty, jekelegen batyrlarǵa baılanysty kóptegen oqıǵalar baıandalady.
Burynǵy Joshy ulysy, odan keıingi Altyn Orda jerinde XVI ǵasyrdyń basyndaǵy eń qýatty memleket – Qazaq handyǵy boldy. Onyń hany – Qasym han edi. Dál osy kezde Moskva knıazdyǵy Qazaq handyǵymen baılanys ornatýǵa umtylady. Bul baılanys arqyly Moskva qazaqtar týraly, Qazaq handyǵy jáne Qasym han týraly kóp málimet alýǵa tyrysty. Óıtkeni endi-endi Altyn Orda ezgisinen qutylǵan Moskva knıazdarynyń esinde keshegi kún elesteri kóp edi. Olar Altyn Orda aýmaǵynda jańa qýatty memlekettiń paıda bolýynan qatty seskendi. Muragerlikke talasqan úsh handyqtyń ózara kúresi Moskvaǵa óte tıimdi bolatyn. Biraq ta 1519 jyldan bastap Qazaq handyǵynyń bul iske aralasýy Moskvaǵa óte qaýip týǵyza bastaıdy. Sondyqtan da Moskva qazaqtarmen baılanys ornatý arqyly olar týraly kóp bilmek boldy. XVI ǵasyrdyn 70-shi jyldarynda qurastyrylǵan patsha arhıviniń tiziminde: «38-jáshik. Onda Qasym han tusyndaǵy qazaqtar týraly qaǵazdar bar» dep jazylǵan. Ókinishke oraı, bul qaǵazdar bizge deıin jetpeı, órtenip ketti. Moskvanyń Qasym hanǵa jeke kóńil aýdarýy, birinshiden, Qazaq handyǵynyń qýattylyǵyna baılanysty bolsa, ekinshiden, onyń memleket qaıratkeri retindegi róline baılanysty týyndaǵan dep sanaımyz.
Ortaǵasyrlyq tarıhshylar qazaq handary ishinde Qasym hannan basqa eshkimge kóp baǵa bergen emes. Bul jaı onyń tarıhı tulǵasyn sol kezdiń ózinde-aq kópshiliktiń tanyǵandyǵyn kórsetedi. Al ol týraly qalyń qazaq jurty bile me eken? Iri tarıhı tulǵa týraly zamandastarynyń pikirin tyńdap kórelik.
Zahır ad-dın Babyr: «Jurttyń aıtýyna qaraǵanda, qazaq handary men sultandarynyń birde-biri bul halyqty dál osy Qasym han sııaqty baǵyndyra almasa kerek. Onyń áskerinde 300 myń adam bolǵan» dese, Muhammed Haıdar Dýlatı: «Ol Deshti Qypshaqqa tolyq bıligin taratty, onyń halqy mıllıonnan asty. Joshy hannan keıin bul jurtta dál mundaı kúshti han bolǵan joq» dep jazady. Al Qadyrǵalı Jalaıyr bolsa, «Jánibek han uldary ishinde asa belgili bolǵany Qasym han edi. Uzaq ýaqyt atasynyń ulysyna patshalyq etti. Tóńiregindegi ýálaıattardy ózine qaratty» deıdi. «Qasym han Deshti Qypshaq aımaqtarynda óz bıligin kúsheıtkeni sonshalyq, onyń áskerinde 200 myńnan asa adam boldy» dep Mahmýd ıbn Ýálı baıandasa, Haıdar Razı: «1515-16 jyldary Qasym han Joshy ulysyn tártipke keltirgendigi sondaı, budan artyqty kóz aldyńyzǵa elestetý múmkin emes, onyń halqynyń sany mıllıonǵa deıin jetti» dep habar beredi. Al Gafarı degen tarıhshy «Qasym han Deshtiniń hany boldy. Shaıbanı han ekeýiniń arasynda kıkiljińder bolyp, 1509-10 jyly Shaıbanı han oǵan qarsy attandy, biraq jeńilis tapty» dep aıtady.
Qasym han tusyndaǵy Qazaq handyǵy jaıyndaǵy habarlar Eýropa elderine de jetedi. 1525 jyly Moskva knıazdyǵy týraly kitap jazǵan ıtalıandyq ádebıetshi Iovıı Moskovııanyń shyǵysyndaǵy kórshilerdi jalpy ataýmen «tatarlar» dep, «olardyń terrıtorııasy Qytaıǵa deıin sozylyp jatyr» dep túsindiredi. Al 1516 jáne 1526 jyldary Moskvada eki ret bolǵan avstrııalyq elshi Sıgızmýnd Gerbershteın «Volga boıyndaǵy bul patshalyq (Qazan handyǵyn aıtyp otyr – B.K.) ońtústikte jáne shyǵysta dalalyq aımaqpen shektesedi. Shyǵysta olar shaıbanılar jáne qazaqtar dep atalatyn tatarlarmen aralasyp turady» dep baıandaıdy. Bul tuńǵysh ret qazaq degen halyqtyń Eýropa halyqtaryna tanystyrylýy, belgili bolýy edi.
Qasym hannyń tarıhı róli joǵaryda aıtylǵan oılarmen shektelmeıdi. Qasym hannyń bıligi tusynda burynnan qoldanylyp kele jatqan «Deshti Qypshaq», «kóshpeli ózbekter», «ózbek-qazaq» degen ártúrli máni bar ataýlardyń ornyna bir ortaq etnonım – «qazaq» jáne etnosaıası termın – «Qazaqstan» qoldanyla bastaıdy.
1512-13 jyldardaǵy oqıǵalardy baıandaıtyn Muhammed Talıbtyń «Matlab at-talıbın» atty shyǵarmalarynda alǵash ret «Qazaqstan» termıni aıtylady. Odan keıin 1537 jylǵy oqıǵalarǵa baılanysty Zaın ad-dın Vasıfıdyń «Badaı al-vakaı» eńbeginde de bul termın tilge tıek bolady. «Qazaq», «Qazaqstan» ataýlarynyń kórshiles elderiniń tarıhyna enýi de Qasym han tusyndaǵy Qazaq handyǵynyń nyǵaıǵandyǵyna baılanysty bolsa kerek. Joǵaryda keltirgen ortaǵasyrlyq avtorlar málimetterinen biz osyndaı oılardy tabamyz.
«Qasqa jol» dep atalatyn zań – qazaq arasynda burynnan qalyptasqan ádet-ǵuryp erejeleri negizinde Qasym han tusynda jasalǵan. Onyń jasalýyna sebep bolǵan jaǵdaılar mynalar:
1. Qasym hannyń bıligi tusynda Kereı, Jánibek jáne Buryndyq handar kezindegi qazaq qoǵamy anaǵurlym joǵary satyǵa kóteriledi;
2. Qazaq halqynyń etnıkalyq aýmaǵy tolyǵymen biriktiriledi;
3. Handyq bılik etnıkalyq aýmaqqa tolyq tarap, róli artady;
4. Halyqtyń sany Qasym han tusynda birneshe ese ósedi;
5. Qazaq handyǵynyń jańa qalyptasqan jaǵdaıyna burynǵy ádet-ǵuryp zańy saı kelmeıtindikten, ony jańa dáýir talaptaryna saı beıimdeý qajettiligi týady.
Mine, osy atalǵan sebepter «Qasqa joldy» dúnıege ákeledi. Bul zańnyń jazbasha mátini bolmasa da, qazaq halqynyń sanasynda zań ataýynyń jarty myń jyl boıy saqtalýy «Qasqa joldyń» qazaqqa óte qonymdy, qoǵamdyq qatynastarǵa úılesimdi bolǵanyn kóremiz.
Endigi aıtar birer sóz Qasym hannyń qaı jyly qaıtys bolǵandyǵy jóninde. Shyǵys jazba derekterindegi málimetter ártúrli jyldardy aıtady. Dýlatı men Haıdar Razı 1518-19 jyl dese, Gafarı jáne basqalar 1523-24 jyldy kórsetedi. Qazirgi kezdegi oqýlyqtar men keıbir zertteý eńbekterinde uly tulǵanyń qaıtys bolǵan jylyn 1518-23 jyldar aralyǵyndaǵy kez kelgen jyldy kórsetýde. Onyń qaıtys bolǵan jylyn anyqtaýda orys derekterin zerttegen tarıhshy A. Isınniń materıaldary járdemdesedi.
Joǵaryda 1519 jyly Qazaq handyǵynyń shekarasy Edilge deıin jetip, Astrahanmen shektesedi dedik. 1520-21 jyldyń qys aılarynda Astrahanda Zanko Zýdov degen rıazandyq 3-4 aı tutqynda bolady. Qazaq handyǵynda bolyp jatqan oqıǵalardyń birtalaıyn ol tutqynda júrip estıdi. 1521 jyldyń sáýirinde onyń Moskvanyń uly knıazi III Vasılııge jibergen habarlamasynda «Osy jyly qysta qazaq patshasy qaıtys boldy» dep jazady. Budan basqa kózder arqyly da Moskvaǵa Qasym hannyń qaıtys bolǵandyǵy týraly habarlar jetse kerek. 1521 jyly maýsym aıynda Túrkııaǵa bara jatqan boıar uly Vasılıı Mıhaılovıch Tretıak-Gýbınge III Vasılıı «Qazaq Ordasy týraly anyqtaý, qazirgi kezdegi qazaqtardyń patshasy kim jáne olar qaı jerde kóship-qonyp júrgenin anyqta» dep tapsyrma beredi. Budan kórip otyrǵanymyzdaı, Qasym han 1518 jyly ne 1523 jyly emes, 1521 jyldyń qysynda qaıtys bolǵan. Qadyrǵalı Jalaıyrı Qasym han Saraıshyqta jerlengen dep jazady. Ol túsinikti de, óıtkeni Qasym hannyń sońǵy 3-4 jyl ómiri Edil-Jaıyq boıynda ótedi. Qaıtys bolǵanda Uly han 75-76 jastar shamasynda bolady.
Qoryta aıtqanda, XVI ǵasyrdyń birinshi shıreginde qazaq atyn jer júzine jetkizgen Qasym han esimi qazaq halqynyń tarıhı sanasynda máńgi oryn alyp, jarty myń jyldan asa saqtalyp kele jatyr. Qasym hannyń qazaq bıleýshileriniń bolashaq ókilderine qaldyrǵan ónege joly – eldiń saıası birligin saqtaýy men memlekettiliktiń eń basty kórsetkishi handyq bılikti nyǵaıtýy, ony moıyndatýy edi. Qasym hannyń ómiri men qazaq tarıhynda alatyn orny, mine, osyndaı.
Bereket KÁRIBAEV,
ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Qazaq halqynyń ejelgi jáne
orta ǵasyrlardaǵy tarıhy kafedrasynyń doenti,
tarıh ǵylymdarynyń doktory
