تاريحتا ۇلى ادامدار اسا ماڭىزدى وقيعالار مەن وتە كۇردەلى بەتبۇرىس كەزەڭدەردە ايقىن كورىنەتىنى بەلگىلى. ويتكەنى ولار بەلگىلى ءبىر تاريحي دامۋلارداعى ءىرى وزگەرىستەرگە بەلسەنە قاتىناسا وتىرپ، وقيعالاردىڭ دامۋ بارىسىنىڭ جەتەگىندە كەتپەيدى، كەرىسىنشە، وزگەرىستەردىڭ تەز نەمەسە باياۋ دامۋىنا، وقيعالاردىڭ وبەكتيۆتى بارىسىنا، ءوربۋ باعىتىنا وزىندىك جەكە ءرولىن قوسادى. ولاردىڭ قوعام دامۋىنا قوسقان ۇلەسى نەعۇرلىم اۋقىمدى، نەعۇرلىم تەرەڭ بولسا، سوعۇرلىم ولاردىڭ ەسىمى حالىقتىڭ تاريحي ساناسىندا وشپەستەي بولىپ ءسىڭىپ، ۋاقىت وتە ۇرپاقتار الدىندا بيىككە كوتەرىلە بەرەدى. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا، اسىرەسە، حاندىق داۋىردەگى كەزەڭدە مۇنداي ۇلى ادامدار وتە كوپ. ولاردىڭ قاتارىندا 1511-1521 جىلدار ىشىندە قازاق حاندىعىن بيلەگەن قاسىم حاننىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە.
قاسىم حان تۋرالى ءسوز قوزعاساق، بىردەن ويىمىزعا ەشبىر جازبا دەرەكتەردە كەزدەسپەيتىن، تەك قانا حالىق اۋىز ادەبيەتى ارقىلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەتكەن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن ءسوز تىركەسى ورالادى. بۇل ءسوزدىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. ول – بىرىنشىدەن، قاسىم حاننىڭ ءومىرى، حاندىق بيلىگى، سول جىلدارداعى ماۋرەنناحرداعى شايبانيلەر اۋلەتىمەن، موعولستانداعى شاعاتايلار اۋلەتىمەن جۇرگىزگەن ساياساتتىڭ، قارىم-قاتىناستىڭ ناتيجەسى; ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعىن كۇشەيتۋدەگى، قازاق مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋداعى سىڭىرگەن ەڭبەگىنە حالىقتىڭ بەرگەن باعاسى; ۇشىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق، ۇلتتىق اۋماعىن قالىپتاستىرۋ جولىنداعى اتقارعان جۇمىستارىنىڭ جەمىسى; تورتىنشىدەن، مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىندەگى ۇرپاقتارعا قالدىرعان ونەگە جولى.
مىنە، وسىنداي ءىرى تاريحي تۇلعانىڭ قازاق تاريحىنداعى الاتىن ورنىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز قالىڭ قازاق جۇرتىنا قاسىم حاننىڭ كىم ەكەندىگىن، قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسىندا قانداي ىستەرىمەن قالعاندىعىن كورسەتۋ ماقساتىندا وسى زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدى ارناعالى وتىرمىز.
قاسىم حاننىڭ جەكە ءومىربايانىنا ارنايى جازىلعان ورتاعاسىرلىق دەرەك جوق، تەك قانا ونىڭ سۇلتاندىق جانە حاندىق داۋىرىنەن ۇزىك-ۇزىك مالىمەتتەر قادىرعالي جالايىر، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، بابىر، بيناي، شادي، رۋزبەحان يسفاحاني، ماحمۋد بەن ءۋالي، حايدار رازي، گافاري، ابداللاح بالحي، ابىلعازى جانە تاعى باسقا اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. ورىس دەرەكتەرىندە دە ول تۋرالى مالىمەتتەر بارشىلىق.
ەندى قاسىم حان تۋرالى ماسەلەگە تىكەلەي كىرىسپەس بۇرىن، الدىمەن، ونىڭ اتاتەگىنە قىسقاشا توقتاپ كەتەلىك. قاسىم حان — شىڭعىس حان ۇرپاعى. شىڭعىس حاننىڭ كىم ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم. قاسىم حان ونىڭ ۇلكەن ۇلى — جوشىدان تارايدى. جوشىنىڭ ون ءتورت ۇلىنىڭ بەسەۋى جانە ولاردان تاراعان ۇرپاقتار حش-حV عاسىرلاردا ەۋرازيانىڭ شىعىس بولىگىندەگى ساياسي تاريحتا ۇلكەن ءرول اتقارادى. وردا ەجەن، باتۋ، شيبان، تۇقاي تەمىر ۇرپاقتارى التىن وردا، اق وردا، كوك وردا، قازان، قىرىم، قاجىتارحان، ءسىبىر، حورەزم حاندىقتارىنىڭ جانە ماۋرەنناحردىڭ ء(XVى-ءXVىىى ع.ع.) حاندارى بولعان.
ورتاعاسىرلىق كەيبىر دەرەك مالىمەتتەرى مەن سولارعا نەگىزدەپ جازىلعان قازىرگى تاريحي زەرتتەۋلەردە قاسىم حاننىڭ جوشىنىڭ قاي ۇلىنان تارايتىندىعى جونىندە ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بار. ءبىرىنشى كوزقاراس بويىنشا، قازاق حاندارى جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى وردا ەجەننەن تارايدى، ال ەكىنشى پىكىردەگىلەر قازاق حاندارىن جوشىنىڭ ەڭ كەنجە ۇلى — تۇقاي تەمىردەن وربىتەدى.
«تۇقايتەمىرلىك» پىكىردى قوستاۋشىلاردىڭ سۇيەنەتىنى – XVI جانە XVII عاسىرلاردا جازىلعان «تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات نامە» مەن ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندەگى» مالىمەتتەر. وسى جولداردىڭ اۆتورى بۇل جونىندە «تۇقايتەمىرلىك» پىكىردى سىناپ، دەرەك مالىمەتتەرىندەگى قاتەلەردىڭ جىبەرىلۋ سەبەپتەرى تۋرالى ءوز دالەلدەمەلەرىن باسقا ءبىر عىلىمي جۇمىستارىندا ايتقان بولاتىن.
«ورداەجەندىك» پىكىردى ۇستانۋشىلار، نەگىزىنەن، XIV جانە XV عاسىردىڭ باسىندا جازىلعان راشيد-اد ءديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريحى» مەن اتىشۋلى «ەسكەندىردىڭ ءانونيمى» اتتى دەرەكتەرىنە سۇيەنەدى. ءبىز دە وسى پىكىردى قوستاي وتىرىپ، قاسىم حاننىڭ شەجىرەسىن بىلايشا وربىتەمىز: شىڭعىس حان — جوشى — وردا ەجەن – سارتاقتاي – قونىشا – ساسى بۇقا – شىمتاي – ورىس حان – قۇيىرشىق حان – باراق حان جانە جانىبەك حان.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، قاسىم حان جاي عانا شىڭعىس ۇرپاعى ەمەس، ەجەلدەن بەرى كەلە جاتقان حاندىق اۋلەتتىڭ تىكەلەي جالعاسى، زاڭدى وكىلى، وردا ەجەننەن ورىس حانعا دەيىن قاسىم حاننىڭ اتالارى دەشتى قىپشاقتىڭ شىعىس بولىگىندە بيلىك قۇرعان. العاشىندا وردا ەجەن ۇلىسى دەپ اتالعان بۇل بولىك XIV عاسىردىڭ باسىنان باستاپ اق وردا دەپ اتالادى. ساياسي-اكىمشىلىك ورتالىق سىر وڭىرىنە كوشىرىلىپ، استانا العاشىندا ساۋران، كەيىننەن سىعاناق قالاسىندا بولادى.
ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن دەرەك مالىمەتتەرىنە جۇگىنىپ كورەلىك. وندا وردا ەجەن تۋرالى: «جوشىنىڭ مۇراگەرى جانە ەكىنشى ۇلى باتۋ بيلىككە كەلگەنىمەن، وردا ەجەن اكەسىنىڭ ءتىرى كەزىندە جانە ودان كەيىنگى كەزدەردە ۇلكەن سىي مەن قۇرمەتتە بولدى. موڭكە حاننىڭ ولارعا جىبەرگەن جارلىقتارىندا ونىڭ ەسىمى ءبىرىنشى جازىلىپ وتىرعان. …جوشى اسكەرلەرىنىڭ جارتىسىن وردا ەجەن، ال قالعان جارتىسىن باتۋ باسقاردى. وردا ەجەن مەن باتۋ ۇلىستارى ءبىر-بىرىنەن وتە قاشىقتا ورنالاستى جانە اركىم ءوز ۇلىسىندا دەربەس بيلىك جۇرگىزدى» دەپ جازادى راشيد اد-دين. ودان ءارى ول: وردا ەجەننىڭ نەمەرەسى قونىشا «ۇزاق ۋاقىت بويى وردا ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى بولدى» دەيدى. قونىشانىڭ ۇلكەن ۇلى بايان اكەسىنىڭ مۇراگەرى جانە راشيد اد-ءديننىڭ زامانداسى بولعان. راشيد اد-دين: «قازىرگى ۋاقىتتا بايان اكەسى قونىشانىڭ ورنىندا وتىر، بۇرىنعىداي ونىڭ ۇلىسىن باسقارۋدا» دەپ جازادى. قاسىم حاننىڭ بۇل بابالارىنىڭ بيلىك قۇرعان كەزى 1225-1290 جىلدار ارالىعى بولاتىن.
قاسىم حاننىڭ XIV عاسىرداعى بيلىكتە بولعان بابالارى تۋرالى ناتانزي كوپ دەرەك بەرەدى. ول: «باياننىڭ ۇلى ساسى بۇقا اق وردانىڭ بيلەۋشىسى بولىپ، 30 جىل باسقاردى. ول حيجرانىڭ 720 جىلى (1320/21 ج.) قايتىس بولدى. قابىرى ساۋران قالاسىندا» دەپ جازادى. ساسى بۇقانىڭ ۇلى ەرزەن التىن وردا حانى وزبەكتىڭ جارلىعىمەن اكەسىنىڭ ورنىنا وتىرادى. ءوزىنىڭ ۇلكەن قابىلەتتىلىگى مەن كورەگەندىگى ارقاسىندا از ۋاقىتتا وزبەك حاننىڭ بەدەلىندەي دارەجەگە جەتتى» دەلىنەدى دەرەكتە. ەرزەن اق وردادا 25 جىل بيلىك قۇرىپ، 1344/45 جىلى قايتىس بولادى. ەرزەن حان تۇسىندا سىر وڭىرىندەگى وتىرار، ساۋران، جەنت جانە بار- شىنكەنت قالالارىندا كوپتەگەن عيماراتتار حان جارلىعىمەن سالىنادى.
دەشتى قىپشاقتاعى مۇباراك قوجا حاننىڭ بۇلىگىنەن كەيىن اق وردا تاعىنا التىن وردا حانى جانىبەك حاننىڭ ارنايى جارلىعىمەن قاسىم حاننىڭ بەسىنشى اتاسى شىمتاي وتىرادى جانە ونىڭ بيلىگى 17 جىلعا سوزىلادى. ودان كەيىن حاندىق بيلىك 4-ءشى اتا ورىس حانعا (مۇحاممەد حانعا) كوشەدى. ول ءتىپتى 1370 جىلدار ورتاسىندا التىن وردا تاعىن دا بيلەيدى. ورىس حان تۋرالى مالىمەتتەر ورتاعاسىرلىق دەرەكتەردە مول كەزدەسەدى.
ورىس حاننىڭ ءتورتىنشى ۇلى جانە قاسىم حاننىڭ ءۇشىنشى اتاسى قويىرشاق 1395-96 جىلداردا جوشى ۇلىسىن بيلەيدى. اقساق تەمىردىڭ توقتامىس حانعا قارسى كۇرەسىندە قويىرشاق العاشقىسىن قولداپ، جاردەم بەرەدى. ول تۋرالى حايدار رازي: «قۇيىرشىق-وعلان – ورىس حاننىڭ ۇلى. ول دا تەمىردىڭ كومەگىمەن (اقساق تەمىردىڭ) ۇلىسى مەن ەلىن بيلەدى. ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن قايتىس بولدى» دەپ باياندايدى. گافاري دە قويىرشاق وعلاننىڭ اقساق تەمىردىڭ توقتامىس حانعا قارسى جاساعان ەكىنشى جورىعىنا قاتىناسقانىن، توقتامىس حان جەڭىلگەننەن كەيىن، اقساق تەمىر وعان جوشى ۇلىسىنىڭ بيلىگىن تاپسىرىپ، ەدىل بويىنان دەشتىگە جىبەرگەنىن ايتادى. قادىرعالي جالايىر بولسا قويىرشاقتى «حان» اتاعىمەن قوسىپ جازادى.
ال قاسىم حاننىڭ اتاسى باراق حان اق وردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى بولعان. ول 1425 جىلى التىن وردا تاعىن تاريحتا بەلگىلى ۇلىق مۇحاممەد حاننان تارتىپ الىپ، سوندا 1428 جىلعا دەيىن حاندىق قۇرادى. زامانداستارى باراق حاندى «التىن وردا تاعىنا ۇمىتكەرلەر ىشىندەگى «كۇشتى بۋراعا» تەڭەپ، «باتىر ءارى الىپ بولعان» دەپ سۋرەتتەيدى.
قاسىمنىڭ اكەسى جانىبەك حاننىڭ كىم بولعاندىعى كوپكە ءمالىم. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە كەرەي حاننان كەيىن قازاقتا حان بولعان. ول بيلىك قۇرعان جىلدار شامامەن 1460 جىلداردىڭ سوڭى مەن 1470 جىلداردىڭ باس كەزىنە سايكەس كەلەدى.
جوعارىداعى قىسقاشا شولۋدان بايقاعانىمىزداي، اتاقتى قاسىم حان جاي عانا شىڭعىس ۇرپاعى ەمەس، شىعىس دەشتى قىپشاق اۋماعىندا ۇزدىكسىز بيلىكتە بولعان تەكتى اۋلەتتىڭ وكىلى بولىپ سانالادى. اتا-باباسىنان قالعان ءداستۇر، تەكتىلىك ونىڭ بويىنان دا تابىلادى. ول تەك قانا حاندىق اۋلەتتىڭ جولىن جالعاستىرۋشى ەمەس، سونىمەن بىرگە قالىپتاسقان جاڭا ساياسي، ەتنيكالىق جاعدايلارعا ساي حاندىق بيلىكتى، مەملەكەتتىلىكتى دامىتۋشى قايراتكەر رەتىندە تاريحتا ءوز ورنىن العان تۇلعا بولىپ سانالادى.
قاسىم حان – جانىبەك حاننىڭ توعىز ۇلىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ىشىندە قاسىم مەن قامبار ءبىر انادان، جاعان بيكەدەن تۋىلعان. دۋلاتيدىڭ «تاريحي-راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە قاسىم حاننىڭ قاي جىلى دۇنيەگە كەلگەنىن انىقتايتىن جاناما مالىمەت بار. وندا اۆتور 1513 جىلى شاعاتايلىق سۇلتان سايد حاننىڭ شۋ بويىنداعى قاسىم حان ورداسىنا كەلگەنى جونىندە جازا كەلىپ، «بۇل كەزدە قاسىم حاننىڭ جاسى الپىستان اسىپ، جەتپىسكە جاقىنداپ قالعان بولاتىن» دەپ باياندايدى. وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، 1513 جىلى قاسىم حاننىڭ جاسى 67-68-دەردە دەسەك، وندا ول 1445-46 جىلداردا دۇنيەگە كەلگەن بولىپ شىعادى. ال ورتاعاسىرلارداعى قازاقستان تاريحىنىڭ بەلگىلى زەرتتەۋشىسى ت.ي.سۇلتانوۆ قاسىم حاندى 1445 جىلى شاماسىندا دۇنيەگە كەلگەن دەپ ەسەپتەيدى. وسى جىلدى نەگىزگە الىپ، وتكەن 2010 جىلى قاسىم حانعا 565 جىل تولعان دەيمىز.
قاسىم حاننىڭ ومىرىنە بايلانىستى دەرەكتەر 1470 جىلدارعا دەيىن ەشبىر ەڭبەكتە كەزدەسپەيدى. ونىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى دە. قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان 1470 جىلدار باسىنا دەيىن مەملەكەتتەگى ءىرى ساياسي تۇلعالار كەرەي مەن جانىبەك حاندار بولدى. ال بۇرىندىق، قاسىم، ماحمۇت، ادىك جانە ت.ب. سۇلتاندار حانداردىڭ جانىندا ءجۇرىپ سول كەزدەگى وقيعالارعا ارالاسقانىمەن، جازبا دەرەكتەر مالىمەتتەرىندە نەگىزگى حانداردىڭ ەسىمدەرى اتالىپ وتىرعان. العاش رەت جازبا دەرەكتە بۇرىندىق حان 1470-71 جىلعى وقيعاعا بايلانىستى كەزدەسەدى. ويتكەنى بۇل كەزدە ونىڭ اكەسى كەرەي قايتىس بولعان ەدى. سول سياقتى قاسىم دا العاش رەت جازبا دەرەك مالىمەتتەرىندە جانىبەك حان قايتىس بولعاننان كەيىن، ياعني 1470 جىلدار باسىنان باستاپ ايتىلا باستايدى.
XV عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا جاڭا كەزەڭ باستالادى. ساياسي تاريح تۇرعىسىنان الىپ قاراساق، بۇل كەزەڭ – قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋىمەن، نىعايۋىمەن، ەتنيكالىق تاريح تۇرعىسىنان – قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق، ۇلتتىق اۋماعىنىڭ بىرىكتىرىلە باستالۋىمەن سيپاتتالادى. مۇنداعى ەڭ باستى وقيعاعا – كازاق حاندىعىنىڭ سىرداريانىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى قالالار مەن دالالاردى قايتارۋ ءۇشىن ماۋرەنناحر بيلەۋشىلەرىمەن جۇرگىزگەن كۇرەسى جاتادى. بۇل كۇرەس 1470 جىلداردىڭ ورتاسىنان 1598 جىلعا دەيىن سوزىلادى. ءبىر عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلعان كۇرەستىڭ بىرنەشە كەزەڭى بار. العاشقى كەزەڭ – 1470-1520 جىلدار ارالىعىندا ءوتتى. مىنە، وسى العاشقى كەزەڭدە قاسىم حان ءوزىن ءىرى قولباسشى ءارى ءىرى مەملەكەت باسشىسى رەتىندە كورسەتىپ، زامانداستارىنىڭ جازبالارىندا ۇلى تۇلعا تۇرىندە كورىنىس تابادى.
1470 جىلداردىڭ باس كەزىندە جانىبەك حاننان كەيىن حاندىق بيلىك بۇرىندىق حاننىڭ قولىنا وتەدى. بۇرىندىق حان تۇسىندا قاسىم سۇلتاندىق دارەجەدە بولىپ، بۇكىل قازاق اسكەرىنىڭ قولباسشىسى مىندەتىن اتقارادى. XVI عاسىر باسىندا جازىلعان «شايبانيناما» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى كامال اد-دين بيناي قاسىم حان تۋرالى: «ول – بۇرىندىق حاننىڭ اسكەرلەرى ىشىندەگى اتاقتى ءباھادۇرى جانە مىقتى سۇلتاننىڭ ءبىرى بولدى» دەپ جازادى.
قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋى 1470 جىلداردىڭ ورتاسىنان باستالادى. سىر بويى ءۇشىن كۇرەستىڭ باستالۋىنا ابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني حاننىڭ 1470 جىلداردىڭ ورتاسىندا وسى ايماققا كەلىپ بەكىنۋى تۇرتكى بولادى. قازاق حاندىعى بۇعان نارازىلىق ءبىلدىرىپ، قىس مەزگىلىنە قاراماستان، سىعاناق پەن ساۋران توڭىرەگىندەگى شايبانيلىقتارعا سوققى بەرەدى. قاسىم سۇلتان باسشىلىق ەتكەن قازاق اسكەرلەرى وسى قالالار ماڭىندا شايبانيلىقتاردى تالقانداپ، ولاردى قاشۋعا ءماجبۇر ەتەدى. بۇل شايقاستا قاسىم حاننىڭ باۋىرلارى: ماحمۇت، جيرەنشە، قامبار سۇلتاندار باستاعان جاساقتار ەرلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. مۇحاممەد شايباني حان بولسا ءوزىنىڭ اتاقتى سۇلتانى مەن باھادۇرىنەن ايىرىلادى.
العاشقى كەزەڭنىڭ ۇرىستارى قازاق حاندىعى ءۇشىن ۇلكەن جەڭىسپەن اياقتالادى. سىر وڭىرىنەن قارسىلاس جاۋ قۋىلادى جانە ايماقتىڭ سولتۇستىك جانە سولتۇستىك باتىسىنداعى سوزاق، ساۋران جانە سىعاناق ايماقتارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا وتەدى.
كەزىندە اقساق تەمىرگە ارقا سۇيەپ اق ورداعا قارسى كۇرەسكەن توقتامىس حان سەكىلدى مۇحاممەد شايباني حان دا ماۋرەنناحرداعى اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنان اسكەري جاردەم الىپ، قازاق حاندىعىنا XV عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە بىرنەشە رەت سوعىستار جۇرگىزەدى. ونىڭ العاشقى جورىعى ساتسىزدىككە ۇشىراعاننان كەيىن، ازداعان ۋاقىتتان سوڭ ەكىنشى جورىققا دايىندالادى. شايباني حاننىڭ ەكىنشى peت سىر وڭىرىنە كەلۋى 1480 جىلداردا بولدى. بۇل جولى دا قازاق حاندىعى وعان تويتارىس بەرەدى جانە سىر ءوڭىرىنىڭ قالعان بولىكتەرىنە ىقپالىن كۇشەيتە تۇسەدى. بۇل جولعى كۇرەستە قاسىم مەن ونىڭ تۋعان ىنىلەرى قازاق اسكەرىن باستاپ، قارسىلاسىن تاعى دا تالقاندايدى.
كۇرەستىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى XV عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءوتتى. بۇل قازاق حاندىعى ءۇشىن اۋىر بولادى. كۇرەسكە ماۋرەنناحر بيلەۋشىلەرىمەن قاتار موعولستان حانى سۇلتان ماحمۇت حان دا ارالاسىپ، مۇحاممەد شايباني حانعا اسكەري كومەك بەرەدى. ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعىنىڭ سىر ءوڭىرىن تولىعىمەن قايتارۋدىڭ سوڭعى كەزەڭىندە بيلەۋشى توپتار اراسىندا قايشىلىق تۋىپ، ەكى توپ پايدا بولادى. بىرىنە – بۇرىندىق حان، ال ەكىنشىسىنە — قاسىم جانە جانىبەك حاننىڭ وزگە ۇلدارى باسشىلىق ەتەدى.
جانىبەك حان ۇلدارىنىڭ سىر وڭىرىندە جاڭا ۇلىستاردى يەلەنۋىنە، سول سەبەپتى ولاردىڭ كۇشەيە باستاۋىنا بايلانىستى قايشىلىق تۋىندادى. بولاشاقتا ءوز بيلىگىنە قاۋىپ تونەتىنىن سەزگەن بۇرىندىق ەندى جانىبەك حان ۇلدارىن السىرەتۋ ماقساتىمەن كەشەگى جاۋى مۇحاممەد شايباني حانمەن جاقىنداسا باستايدى. شايبانيلىق سۇلتاننىڭ سىر وڭىرىندە بەكىنۋىنە، بىرنەشە قالانى يەلەنۋىنە رۇقسات ەتىلەدى. بۇرىندىقتىڭ بۇل ارەكەتى قاسىم حان توبىنىڭ سىر بويىن تولىق يەلەنۋىنە مۇمكىندىك بەرگىزبەۋگە جانە قاجەت بولسا، كەشەگى جاۋمەن جانىبەك حان ۇلدارىنا قارسى وداقتاسۋعا جاساعان باعىتى بولدى.
قاسىم سۇلتان تۇيىقتان شىعۋدىڭ جولىن تابادى. ول ەندى بۇرىندىق پەن شايباني حان وداعىنا قارسى موعول حانىمەن وداق قۇرىپ، قارسى شابۋىلعا ازىرلەنەدى. ءسويتىپ، 1496 جىلى سىر ءوڭىرى ءۇشىن كۇرەستىڭ العاشقى ءداۋىرى اياقتالىپ، قازاق حاندىعى قاسىم جانە ونىڭ جاقتاۋشىلارى ارقاسىندا سىر ءوڭىرىنىڭ سولتۇستىك بولىگىن يەمدەنەدى.
ەگەر حV عاسىردىڭ 70-80-ءشى جىلدارى قاسىم ۇنەمى بۇرىندىق حاننىڭ جانىندا ءجۇرىپ، «وعان باعىنىپ، بۇيرىقتارىن ورىنداپ جۇرسە»، سول عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنان باستاپ، ودان ىرگەسىن اۋلاق سالا باستايدى. قالىپتاسقان ساياسي جاعداي بۇرىندىق پەن قاسىم اراسىن كۇننەن-كۇنگە سالقىنداتا تۇسەدى.
XV عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا قاسىمنىڭ اسكەري قولباسشىلىق قاسيەتىمەن قاتار، مەملەكەت قايراتكەرى، شەبەر ديپلومات رەتىندەگى قىرلارى ايقىندالا تۇسەدى. بۇعان قاسىمنىڭ جەكە باستىڭ مۇددەسىنەن گورى مەملەكەتتىلىك مۇددەسىن ارتىق قويۋى جانە وسى سوڭعى مۇددەگە ساي ءىس-ارەكەت جاساپ، شەشىم قابىلداۋى، ونى جۇزەگە اسىرۋى دالەل بولا الادى.
قاسىم حاننىڭ قازاق حالقى الدىندا، قازاق مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋدا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى – XV عاسىر سوڭىندا سىر ءوڭىرىنىڭ بىرتىندەپ قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق اۋماعىنا ەنگىزە باستاۋى بولدى. ال XVI عاسىر باسىنداعى حاننىڭ اسا ءبىر ءرولى قازاق جەرىنە باسقىنشى بولىپ كەلگەن مۇحاممەد شايباني حان اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭۋدەن ايقىن كورىندى.
1496 جىلى بۇرىندىق حانمەن وداقتاسۋ ارقىلى سىر ءوڭىرىنىڭ ءبىر شەتىنە تابان تىرەگەن شايباني حان ماۋرەنناحرداعى ساياسي بىتىراڭقىلىقتى ۇتىمدى پايدالانا وتىرىپ، 1500 جىلى سامارقان تاعىن ءبىر-بىرىمەن ۇزدىكسىز كۇرەسىپ جاتقان تەمىر اۋلەتىنىڭ وكىلدەرىنەن تارتىپ الادى. ول 1500-1504 جىلدارى ورتا ازيانىڭ ءبىرتالاي ايماقتارىن باعىندىرىپ، قۋاتتى مەملەكەت قۇرادى. بىراق سولتۇستىكتە قازاق حاندىعىنىڭ بولۋى وعان ۇنەمى قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعانداي كورىنەدى. سوندىقتان دا شايباني حان XVI عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعىن وزىنە باعىندىرۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويادى. شايبانيلىق سۇلتاننىڭ ءبىرى، كەيىننەن حان بولعان ۋبايدۋللاح XVI عاسىر باسىنداعى قازاقتارمەن سوعىس تۋرالى ماسەلەدە «ءبىزدىڭ بۇكىل مۇسىلمان الەمىن جاۋلاۋداعى العاشقى قادامىمىز قازاقتاردى باعىندىرۋدان باستالادى» دەپ جاريالايدى. بۇل – 1509 جىلى ايتىلعان ءسوز.
ورتا ازيا بيلەۋشىسى XVI عاسىر باسىندا الدىمەن قازاقتاردى ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتە ۇستاۋ ءۇشىن 1505 جىلى ارنايى جارلىق شىعارادى. جارلىقتا قازاقتارمەن تولىق ساۋدا-ايىرباستى توقتاتۋ جونىندە ايتىلادى جانە ورتا ازيادا جۇرگەن قازاق ساۋداگەرلەرىن توناۋعا بۇيرىق بەرىلەدى. بىراق بۇل شارا وعان وڭ ناتيجە بەرگىزبەيدى، كەرىسىنشە، قازاق حاندىعى تاراپىنان قارسى ارەكەتتەر تۋعىزادى. شايباني حان ءوز ارەكەتىن وڭ كورسەتۋ ءۇشىن ماۋرەنناحرلىق ءدىنباسىلارىنا قازاقتاردى «دىنسىزدەر» دەپ ايتقىزىپ، كۇرەسكە ورتا ازيانىڭ بۇكىل مۇسىلماندارىن جۇمىلدىرۋعا كۇش جۇمسايدى.
ءسويتىپ، ول 1505-1509 جىلدار ارالىعىندا قازاق حاندىعىنا قارسى ءۇش رەت جورىق ۇيىمداستىردى. بۇل ءۇش جورىق شايباني حان ءۇشىن ءبىرشاما ناتيجەلى اياقتالدى. سىر وڭىرىندەگى قازاق سۇلتاندارىنىڭ ۇلىستارى تالقاندالىپ، مىڭداعان مال مەن جان ولجاعا تۇسىرىلەدى. ونداي ۇلىستاردىڭ ءبارى جانىبەك حان ۇلدارىنىڭ ۇلىستارى بولاتىن. 1509 جىلدىڭ قىسىندا بولعان ءۇشىنشى جورىق كەزىندە بۇرىندىق حان جاۋ شابۋىلىن بىلە تۇرا، جانىبەك حان ۇلدارىنا ەشقانداي كومەك بەرمەي، كەرىسىنشە، ءوز باسىن امان ساقتاپ، ۇلىسىمەن شەگىنىپ كەتكەن ەدى. حاننىڭ بۇل ارەكەتى بۇكىل قازاق قوعامىندا ونىڭ بەدەلىن تومەندەتىپ جىبەرەدى. وسى كەزدەن باستاپ بارلىق كۇشتەر قاسىم حاننىڭ توڭىرەگىندە توپتاسا باستايدى. ويتكەنى شايباني حان العاشقى ءۇش جورىقتا قازاق ەلىن باعىندىرۋدى ماقسات ەتكەنىمەن وعان جەتە قويماعان ەدى. سوندىقتان دا بولاشاقتا تۇپكى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءالى دە بولسا جورىقتار بولۋ قاۋپى زور بولاتىن. مىنە، وسى تۇستا سىرتقى جاۋعا تويتارىس بەرە الاتىن جانە بۇكىل قازاق ەلىن سوعان جۇمىلدىرا الاتىن جالعىز تۇلعا قاسىم حان ەدى. سىر ءوڭىرى ءۇشىن بولعان شايقاستاردا جيناقتالعان تاجىريبە مەن اتاق-ابىروي، قولباسشىلىق پەن ۇلىس بيلەۋشىلىك دارەجە، حان اۋلەتىنىڭ وكىلى بولۋى قاسىم حاندى قيىن-قىستاۋ جاعدايدا قازاق ەلىنىڭ ەڭ ءىرى مەملەكەت قايراتكەرىنە اينالدىرادى.
مۇنى سول كەزدەگى تاريحشىلار دا اڭعارعان. مىسالى، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي: «قاسىم حاننىڭ كۇشىنىڭ وسكەندىگى سونشالىقتى، بۇرىندىق حان تۋرالى ەشكىم دە ويلامادى، ول حاندىقتى باسقارۋ مەن ونداعى بۇكىل بيلىكتى قولىنا الدى» دەپ جازادى.
شايباني حاننىڭ كەلەسى جورىقتارىنان حاباردار بولعان قاسىم حان وعان الدىن الا ازىرلەنەدى. 1510 جىلعى شايباني حاننىڭ سوڭعى جورىعىندا قاسىم حان ءوز ورداسىن ىشكەرى قاراي، ۇلىتاۋ ماڭىنا قوندىرىپ، وردادا از كۇش قالدىرىپ، نەگىزگى كۇشىن كەيىن شەگىندىرەدى. وڭاي جەڭىسكە ماساتتانعان جاۋ قاننەن-قاپەرسىز بىرنەشە كۇن بويى وردادا تويلايدى. وسى تۇستا قاسىم حان اسكەرىن قارسى شابۋىلعا شىعارادى. قازاقتاردان مۇنداي قارسى ارەكەتتى كۇتپەگەن جاۋ اسكەرى ەشقانداي قارسىلىق كورسەتە الماي، باس ساۋعالاپ قاشۋعا ءماجبۇر بولادى. قازاقتار جاۋىن ۇلىتاۋدان سىر وڭىرىنە دەيىن قۋىپ، سىعاناق تۇبىندە تاس-تالقان ەتەدى. شايباني حان اسكەرىنىڭ قالدىقتارى، دەرەكتەردە جازىلعانداي، قورىققانىنان ارتتارىنا قاراۋعا مۇرشاسى كەلمەي، سامارقانعا دەيىن قاشادى. بۇعان دەيىن ەشبىر جەڭىلىستىڭ ءدامىن تاتپاعان شايباني حان اسكەرى قاسىم حان اسكەرىنەن 1510 جىلدىڭ قىسى مەن كوكتەمىندە وسىلاي ماسقارا بولىپ جەڭىلىس تابادى.
ورتا ازيا بيلەۋشىسىنىڭ بۇل جەڭىلىسىن سول تۇستاعى تاريحشى بالحي بىلاي دەپ باعالايدى:«ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شايباني حاننىڭ ۇلەسىنە ءىرى جەڭىلىس ءتيدى. ءوزىنىڭ ەڭ شىرقاۋ بيىگىنە جەتكەن ونىڭ بيلىگى ەندى قۇلدىراي باستادى». كورىپ وتىرعانىمىزداي، قاسىم حان تەك قازاق ەلىن قۇتقارىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە قارسىلاسى شايبانيدىڭ بەلىن ءۇزىپ، ومىرتقاسىن وپىرعانداي ەتىپ سوققى بەرەدى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەلىك، قاسىم حاننان جەڭىلگەننەن سوڭ شايباني حان ءوشىن اينالاسىنداعى ءوز سۇلتاندارىنان الىپ، ولاردىڭ يەلىكتەرىنىڭ ءبارىن وزگەرتەدى. ءوز كەزەگىندە سۇلتاندار بۇعان نارازى بولىپ، ىشتەي قارسىلىق بىلدىرەدى، بىراق بىردەن سىرتقا شىعارا المايدى. سول جىلى ونىڭ باداحشاننىڭ تاۋلى تايپالارىنا جاساعان جورىعى ءساتسىز اياقتالادى. كۇزدە مەرۆ قالاسىندا يران شاحى يسمايىل شاح اسكەرىنىڭ قورشاۋىندا قالعاندا قاراماعىنداعى بىردە-ءبىر سۇلتاننان كومەك كەلمەيدى. ءسويتىپ، 1510 جىلى كۇز ايىندا ول قورشاۋدا قازا تابادى، ال بىرنەشە جىل بويى ورتا ازيادا ساياسي بىتىراڭقىلىق جايلايدى. مىنە، قاسىم حاننان جەڭىلگەن مۇحاممەد شايباني حاننىڭ تاعدىرى جانە ول قۇرعان مەملەكەتتىڭ تاعدىرى وسىلاي اياقتالادى.
قاسىم حاننىڭ شايباني حاندى جەڭۋى ونىڭ بەدەلىن ودان ءارى وسىرەدى، سونىمەن بىرگە ول بيلەگەن قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارالىق جاعدايى ارتا تۇسەدى. جالپى العاندا، شايباني حان جورىقتارىنا قارسى كۇرەسى، ونى تالقانداۋى قاسىم حاننىڭ قازاق حالقى الدىندا سىڭىرگەن ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
قازاق جۇرتى الدىندا بەدەلىنەن جۇرداي بولعانىن سەزگەن بۇرىندىق 1511 جىلى ماۋرەنناحرعا كەتەدى. ەشبىر دەرەكتە جازىلماسا دا، وسى جىلدان باستاپ قاسىم حاننىڭ رەسمي حاندىق ءداۋىرى باستالادى.
قاسىم حان قازاق حاندىعىن 10 جىل (1511-1521 جج.) باسقارادى. قازاق حالقى ءۇشىن ول وسى 10 جىل ىشىندە بىرنەشە حان ۇرپاعى اتقاراتىن ءىس اتقارىپ كەتتى. ول حاندىق قۇرعان جىلدار ىشىندە قازاق ەلىن، قازاق جۇرتىن ىرگەسىندەگى كورشىدەن الىستاعى ەۋروپا حالقىنا دەيىن تانىپ-بىلەدى.
1510-1513 جىلدارى شايباني حان ولگەننەن كەيىن، ورتا ازيادا ساياسي بىتىراڭقىلىق بەلەڭ الىپ، سىر وڭىرىندە ونىڭ ىقپالى السىرەيدى. سونداي-اق جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستاندا ءبىر جارىم عاسىردان استام ءومىر سۇرگەن موعولستان مەملەكەتى دە وسى تۇستا ىدىراپ كەتەدى. وسىنداي قازاق حاندىعى ءۇشىن قالىپتاسقان قولايلى ساتتەردى شەبەر پايدالانا بىلگەن قاسىم حان جەتىسۋدا، تولىعىمەن سىر وڭىرىندە قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگىن ورناتادى. مۇندا ءبىر ەسكەرەتىن جاي، بۇل اتالعان ايماقتار ەشبىر ۇرىسسىز قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق اۋماعىنا ەنەدى. سەبەبى مۇنداعى تايپالار قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنىڭ ءبىرى بولاتىن.
سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، ءدال وسى جىلدارى ورىس حالقىنىن ەتنيكالىق اۋماعىنىڭ قالىپتاسۋ ءۇردىسى، سونىمەن قاتار ساياسي ءۇردىسى ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلعان مەملەكەتتىڭ قۇرىلىپ جاتقان كەزى ەدى. ال XVI عاسىر باسىنداعى قاسىم حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق اۋماعىنىڭ قالىپتاسۋ ءۇردىسىنىڭ جەتىسۋ، سىر وڭىرلەرىندە بەيبىت ءوتۋى بىرنەشە ءمان-جايدىڭ بەتىن اشادى. بىرىنشىدەن، ەتنيكالىق ءۇردىستىڭ ءبىرتۇتاس ەتنواۋماقتا ءجۇرۋى ەتنيكالىق كومپونەنتتەردىڭ ەتنوپسيحولوگيالىق جاعىنان جاقىنداسۋىن تەزدەتەدى. سول سەبەپتى دە جەتىسۋ مەن سىر وڭىرىندەگى ەتنيكالىق توپتار ساياسي كەدەرگىلەر جويىلعاننان كەيىن ءوزىنىڭ نەگىزگى ەتنيكالىق ۇيىتقىسىنا قوسىلادى. ەكىنشىدەن، مۇنداي كۇردەلى ەتنوۇردىستىڭ قىرعىن-سوعىسسىز، بەيبىت تۇردە وتۋىنە ءوز زامانىنىڭ ۇلى قايراتكەرى قاسىم حاننىڭ جۇرگىزگەن كورەگەن ساياساتى تۇردى. جەكە ادامداردىڭ تاريحي كەزەڭدەردەگى ورنىن قاسىم حاننىڭ اتقارعان ءرولى ارقىلى تۇسىنۋگە جانە تۇسىندىرۋگە بولادى. تۇبىندە بولاتىن وبەكتيۆتى تاريحي ءۇردىس – قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىنىڭ قالىپتاسۋى مۇمكىن باسقا حاندار تۇسىندا باسقاشا جۇرگەن بولار ما ەدى نەمەسە ورىس تاريحىنداعىداي سوعىستار ارقىلى جۇرگەن بولار ما ەدى. ناقتى وقيعالى كەزەڭدەرگە جەكە تۇلعالاردىڭ ارالاسۋى ول ءۇردىستى نە تەجەيدى، نە تەزدەتەدى، بىراق توقتاتا المايدى. ءبىز بۇل ارادا قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق اۋماعىنىڭ قالىپتاسۋى قاسىم حان تۇسىندا بەيبىت تۇردە جانە تەز جۇرگەنىن كوردىك. قاسىم حاننىڭ قازاق تاريحىنداعى تاريحي رولدەرىنىڭ ءبىرى وسىندا بولسا كەرەك.
قاسىم حان قازاق حالقىنىڭ اۋماعىن قالىپتاستىرۋمەن قاتار، ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن دە بار كۇش-جىگەرىن سالادى. وعان دالەل – 1513 جىلعى ونىڭ تاشكەنتكە جورىق جاساۋى بولدى. وسى جىلدارى تاشكەنتتىڭ قازاق حاندىعىنا ءوتۋى بىرنەشە ماسەلەنى شەشكەن بولار ەدى. بىرىنشىدەن، تاشكەنتتى الۋ ارقىلى سىردىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى قالالار مەن ەلدىمەكەندەردىڭ بەيبىت ءومىرىن ساقتاۋ، حاندىقتىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىن قاۋىپسىزدەندىرۋ جانە ءبىر ساياسي كەڭىستىكتەگى دەشتى قىپشاق پەن وڭتۇستىگىندە سايرامعا دەيىن سىر ءوڭىرىنىڭ ەتنيكالىق تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ، دامىتۋ بولدى. ەكىنشىدەن، ءدال وسىنداي ماقساتتار جەتىسۋعا دا قاتىستى ەدى. ماۋرەنناحر تاراپىنان جەتىسۋعا جانە سىر وڭىرىنە اپاراتىن قىسقا جانە توتە جول تاشكەنت ارقىلى ءوتتى. سوندىقتان دا قالانىڭ قازاقتارعا ءوتۋىنىڭ اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزى بولدى. ۇشىنشىدەن، قاسىم حان الدىندا ساياسي مىندەت 1513 جىلدىڭ باسىنان قايتا كۇشەيە باستاعان شايبانيلىق سۇلتانداردىڭ كۇشىن، ولاردىڭ تاشكەنت ايماعىنداعى ىقپالىن السىرەتۋ بولدى. مىنە، وسىنداي ماڭىزدى ماقساتتار قاسىم حاندى تاشكەنتتى الۋعا يتەرمەلەيدى. جورىقتىڭ باستالۋىنا سايرام قالاسىن ءوز ەركىمەن قاسىم حانعا بەرگەن قاتتا-بەكتىڭ ۇسىنىسى تۇرتكى بولدى. بىراق تا قاسىم حاننىڭ تاشكەنتكە جاساعان 1513 جىلعى جورىعى ءساتسىز اياقتالادى. كەيىن شەگىنگەن قازاق اسكەرى تاشكەنتتىڭ سولتۇستىگىندەگى قالا – سايرامعا كەلىپ توقتايدى. ۋاقىتشا بولسا دا بۇل قالا اسكەري، ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە بولدى.
1513 جىلدان كەيىن قايتا بىرىگىپ، كۇشەيگەن ماۋرەنناحرداعى شايبانيلىق سۇلتاندار قازاق حاندىعىنىڭ سىر وڭىرىندەگى ىقپالىن جويۋ ماقساتىمەن 1516-1517 جىلدىڭ قىسىندا جورىق ۇيىمداستىرادى. شايبانيلىق تاريحشىلار جورىقتىڭ ۇيىمداستىرىلۋىن قانشا ماراپاتتاسا، جورىقتىڭ نەمەن اياقتالعاندىعى تۋرالى سونشا اۋزىن اشپايدى، ياعني، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، شايبانيلىقتاردىڭ تاعى دا ءبىر ءىرى جەڭىلىسىن جازۋعا ولاردىڭ ءداتى بارماعان. بۇل جولى دا قازاق حانى قاسىم حان جاۋدان ايلاسىن اسىرىپ، شايبانيلىقتارعا كۇيرەتە سوققى بەرەدى. 1516-1517 جىلعى وقيعادان سوڭ قاسىم حان قايتىس بولعانعا دەيىن سىر ءوڭىرى مەن جەتىسۋ ايماعىنداعى ساياسي تالاس-تارتىس اياقتالىپ، بەيبىت ءومىر قالىپتاسادى.
قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىك پەن وڭتۇستىك-شىعىس باعىتتارداعى سىرتقى ساياساتىن ءساتتى اياقتاعان قاسىم حان 1517 جىلدان باستاپ كۇش-جىگەرىن باتىسقا – ەدىل، جايىق باعىتىنا قاراي جۇمسايدى. XVI عاسىر باسىندا ەكى وزەن ارالىعىنداعى نوعاي ورداسى اۋىر ساياسي داعدارىستا بولاتىن. رۋ-تايپا كوسەمدەرى بيلىك ءۇشىن ءوزارا كۇرەستە مەملەكەتتى تولىعىمەن ىدىراتىپ، ءبىر-بىرىنە باعىنبايتىن، دەربەس يەلىكتەرگە ءبولىنىپ كەتكەن ەدى. نوعاي مىرزالارىنىڭ ءوزارا كۇرەسىنەن ابدەن شارشاعان رۋ-تايپالار وزدەرىنىڭ ەتنيكالىق ورتاسى، ەتنيكالىق كەڭىستىكتەگى قۇرامداس بولىگى – قازاق ەتنوسىنا قوسىلا باستايدى. ەتنيكالىق بىرىگۋ ساياسي تۇرعىدان قولداۋعا يە بولدى. قازاق حانى قاسىم حان مۇندا دا كورەگەندىك تانىتىپ، قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق اۋماعىنىڭ قالىپتاسۋ ءۇردىسىن سوعىسسىز، بەيبىت تۇردە جۇزەگە اسىرادى. تاريحشى ا.ءيسيننىڭ زەرتتەۋلەرىندە كەيبىر نوعاي مىرزالارىنىڭ 1519 جىلى ەدىلدىڭ وڭ جاعالاۋىنا ىعىستىرىلعاندىعى جونىندە ايتىلادى. ال سول جاعالاۋدا قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگى جۇرە باستايدى دا، ول ەندى استراحان حاندىعىمەن شەكتەسەدى. ءوز كەزىندە بۇل جاعداي قازاق حاندىعىنا التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن، ونىڭ باتىس بولىگىندەگى ساياسي قارىم-قاتىناستارعا بەلسەنە ارالاسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق قازان، قاجىتارحان، قىرىم حاندىقتارى جانە موسكۆا كنيازدىقتارىمەن قاسىم حان كەزىندە ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناتىلادى.
التىن وردانىڭ مۇراگەرى بولۋعا ۇمتىلعان قازان، قىرىم جانە قاجىتارحان حاندىقتارى ءبىر-بىرىمەن كۇرەستە وزدەرىنە مىقتى وداقتاس ىزدەستىرەدى. موسكۆا كنيازدىعى بۇل كەزدە ءالى دە بولسا قۋاتتى ەمەس ەدى. سوندىقتان دا كۇشتى وداقتاس قاسىم حان دەپ تانىلادى. ورىس دەرەكتەرىندە 1520 جىلى قىرىم حاندىعىندا قازاقتاردان ەلشى كەلگەندىگى ايتىلادى. جازبا دەرەكتەر بۇل جونىندە ماردىمدى ەشتەڭە ايتپاسا دا، وسى جىلدارداعى ۇزدىكسىز بولعان بايلانىستار حالىق اۋىز ادەبيەتىندە جاقسى ساقتالعان. تاريحي باتىرلىك جىرلاردا قىرىم، كازان حاندىقتارىنا بايلانىستى، جەكەلەگەن باتىرلارعا بايلانىستى كوپتەگەن وقيعالار باياندالادى.
بۇرىنعى جوشى ۇلىسى، ودان كەيىنگى التىن وردا جەرىندە XVI عاسىردىڭ باسىنداعى ەڭ قۋاتتى مەملەكەت – قازاق حاندىعى بولدى. ونىڭ حانى – قاسىم حان ەدى. ءدال وسى كەزدە موسكۆا كنيازدىعى قازاق حاندىعىمەن بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلادى. بۇل بايلانىس ارقىلى موسكۆا قازاقتار تۋرالى، قازاق حاندىعى جانە قاسىم حان تۋرالى كوپ مالىمەت الۋعا تىرىستى. ويتكەنى ەندى-ەندى التىن وردا ەزگىسىنەن قۇتىلعان موسكۆا كنيازدارىنىڭ ەسىندە كەشەگى كۇن ەلەستەرى كوپ ەدى. ولار التىن وردا اۋماعىندا جاڭا قۋاتتى مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋىنان قاتتى سەسكەندى. مۇراگەرلىككە تالاسقان ءۇش حاندىقتىڭ ءوزارا كۇرەسى موسكۆاعا وتە ءتيىمدى بولاتىن. بىراق تا 1519 جىلدان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ بۇل ىسكە ارالاسۋى موسكۆاعا وتە قاۋىپ تۋعىزا باستايدى. سوندىقتان دا موسكۆا قازاقتارمەن بايلانىس ورناتۋ ارقىلى ولار تۋرالى كوپ بىلمەك بولدى. XVI عاسىردىن 70-ءشى جىلدارىندا قۇراستىرىلعان پاتشا ءارحيۆىنىڭ تىزىمىندە: «38-جاشىك. وندا قاسىم حان تۇسىنداعى قازاقتار تۋرالى قاعازدار بار» دەپ جازىلعان. وكىنىشكە وراي، بۇل قاعازدار بىزگە دەيىن جەتپەي، ورتەنىپ كەتتى. موسكۆانىڭ قاسىم حانعا جەكە كوڭىل اۋدارۋى، بىرىنشىدەن، قازاق حاندىعىنىڭ قۋاتتىلىعىنا بايلانىستى بولسا، ەكىنشىدەن، ونىڭ مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندەگى رولىنە بايلانىستى تۋىنداعان دەپ سانايمىز.
ورتاعاسىرلىق تاريحشىلار قازاق حاندارى ىشىندە قاسىم حاننان باسقا ەشكىمگە كوپ باعا بەرگەن ەمەس. بۇل جاي ونىڭ تاريحي تۇلعاسىن سول كەزدىڭ وزىندە-اق كوپشىلىكتىڭ تانىعاندىعىن كورسەتەدى. ال ول تۋرالى قالىڭ قازاق جۇرتى بىلە مە ەكەن؟ ءىرى تاريحي تۇلعا تۋرالى زامانداستارىنىڭ پىكىرىن تىڭداپ كورەلىك.
زاحير اد-دين بابىر: «جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ بىردە-ءبىرى بۇل حالىقتى ءدال وسى قاسىم حان سياقتى باعىندىرا الماسا كەرەك. ونىڭ اسكەرىندە 300 مىڭ ادام بولعان» دەسە، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي: «ول دەشتى قىپشاققا تولىق بيلىگىن تاراتتى، ونىڭ حالقى ميلليوننان استى. جوشى حاننان كەيىن بۇل جۇرتتا ءدال مۇنداي كۇشتى حان بولعان جوق» دەپ جازادى. ال قادىرعالي جالايىر بولسا، «جانىبەك حان ۇلدارى ىشىندە اسا بەلگىلى بولعانى قاسىم حان ەدى. ۇزاق ۋاقىت اتاسىنىڭ ۇلىسىنا پاتشالىق ەتتى. توڭىرەگىندەگى ءۋالاياتتاردى وزىنە قاراتتى» دەيدى. «قاسىم حان دەشتى قىپشاق ايماقتارىندا ءوز بيلىگىن كۇشەيتكەنى سونشالىق، ونىڭ اسكەرىندە 200 مىڭنان اسا ادام بولدى» دەپ ماحمۋد يبن ءۋالي بايانداسا، حايدار رازي: «1515-16 جىلدارى قاسىم حان جوشى ۇلىسىن تارتىپكە كەلتىرگەندىگى سونداي، بۇدان ارتىقتى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس، ونىڭ حالقىنىڭ سانى ميلليونعا دەيىن جەتتى» دەپ حابار بەرەدى. ال گافاري دەگەن تاريحشى «قاسىم حان دەشتىنىڭ حانى بولدى. شايباني حان ەكەۋىنىڭ اراسىندا كيكىلجىڭدەر بولىپ، 1509-10 جىلى شايباني حان وعان قارسى اتتاندى، بىراق جەڭىلىس تاپتى» دەپ ايتادى.
قاسىم حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى جايىنداعى حابارلار ەۋروپا ەلدەرىنە دە جەتەدى. 1525 جىلى موسكۆا كنيازدىعى تۋرالى كىتاپ جازعان يتالياندىق ادەبيەتشى يوۆي موسكوۆيانىڭ شىعىسىنداعى كورشىلەردى جالپى اتاۋمەن «تاتارلار» دەپ، «ولاردىڭ تەرريتورياسى قىتايعا دەيىن سوزىلىپ جاتىر» دەپ تۇسىندىرەدى. ال 1516 جانە 1526 جىلدارى موسكۆادا ەكى رەت بولعان اۆستريالىق ەلشى سيگيزمۋند گەربەرشتەين «ۆولگا بويىنداعى بۇل پاتشالىق (قازان حاندىعىن ايتىپ وتىر – ب.ك.) وڭتۇستىكتە جانە شىعىستا دالالىق ايماقپەن شەكتەسەدى. شىعىستا ولار شايبانيلار جانە قازاقتار دەپ اتالاتىن تاتارلارمەن ارالاسىپ تۇرادى» دەپ باياندايدى. بۇل تۇڭعىش رەت قازاق دەگەن حالىقتىڭ ەۋروپا حالىقتارىنا تانىستىرىلۋى، بەلگىلى بولۋى ەدى.
قاسىم حاننىڭ تاريحي ءرولى جوعارىدا ايتىلعان ويلارمەن شەكتەلمەيدى. قاسىم حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا بۇرىننان قولدانىلىپ كەلە جاتقان «دەشتى قىپشاق»، «كوشپەلى وزبەكتەر»، «وزبەك-قازاق» دەگەن ءارتۇرلى ءمانى بار اتاۋلاردىڭ ورنىنا ءبىر ورتاق ەتنونيم – «قازاق» جانە ەتنوساياسي تەرمين – «قازاقستان» قولدانىلا باستايدى.
1512-13 جىلدارداعى وقيعالاردى باياندايتىن مۇحاممەد تاليبتىڭ «ماتلاب ات-تاليبين» اتتى شىعارمالارىندا العاش رەت «قازاقستان» تەرمينى ايتىلادى. ودان كەيىن 1537 جىلعى وقيعالارعا بايلانىستى زاين اد-دين ۆاسيفيدىڭ «باداي ال-ۆاكاي» ەڭبەگىندە دە بۇل تەرمين تىلگە تيەك بولادى. «قازاق»، «قازاقستان» اتاۋلارىنىڭ كورشىلەس ەلدەرىنىڭ تاريحىنا ەنۋى دە قاسىم حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ نىعايعاندىعىنا بايلانىستى بولسا كەرەك. جوعارىدا كەلتىرگەن ورتاعاسىرلىق اۆتورلار مالىمەتتەرىنەن ءبىز وسىنداي ويلاردى تابامىز.
«قاسقا جول» دەپ اتالاتىن زاڭ – قازاق اراسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرى نەگىزىندە قاسىم حان تۇسىندا جاسالعان. ونىڭ جاسالۋىنا سەبەپ بولعان جاعدايلار مىنالار:
1. قاسىم حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا كەرەي، جانىبەك جانە بۇرىندىق حاندار كەزىندەگى قازاق قوعامى اناعۇرلىم جوعارى ساتىعا كوتەرىلەدى;
2. قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق اۋماعى تولىعىمەن بىرىكتىرىلەدى;
3. حاندىق بيلىك ەتنيكالىق اۋماققا تولىق تاراپ، ءرولى ارتادى;
4. حالىقتىڭ سانى قاسىم حان تۇسىندا بىرنەشە ەسە وسەدى;
5. قازاق حاندىعىنىڭ جاڭا قالىپتاسقان جاعدايىنا بۇرىنعى ادەت-عۇرىپ زاڭى ساي كەلمەيتىندىكتەن، ونى جاڭا ءداۋىر تالاپتارىنا ساي بەيىمدەۋ قاجەتتىلىگى تۋادى.
مىنە، وسى اتالعان سەبەپتەر «قاسقا جولدى» دۇنيەگە اكەلەدى. بۇل زاڭنىڭ جازباشا ءماتىنى بولماسا دا، قازاق حالقىنىڭ ساناسىندا زاڭ اتاۋىنىڭ جارتى مىڭ جىل بويى ساقتالۋى «قاسقا جولدىڭ» قازاققا وتە قونىمدى، قوعامدىق قاتىناستارعا ۇيلەسىمدى بولعانىن كورەمىز.
ەندىگى ايتار بىرەر ءسوز قاسىم حاننىڭ قاي جىلى قايتىس بولعاندىعى جونىندە. شىعىس جازبا دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر ءارتۇرلى جىلداردى ايتادى. دۋلاتي مەن حايدار رازي 1518-19 جىل دەسە، گافاري جانە باسقالار 1523-24 جىلدى كورسەتەدى. قازىرگى كەزدەگى وقۋلىقتار مەن كەيبىر زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ۇلى تۇلعانىڭ قايتىس بولعان جىلىن 1518-23 جىلدار ارالىعىنداعى كەز كەلگەن جىلدى كورسەتۋدە. ونىڭ قايتىس بولعان جىلىن انىقتاۋدا ورىس دەرەكتەرىن زەرتتەگەن تاريحشى ا. ءيسيننىڭ ماتەريالدارى جاردەمدەسەدى.
جوعارىدا 1519 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسى ەدىلگە دەيىن جەتىپ، استراحانمەن شەكتەسەدى دەدىك. 1520-21 جىلدىڭ قىس ايلارىندا استراحاندا زانكو زۋدوۆ دەگەن ريازاندىق 3-4 اي تۇتقىندا بولادى. قازاق حاندىعىندا بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ءبىرتالايىن ول تۇتقىندا ءجۇرىپ ەستيدى. 1521 جىلدىڭ ساۋىرىندە ونىڭ موسكۆانىڭ ۇلى كنيازى ءىىى ۆاسيليگە جىبەرگەن حابارلاماسىندا «وسى جىلى قىستا قازاق پاتشاسى قايتىس بولدى» دەپ جازادى. بۇدان باسقا كوزدەر ارقىلى دا موسكۆاعا قاسىم حاننىڭ قايتىس بولعاندىعى تۋرالى حابارلار جەتسە كەرەك. 1521 جىلى ماۋسىم ايىندا تۇركياعا بارا جاتقان بويار ۇلى ۆاسيلي ميحايلوۆيچ ترەتياك-گۋبينگە ءىىى ۆاسيلي «قازاق ورداسى تۋرالى انىقتاۋ، قازىرگى كەزدەگى قازاقتاردىڭ پاتشاسى كىم جانە ولار قاي جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەنىن انىقتا» دەپ تاپسىرما بەرەدى. بۇدان كورىپ وتىرعانىمىزداي، قاسىم حان 1518 جىلى نە 1523 جىلى ەمەس، 1521 جىلدىڭ قىسىندا قايتىس بولعان. قادىرعالي جالايىري قاسىم حان سارايشىقتا جەرلەنگەن دەپ جازادى. ول تۇسىنىكتى دە، ويتكەنى قاسىم حاننىڭ سوڭعى 3-4 جىل ءومىرى ەدىل-جايىق بويىندا وتەدى. قايتىس بولعاندا ۇلى حان 75-76 جاستار شاماسىندا بولادى.
قورىتا ايتقاندا، XVI عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە قازاق اتىن جەر جۇزىنە جەتكىزگەن قاسىم حان ەسىمى قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسىندا ماڭگى ورىن الىپ، جارتى مىڭ جىلدان اسا ساقتالىپ كەلە جاتىر. قاسىم حاننىڭ قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ بولاشاق وكىلدەرىنە قالدىرعان ونەگە جولى – ەلدىڭ ساياسي بىرلىگىن ساقتاۋى مەن مەملەكەتتىلىكتىڭ ەڭ باستى كورسەتكىشى حاندىق بيلىكتى نىعايتۋى، ونى مويىنداتۋى ەدى. قاسىم حاننىڭ ءومىرى مەن قازاق تاريحىندا الاتىن ورنى، مىنە، وسىنداي.
بەرەكەت كارىباەۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى جانە
ورتا عاسىرلارداعى تاريحى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
