Máken TOIShYBEKOV, UǴA akademıgi, professor:
– Máken Moldabaıuly, siz qazaqtyń ejelgi mal tuqymyn saqtap qalý týrasynda zertteý jasap júrgen ǵalymsyz. Osy rette suraıyn degenim, «naq qazir elde qazaqtyń ejelgi mal tuqymynyń neshe alýan túri saqtaldy» dep anyq aıtýǵa bolady? Jalpy, ǵalym retinde eldegi mal sharýashylyǵyna qatysty ustanyp otyrǵan saıasatymyzǵa kóńilińiz tola ma?
– Men máseleni áriden tarqataıyn. Baıaǵyda 1918 jyly Keńes ókimeti ornaǵandaǵy esep boıynsha, ıaǵnı 1916-1918 jyldary Qazaqstanda 22 túrli qoıdyń tuqymy ósirilgen eken. Máselen, Batys Qazaqstanda azǵyr tuqymdy qoı, Edilbaı qoılary ósirilse, Ortalyq Qazaqstanda bes ata qoılary, al Shyǵys Qazaqstanda shyńǵys tuqymdy qoılar men ártúrli quıryqty qoılar, mońǵol tuqymdas qoılar ósirildi. Qazir bizde munyń biri de joq. Búginde biz qazaqtardyń ejelgi mal tuqymyn saqtap qalýǵa kelgende, asyltuqymdy mal basyn alýǵa kelgende aýyzdy qý shóppen súrtip otyrmyz. Bizde qazir tek Edilbaı qoıynyń tuqymy ǵana saqtalyp qaldy. Qalǵan 21 túrli tuqym quryp ketti.
Al endi «bizderde mynadaı bar, mynadaı bar» dep ejelgi mal tuqymyn kórsetip maqtana alatyndaı dárejemiz tómen bolsa, eldegi asyltuqymdy mal basy sanaýly ǵana bolsa, mal sharýashylyǵyna qatysty osydan keıin qandaı saıasatty aıtýǵa bolady?! Bizdiń mal sharýashylyǵy salasyn qurtqan nárseniń ózi osy saıasat. Kezinde Keńes ókimeti ornaı sala bárimiz kún kósem sanaǵan Lenın eki dekret qabyldapty. Onyń biri – jer máselesine qatysty, ekinshisi merınos qoılardy ósirýge qatysty. Sonyń ishinde Lenın qabyldaǵan dekrette qoıdy býdandastyrý jaıy aıryqsha kórsetilgen. Osy qujatty oryndaý qajettiliginen qylshyq júndi qoıdy býdandastyrý arqyly bııazy júndi qoıdyń basyn kóbeıtý sol zamannyń qajettiligi boldy. Óıtkeni bııazy júndi qoıdyń júninen kıim-keshek tigý, sapaly mata alý, ony eksportqa shyǵarý ońtaıly edi. Al qazaqtyń qylshyq júndi qoıynyń júni kıiz basýǵa, kilem toqýǵa, ártúrli úı buıymdaryn jasap daıyndaýǵa ǵana jaraıtyn-dy. Osyndaı úrdister, saıasattar saldary qazaqtyń ejelgi qoı tuqymynyń usaqtalýyna aparyp soqtyrdy. Endi kelip biz ejelgi mal tuqymy degende jalǵyz-aq Edilbaı qoıynyń betine qarap otyrmyz. Búginde asyltuqymdy mal alýmen, mal tuqymyn zertteýmen aınalysyp júrgenderdiń arasynda joǵaryda men atap ketken qoıdyń túrleri bar ekenin bilmeıtinder de bar…
– Sonda biz ejelgi mal tuqymyn saqtap qalýda osy ýaqytqa deıin eshqandaı áreket jasamaǵanbyz ba? Siz áńgimeńizdiń aýanyn «biz bul rette qol qýsyryp otyra berdik» degenge ákelip otyrsyz ba?
– Amal qansha, bul turǵyda biraz sharýalar atqarylǵan. Biraq onyń ózi mardymsyz. Ózińiz bilesiz, qazir ejelgi tarıhı jádigerlerimizdi, ejelgi mádenı qundylyqtarymyzdy saqtap qalý maqsatynda Úkimet arnaıy «Mádenı mura» baǵdarlamasyn qabyldady. Mine, qazaqtyń ejelgi mal tuqymyn saqtap qalýǵa qatysty da osyndaı bir arnaıy memlekettik baǵdarlama kerek. Áıtpese eń kemi bes jyldan soń biz ata-babalarymyz azyq etip, kún kórisiniń bir bólshegine aınaldyrǵan ejelgi mal tuqymdaryn tek sýretten ǵana kórip otyramyz. Sondyqtan quzyrly tarap jedel túrde osy ejelgi mal tuqymyn saqtap qalýǵa baılanysty salıqaly sheshimder qabyldaý kerek.
– Máselen, ol sheshimder qandaı bolýy kerek? Bul turǵyda nendeı usynystar aıtar edińiz?
– Bul rette aıtarym, bizdiń Aýylsharýashylyǵy mınıstrligi búginde qylshyq júndi qoılardy ósirýge mardymdy qarjy bólmeıdi. Buǵan qatysty arnaıy dotaııa, sýbsıdııa degender atymen joq. Mınıstrlik tek bııazy júndi qoılardy, merınos qoılaryn ósirýshilerge ǵana jeńildikter qarastyryp otyr. Bile bilgenge, qylshyq júndi qoılar sýyqqa tózimdi, joǵary salmaq beretin, eti de mol, kez kelgen klımatqa beıimdelgish qoılardyń biri. Bizge qazirde eń qajettisi osy qylshyq júndi qoılar bolyp otyr. Máselen, bizdiń atqarýshy bılik búginde otandyq sút óndirý salasyna aıryqsha kóńil bólýde. Osyǵan oraı, men kerisinshe aıtar edim, bizge sút óndirý salasyna emes, et óndirý sektoryna erekshe kóńil bólgen jón. Baıyptaǵanǵa et óndirýdiń sút óndirýden mashaqaty az jáne ekonomıkalyq jaǵynan óte tıimdi. Sondyqtan meniń aıtar usynysym – Úkimet shetelden asyltuqymdy mal basyn ákeletinderge, bııazy júndi qoı ósiretinderge ǵana kóńil bóle bermeı, ózimizdiń jergilikti mal basynyń kóbeıýine, sonyń ishinde qazaqtyń ejelgi mal tuqymynyń ósýine barynsha jaǵdaı jasaǵany abzal.
– Ózińiz bilesiz, biz 1993-1995 jyldary Avstralııadan, Izraılden asyltuqymdy mal basyn aldyrdyq. Tipti asyltuqymdy qoılardy Avstralııadan ushaqpen alyp kelip, jarnamasyn asyrǵanymyz da belgili. Osy úrdis bizdiń mekenimizde qanshalyqty nátıje berdi dep oılaısyz? Biz 15 jyl ishinde asyltuqymdy mal alýdy meńgere aldyq pa?
– Ras, avstralııalyq qoshqarlardyń, qoılardyń nasıhatyn biraz jerge jetkizgenimiz de aqıqat. Ókinishke qaraı, kezinde sonsha áspettep, mereıin asqaqtatqan sol asyltuqymdy qoılardan biz tuqym alyp mandytpadyq. Qazir sol ushaqqa salyp, mápelep ákelgen asyltuqymdy qoılardyń elde birde-bireýi joq. Olar qazaq jeriniń qaqaǵan qysyna, aptap ystyǵyna shydamaı, quryp ketti. Ózińiz oılańyzshy, Avstralııanyń klımaty men qazaqy ortany salystyrýǵa kele me? Ol jaqtyń qysy – jaımashýaq, jazy – qońyr salqyn. Al Qazaqstanda qaısybir aımaqtarda qysta 40 gradýs sýyq bolatyn bolsa, jazda 40 gradýsqa deıin mıqaınatar ystyq bolady. Mundaı aýa raıyna bóten jurttyń maly beıimdele almaıdy. Buǵan qatysty taǵy da mynadaı bir dálel aıtýyma týra kep tur. Taıaýda asyltuqymdy sıyr ósiretin ortalyqtardyń biri Izraılden sıyr alyp kelipti. Álgi sıyrlar Izraılde saýynyna 6,5 lıtr sút bergen. Munda kelgen soń asyltuqymdy degen sol sıyrlar 2,5 lıtr ǵana sút beretin bolyp qaldy. Kórdińiz be, mynadaı qubylmaly tabıǵatymyzben, bizde daıyndalǵan mal azyǵynyń túrlerine sáıkes, ózge elden ákelingen asyltuqymdy maldardyń Qazaqstanǵa beıimdelip ketýi qıyn. Sondyqtan ózge memleketten mal basyn elge ákelerde osy jaıttardy eskergen jón.
– Sonda mundaıda ne isteý kerek? Ózge elden qanshama qyrýar qarjyǵa ákelingen mal basy elge ákelingende quryp jatsa, qandaı jolmen asyltuqymdy mal basyn kóbeıtýge bolady dep oılaısyz?
– Estýińiz bar shyǵar, BUU-ǵa qarasty FAO degen ortalyq bar. Bul ortalyqtyń mindeti álem elderinde qansha mal basy bar? Olardyń qanshasy asyltuqymdy, qansha paıyzynyń tuqymy saqtalynǵan, osyny esepke alyp otyrý. Endi osy ortalyqtyń 2007 jylǵy esebine júginsek, asyltuqymdy mal basynyń tuqymyn saýda Orta Azııa elderi men Taıaý Shyǵysta (onyń ishinde árıne Qazaqstan da bar) kórsetkish óte tómen. Tipti osy atalǵan elderde maldyń tuqymyn saqtaýdyń arnaıy baǵdarlamasy da joq kórinedi. Negizinde, maldy álem boıynsha eki túrde saqtaıdy. Birinshisi – maldyń ózin tirideı saqtaıdy. Al ekinshi túri bul – onyń tuqymdyq elementterin saqtaý jáne osy tuqymdyq elementterin saqtaý arqyly mal basy týraly genetıkalyq aqparat berý. Bul saqtaý túri maldyń tuqymyn muzdatyp qatyrý arqyly júzege asady. Búginde álem elderi atalyq jáne analyq jynys kletkasyn muzdatý arqyly maldyń embrıondaryn saqtaýdy tereń meńgerip otyr. Bizde osy maldyń embrıondaryn saqtaý túrleri jetilmegen. Ózge elderde maldyń tegin muzdatyp saqtaý óte joǵary deńgeıge jetken. Máselen, AQSh maldyń embrıondaryn muzdatyp, qatyryp saqtaý túrin 100 paıyzǵa deıin jetkizse, maldyń óz basyn saqtaýdy 60 paıyzǵa jetkizgen. Afrıkanyń ózinde maldyń óz basyn saqtaý 40 paıyzǵa jetse, maldyń tuqymyn muzdatyp, qatyryp saqtaý 20 paıyzǵa jetken. Orta Azııada, ıaǵnı bizde maldyń tek óz basyn saqtaýdyń ózi 15 paıyzǵa jeter-jetpes. Al maldyń embrıondaryn muzdatyp, qatyrý jaǵy múlde joq, esepke alynbaǵan. Maldyń óz basyn saqtaý kórsetkishi 15 paıyzdyń aınalasynda ǵana bolyp otyrǵanda, budan soń qaıtip mal asyldandyrý týrasynda sóz etemiz. Bizge mal basyn asyldandyrý úshin aldymen maldy saqtaýdyń osy eki túrin tereń meńgerip alý kerek.
– Qalaı oılaısyz, osy maldyń embrıondaryn muzdatyp qatyrýdy jetildirý arqyly mal basyn asyldandyrýǵa bola ma?
– Árıne. Menińshe, osy ádisti tehnologııanyń kómegimen jetildirsek, elde asa joǵary ónimdi maldy kóbeıtý jaıy anaǵurlym jaqsara túser edi.
– Al endi ózge elden asyltuqymdy maldyń ózin emes, muzdatylǵan embrıondaryn ákelip, ony bizdiń eldegi mal basynyń jatyryna salsaq, bul is óz jemisin berýi múmkin be?
– Eger bul úrdisti júzege asyrsaq, birinshiden, elge ushaqpenen asyltuqymdy mal tasýdyń mashaqatynan arylatyn edik. Ekinshiden, qanshama qarjy jelge ushpaıtyn edi. Óıtkeni shetelden asyltuqymdy maldyń óz basyn ákelgennen góri, onyń embrıondaryn ákelý arzanǵa túsedi. Bul jerde bir eskeretini, eger biz shetelden ákelingen asyltuqymdy maldyń qatyrylǵan embrıonyn ózimizdiń jergilikti maldardyń jatyryna salyp, onyń ósip-ónýine jaǵdaı jasaı alsaq, ózimizdiń klımatymyzǵa beıimdelgen mal tuqymyn alamyz. Alǵan tólimiz sýyqqa tózimdi, ortaǵa tez beıimdelgish bolady. Bul degenińiz maldyń ósip-ónýine kepildik bar ekenin bildiredi. Qazir bul ádistiń qyr-syryn meńgergen memleketter maldyń muzdatylǵan embrıondaryn eksportqa da shyǵaryp jatyr. Ondaı embrıondardy bizdiń elde satyp alyp jatqandar da bar. Máselen, Astanadaǵy «Asyl túlik» mal ósirý ortalyǵy sıyrdyń muzdatylǵan embrıondaryn ákelip jatyr. Qazirde álemde kóptegen elder mal sharýashylyǵyna qatysty iri-iri arnaıy jobalar legin túzip, sony júzege asyrýǵa jantalasyp baǵýda. Biz, kerisinshe, bul máselege kelgende áli de samarqaý keıip tanytyp otyrmyz.
– Bilesiz, biz, negizinen, agrarly memleketpiz. Osylaı bola tura, nelikten mal sharýashylyǵyna qatysty halyqaralyq jańashyl áreketterdi tereńinen meńgerýge mán bermeı otyrmyz?
– Qazir bizdiń memleketimiz atom energııasyn damytýǵa, munaı-gaz salasyn órkendetýge, altyn-kúmisti óndirýge aıryqsha mán berip otyr. Bul da durys. Mundaı sektorlardy mindetti túrde jandandyrý kerek. Biraq «qany qymyzdan, jany etten» jaratylǵan jurttyń mal sharýashylyǵyn órkendetpeýi, osy salaǵa mán bermeýi durys emes. Eldegi mal basynyń sanyna qatysty men mynadaı bir derekter keltire keteıin. Mysaly, bizde 1993 jyldary 34 mıllıon qoı bar edi. 2007 jyly bul kórsetkish 13 mıllıonǵa túsip qaldy. Kórdińiz be, aınalasy onshaqty jylda 34 mıllıon qoıdyń sanyn biz 13 mıllıonǵa deıin kemitip jiberdik. Osy aralyqtarda 61,5 paıyz mal basyn joǵalttyq. Naq osy kezderi bilesiz, biz jekeshelendirý saıasatyn ustandyq. Eldegi mal basynyń barlyǵy jekeniń qolyna ótti. Búkil asyltuqymdy mal óndirýmen aınalysatyn irili-usaqty ortalyqtar, zaýyttar jabyldy. Osydan baryp qazaq malynyń sany kemidi. Ol kezde buǵan qaıǵyrǵan bir pende bolmady. Kerisinshe, «biz endi Avtralııadan asyltuqymdy mal ákelemiz, aǵylshyndardyń tekti malyn ósiretin bolamyz» dep keýde kergenderdi de kórdik. Bir aýyz sózben aıtqanda, bizde naq sol kollektıvtendirý tusynda ásire naýqanshyldyq basym bolyp ketti. Qazirdiń ózinde bizdiń qanymyzda naýqanshyldyq bar. Bir isti bastarda naýqandatyp, alaýlatyp-jalaýlatyp ketemiz. Oılap qarasaq, osynyń bizge ne keregi bar? Osyndaı naýqandatý, ásireleý bizdi qaı iste de keri ketiredi. Demek, bizge qandaı da bir isti meńgerý úshin aldymen salqynqandylyq kerek. Ár istiń astaryna mán bergen jón. Jańa tehnologııanyń, jańa tehnıkanyń tilin meńgerý úshin asyqpaı-aptyqpaı úırený qandaı qajet bolsa, qandaı da bir jańalyqty, jańashyldyqty mıǵa sińirý úshin de sondaı sabyrlylyq, bilimdilik kerek.
– Qazir qoǵamda «mal sharýashylyǵyn órkendetý maqsatynda aýyldaǵy sharýa qojalyqtarynyń basyn biriktirý kerek» degen pikir jıi talqyǵa túsip júr. Bul turǵyda ne aıtar edińiz?
– Ras, «sharýalardyń basyn biriktirý kerek. Birigý erikti túrde bolýy qajet» degen pikirler bar. Óz basym aýyldaǵy sharýalardyń birige qalatynyna kúmánim bar. Óıtkeni olardyń qaısybiri aldyna salǵan malyn ósirip, sharýasyn dóńgeletip otyr. Mal azyǵyn ázirleýge de olardyń shama-sharqy jetedi. Sharýalardyń endi bir bóligi aldyndaǵy malyn qalaı baǵýdy bilmeı malynyń basyn kemitip alǵandar. Bylaısha alǵanda, olardyń biri isti júrgize alsa, ekinshisi, kerisinshe, istiń shyraıyn kirgize almaǵandar. Endeshe, osy sharýasy júrip, odan paıda kórip otyrǵan adam sharýasy turalaǵan adammen qosyla qoıar ma eken? Kezinde toqsanynshy jyldary bir shólmek araqqa bir qoı berip ishimdik satyp alyp jatqandardy da kórdik. Al mundaı adamdar qandaı sharýashylyqtyń sharýasyn órkendetedi? Sol tusta muny oılaǵan eshkim bolmady. Qazir kelip sharýalarǵa «birigińder» deımiz. Qazirgi zamanda jappaı kollektıvtendirýge kóshý múmkin emes. Sebebi bizdiń memleketimizdiń zańynyń ózi jekemenshikti qoldaıdy. Demek, jappaı birigý úshin aldymen zańǵa túzetý engizý kerek bolady. Menińshe, bul isti ábden zerttep, saralap alý kerek.
– Siz naq qazir ǵalym retinde óz usynystaryńyzdy bildirip otyrsyz, al qoǵamnyń qarapaıym ókili retinde sizdi qazir ne tolǵandyrady?
– Bul rette aıtarym, biz munaıymyzdy satyp jatyrmyz. Paıda tabý úshin satamyz ǵoı endi. Ózge dúnıelerdi de saýda-sattyqqa saldyq. Ol da durys shyǵar. Biraq óz basym jerdi satýǵa, sheteldikterge jalǵa berýge múldem kelispeımin. Ótkende áńgime-dúken quryp, aralasyp turatyn bir adam bar edi, sol aıtady: «Men tús kórdim. Túsimde bir aımaqqa qalmaq shaýypty. Ana aımaqtyń qojaıyny qazaq eken. Ol «jerimdi qorǵańdar!» dep attandap jatyr. Biraq tiri pende baryp onyń jerin qorǵaǵan joq. Sebebi ol jekeshelenip ketken jer eken. Kezinde qojaıyny ol jerge eshkimdi kirgizbeı qoısa kerek. Sóıtip, onyń basyna kún týǵan kezde de eshkim kómek qolyn sozbady» deıdi. Mine, logıka… Erteń betin ári qylsyn, áldeqandaı zaman bolsa, jekemenshikke ótip ketken jerlerimizdi kim qorǵaıdy? Búginde ár jerdiń bir-bir qojaıyny bar. Olardyń jeriniń mańyna jolaý múmkin emes. Aıaǵyńdy basqyzbaıdy. Kúni erteń sol jerdiń qojaıyndary el basyna kún týsa, «bul bizdiń jerimiz» dep qaqpalaryn tars jaýyp alyp otyra bere me, sonda? Meni naq qazir osy másele qatty oılandyryp júr. Jer degen bizdiń mekenimiz, Otanymyz ǵoı. Osy Atamekenimizdi, Otanymyzdy satyp bolmasa jalǵa berip biz baılyqqa kenelmeı-aq qoısaq qaıtedi eken dep tolǵanamyn…
ALAShQA AITAR DATYM…
Men mal sharýashylyǵy salasyn zerttep júrgen ǵalym bolǵandyqtan, erekshe mán berip, basymdyq berip aıtatyn oıym únemi mal sharýashylyǵyna qatysty bolady. Baıyrǵy qazaqtar maldyń basyn ketirmeýge, kıesin qashyrmaýǵa barynsha tyrysqan ǵoı. Osyǵan oraı aıtarym, bizdiń quzyrly taraptaǵylar da osy mal sharýashylyǵy máselesine aıryqsha kóńil bólse eken. Eger biz ózimizdiń qazaqtyǵymyzdy saqtap qalǵymyz kelse, aldymen qazaqtyń eski malynyń tuqymyn, ıaǵnı ejelgi mal basyn saqtap qalýǵa kúsh salýymyz kerek. Osyǵan oraı bizge qýatty tehnologııa, bilikti maman kerek. Úkimet tarapynan belgili bir dotaııalar, sýbsıdııalar bólinýi qajet. Áıtpese biz ata-babamyzdyń mıras etip qaldyrǵan ejelgi mal tuqymyn múldem joıyp alamyz.
Qarlyǵash ZARYQQANQYZY,
«Alash aınasy».
