ماكەن تويشىبەكوۆ، ۇعا اكادەميگى، پروفەسسور:
– ماكەن مولدابايۇلى، ءسىز قازاقتىڭ ەجەلگى مال تۇقىمىن ساقتاپ قالۋ تۋراسىندا زەرتتەۋ جاساپ جۇرگەن عالىمسىز. وسى رەتتە سۇرايىن دەگەنىم، «ناق قازىر ەلدە قازاقتىڭ ەجەلگى مال تۇقىمىنىڭ نەشە الۋان ءتۇرى ساقتالدى» دەپ انىق ايتۋعا بولادى؟ جالپى، عالىم رەتىندە ەلدەگى مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىمىزعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– مەن ماسەلەنى ارىدەن تارقاتايىن. باياعىدا 1918 جىلى كەڭەس وكىمەتى ورناعانداعى ەسەپ بويىنشا، ياعني 1916-1918 جىلدارى قازاقستاندا 22 ءتۇرلى قويدىڭ تۇقىمى وسىرىلگەن ەكەن. ماسەلەن، باتىس قازاقستاندا ازعىر تۇقىمدى قوي، ەدىلباي قويلارى وسىرىلسە، ورتالىق قازاقستاندا بەس اتا قويلارى، ال شىعىس قازاقستاندا شىڭعىس تۇقىمدى قويلار مەن ءارتۇرلى قۇيرىقتى قويلار، موڭعول تۇقىمداس قويلار ءوسىرىلدى. قازىر بىزدە مۇنىڭ ءبىرى دە جوق. بۇگىندە ءبىز قازاقتاردىڭ ەجەلگى مال تۇقىمىن ساقتاپ قالۋعا كەلگەندە، اسىلتۇقىمدى مال باسىن الۋعا كەلگەندە اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ وتىرمىز. بىزدە قازىر تەك ەدىلباي قويىنىڭ تۇقىمى عانا ساقتالىپ قالدى. قالعان 21 ءتۇرلى تۇقىم قۇرىپ كەتتى.
ال ەندى «بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار» دەپ ەجەلگى مال تۇقىمىن كورسەتىپ ماقتانا الاتىنداي دارەجەمىز تومەن بولسا، ەلدەگى اسىلتۇقىمدى مال باسى ساناۋلى عانا بولسا، مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستى وسىدان كەيىن قانداي ساياساتتى ايتۋعا بولادى؟! ءبىزدىڭ مال شارۋاشىلىعى سالاسىن قۇرتقان نارسەنىڭ ءوزى وسى ساياسات. كەزىندە كەڭەس وكىمەتى ورناي سالا ءبارىمىز كۇن كوسەم ساناعان لەنين ەكى دەكرەت قابىلداپتى. ونىڭ ءبىرى – جەر ماسەلەسىنە قاتىستى، ەكىنشىسى مەرينوس قويلاردى وسىرۋگە قاتىستى. سونىڭ ىشىندە لەنين قابىلداعان دەكرەتتە قويدى بۋدانداستىرۋ جايى ايرىقشا كورسەتىلگەن. وسى قۇجاتتى ورىنداۋ قاجەتتىلىگىنەن قىلشىق ءجۇندى قويدى بۋدانداستىرۋ ارقىلى بيازى ءجۇندى قويدىڭ باسىن كوبەيتۋ سول زاماننىڭ قاجەتتىلىگى بولدى. ويتكەنى بيازى ءجۇندى قويدىڭ جۇنىنەن كيىم-كەشەك تىگۋ، ساپالى ماتا الۋ، ونى ەكسپورتقا شىعارۋ وڭتايلى ەدى. ال قازاقتىڭ قىلشىق ءجۇندى قويىنىڭ ءجۇنى كيىز باسۋعا، كىلەم توقۋعا، ءارتۇرلى ءۇي بۇيىمدارىن جاساپ دايىنداۋعا عانا جارايتىن-دى. وسىنداي ۇردىستەر، ساياساتتار سالدارى قازاقتىڭ ەجەلگى قوي تۇقىمىنىڭ ۇساقتالۋىنا اپارىپ سوقتىردى. ەندى كەلىپ ءبىز ەجەلگى مال تۇقىمى دەگەندە جالعىز-اق ەدىلباي قويىنىڭ بەتىنە قاراپ وتىرمىز. بۇگىندە اسىلتۇقىمدى مال الۋمەن، مال تۇقىمىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا جوعارىدا مەن اتاپ كەتكەن قويدىڭ تۇرلەرى بار ەكەنىن بىلمەيتىندەر دە بار…
– سوندا ءبىز ەجەلگى مال تۇقىمىن ساقتاپ قالۋدا وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشقانداي ارەكەت جاساماعانبىز با؟ ءسىز اڭگىمەڭىزدىڭ اۋانىن «ءبىز بۇل رەتتە قول قۋسىرىپ وتىرا بەردىك» دەگەنگە اكەلىپ وتىرسىز با؟
– امال قانشا، بۇل تۇرعىدا ءبىراز شارۋالار اتقارىلعان. بىراق ونىڭ ءوزى ماردىمسىز. ءوزىڭىز بىلەسىز، قازىر ەجەلگى تاريحي جادىگەرلەرىمىزدى، ەجەلگى مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا ۇكىمەت ارنايى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن قابىلدادى. مىنە، قازاقتىڭ ەجەلگى مال تۇقىمىن ساقتاپ قالۋعا قاتىستى دا وسىنداي ءبىر ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما كەرەك. ايتپەسە ەڭ كەمى بەس جىلدان سوڭ ءبىز اتا-بابالارىمىز ازىق ەتىپ، كۇن كورىسىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدىرعان ەجەلگى مال تۇقىمدارىن تەك سۋرەتتەن عانا كورىپ وتىرامىز. سوندىقتان قۇزىرلى تاراپ جەدەل تۇردە وسى ەجەلگى مال تۇقىمىن ساقتاپ قالۋعا بايلانىستى ساليقالى شەشىمدەر قابىلداۋ كەرەك.
– ماسەلەن، ول شەشىمدەر قانداي بولۋى كەرەك؟ بۇل تۇرعىدا نەندەي ۇسىنىستار ايتار ەدىڭىز؟
– بۇل رەتتە ايتارىم، ءبىزدىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگى بۇگىندە قىلشىق ءجۇندى قويلاردى وسىرۋگە ماردىمدى قارجى بولمەيدى. بۇعان قاتىستى ارنايى دوتاتسيا، سۋبسيديا دەگەندەر اتىمەن جوق. مينيسترلىك تەك بيازى ءجۇندى قويلاردى، مەرينوس قويلارىن وسىرۋشىلەرگە عانا جەڭىلدىكتەر قاراستىرىپ وتىر. بىلە بىلگەنگە، قىلشىق ءجۇندى قويلار سۋىققا ءتوزىمدى، جوعارى سالماق بەرەتىن، ەتى دە مول، كەز كەلگەن كليماتقا بەيىمدەلگىش قويلاردىڭ ءبىرى. بىزگە قازىردە ەڭ قاجەتتىسى وسى قىلشىق ءجۇندى قويلار بولىپ وتىر. ماسەلەن، ءبىزدىڭ اتقارۋشى بيلىك بۇگىندە وتاندىق ءسۇت ءوندىرۋ سالاسىنا ايرىقشا كوڭىل بولۋدە. وسىعان وراي، مەن كەرىسىنشە ايتار ەدىم، بىزگە ءسۇت ءوندىرۋ سالاسىنا ەمەس، ەت ءوندىرۋ سەكتورىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن ءجون. بايىپتاعانعا ەت ءوندىرۋدىڭ ءسۇت وندىرۋدەن ماشاقاتى از جانە ەكونوميكالىق جاعىنان وتە ءتيىمدى. سوندىقتان مەنىڭ ايتار ۇسىنىسىم – ۇكىمەت شەتەلدەن اسىلتۇقىمدى مال باسىن اكەلەتىندەرگە، بيازى ءجۇندى قوي وسىرەتىندەرگە عانا كوڭىل بولە بەرمەي، ءوزىمىزدىڭ جەرگىلىكتى مال باسىنىڭ كوبەيۋىنە، سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ەجەلگى مال تۇقىمىنىڭ وسۋىنە بارىنشا جاعداي جاساعانى ابزال.
– ءوزىڭىز بىلەسىز، ءبىز 1993-1995 جىلدارى اۆستراليادان، يزرايلدەن اسىلتۇقىمدى مال باسىن الدىردىق. ءتىپتى اسىلتۇقىمدى قويلاردى اۆستراليادان ۇشاقپەن الىپ كەلىپ، جارناماسىن اسىرعانىمىز دا بەلگىلى. وسى ءۇردىس ءبىزدىڭ مەكەنىمىزدە قانشالىقتى ناتيجە بەردى دەپ ويلايسىز؟ ءبىز 15 جىل ىشىندە اسىلتۇقىمدى مال الۋدى مەڭگەرە الدىق پا؟
– راس، اۆستراليالىق قوشقارلاردىڭ، قويلاردىڭ ناسيحاتىن ءبىراز جەرگە جەتكىزگەنىمىز دە اقيقات. وكىنىشكە قاراي، كەزىندە سونشا اسپەتتەپ، مەرەيىن اسقاقتاتقان سول اسىلتۇقىمدى قويلاردان ءبىز تۇقىم الىپ ماندىتپادىق. قازىر سول ۇشاققا سالىپ، ماپەلەپ اكەلگەن اسىلتۇقىمدى قويلاردىڭ ەلدە بىردە-بىرەۋى جوق. ولار قازاق جەرىنىڭ قاقاعان قىسىنا، اپتاپ ىستىعىنا شىداماي، قۇرىپ كەتتى. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، اۆستراليانىڭ كليماتى مەن قازاقى ورتانى سالىستىرۋعا كەلە مە؟ ول جاقتىڭ قىسى – جايماشۋاق، جازى – قوڭىر سالقىن. ال قازاقستاندا قايسىبىر ايماقتاردا قىستا 40 گرادۋس سۋىق بولاتىن بولسا، جازدا 40 گرادۋسقا دەيىن ميقايناتار ىستىق بولادى. مۇنداي اۋا رايىنا بوتەن جۇرتتىڭ مالى بەيىمدەلە المايدى. بۇعان قاتىستى تاعى دا مىناداي ءبىر دالەل ايتۋىما تۋرا كەپ تۇر. تاياۋدا اسىلتۇقىمدى سيىر وسىرەتىن ورتالىقتاردىڭ ءبىرى يزرايلدەن سيىر الىپ كەلىپتى. الگى سيىرلار يزرايلدە ساۋىنىنا 6,5 ليتر ءسۇت بەرگەن. مۇندا كەلگەن سوڭ اسىلتۇقىمدى دەگەن سول سيىرلار 2,5 ليتر عانا ءسۇت بەرەتىن بولىپ قالدى. كوردىڭىز بە، مىناداي قۇبىلمالى تابيعاتىمىزبەن، بىزدە دايىندالعان مال ازىعىنىڭ تۇرلەرىنە سايكەس، وزگە ەلدەن اكەلىنگەن اسىلتۇقىمدى مالداردىڭ قازاقستانعا بەيىمدەلىپ كەتۋى قيىن. سوندىقتان وزگە مەملەكەتتەن مال باسىن ەلگە اكەلەردە وسى جايتتاردى ەسكەرگەن ءجون.
– سوندا مۇندايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ وزگە ەلدەن قانشاما قىرۋار قارجىعا اكەلىنگەن مال باسى ەلگە اكەلىنگەندە قۇرىپ جاتسا، قانداي جولمەن اسىلتۇقىمدى مال باسىن كوبەيتۋگە بولادى دەپ ويلايسىز؟
– ەستۋىڭىز بار شىعار، بۇۇ-عا قاراستى فاو دەگەن ورتالىق بار. بۇل ورتالىقتىڭ مىندەتى الەم ەلدەرىندە قانشا مال باسى بار؟ ولاردىڭ قانشاسى اسىلتۇقىمدى، قانشا پايىزىنىڭ تۇقىمى ساقتالىنعان، وسىنى ەسەپكە الىپ وتىرۋ. ەندى وسى ورتالىقتىڭ 2007 جىلعى ەسەبىنە جۇگىنسەك، اسىلتۇقىمدى مال باسىنىڭ تۇقىمىن ساۋدا ورتا ازيا ەلدەرى مەن تاياۋ شىعىستا (ونىڭ ىشىندە ارينە قازاقستان دا بار) كورسەتكىش وتە تومەن. ءتىپتى وسى اتالعان ەلدەردە مالدىڭ تۇقىمىن ساقتاۋدىڭ ارنايى باعدارلاماسى دا جوق كورىنەدى. نەگىزىندە، مالدى الەم بويىنشا ەكى تۇردە ساقتايدى. ءبىرىنشىسى – مالدىڭ ءوزىن تىرىدەي ساقتايدى. ال ەكىنشى ءتۇرى بۇل – ونىڭ تۇقىمدىق ەلەمەنتتەرىن ساقتاۋ جانە وسى تۇقىمدىق ەلەمەنتتەرىن ساقتاۋ ارقىلى مال باسى تۋرالى گەنەتيكالىق اقپارات بەرۋ. بۇل ساقتاۋ ءتۇرى مالدىڭ تۇقىمىن مۇزداتىپ قاتىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. بۇگىندە الەم ەلدەرى اتالىق جانە انالىق جىنىس كلەتكاسىن مۇزداتۋ ارقىلى مالدىڭ ەمبريوندارىن ساقتاۋدى تەرەڭ مەڭگەرىپ وتىر. بىزدە وسى مالدىڭ ەمبريوندارىن ساقتاۋ تۇرلەرى جەتىلمەگەن. وزگە ەلدەردە مالدىڭ تەگىن مۇزداتىپ ساقتاۋ وتە جوعارى دەڭگەيگە جەتكەن. ماسەلەن، اقش مالدىڭ ەمبريوندارىن مۇزداتىپ، قاتىرىپ ساقتاۋ ءتۇرىن 100 پايىزعا دەيىن جەتكىزسە، مالدىڭ ءوز باسىن ساقتاۋدى 60 پايىزعا جەتكىزگەن. افريكانىڭ وزىندە مالدىڭ ءوز باسىن ساقتاۋ 40 پايىزعا جەتسە، مالدىڭ تۇقىمىن مۇزداتىپ، قاتىرىپ ساقتاۋ 20 پايىزعا جەتكەن. ورتا ازيادا، ياعني بىزدە مالدىڭ تەك ءوز باسىن ساقتاۋدىڭ ءوزى 15 پايىزعا جەتەر-جەتپەس. ال مالدىڭ ەمبريوندارىن مۇزداتىپ، قاتىرۋ جاعى مۇلدە جوق، ەسەپكە الىنباعان. مالدىڭ ءوز باسىن ساقتاۋ كورسەتكىشى 15 پايىزدىڭ اينالاسىندا عانا بولىپ وتىرعاندا، بۇدان سوڭ قايتىپ مال اسىلداندىرۋ تۋراسىندا ءسوز ەتەمىز. بىزگە مال باسىن اسىلداندىرۋ ءۇشىن الدىمەن مالدى ساقتاۋدىڭ وسى ەكى ءتۇرىن تەرەڭ مەڭگەرىپ الۋ كەرەك.
– قالاي ويلايسىز، وسى مالدىڭ ەمبريوندارىن مۇزداتىپ قاتىرۋدى جەتىلدىرۋ ارقىلى مال باسىن اسىلداندىرۋعا بولا ما؟
– ارينە. مەنىڭشە، وسى ءادىستى تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن جەتىلدىرسەك، ەلدە اسا جوعارى ءونىمدى مالدى كوبەيتۋ جايى اناعۇرلىم جاقسارا تۇسەر ەدى.
– ال ەندى وزگە ەلدەن اسىلتۇقىمدى مالدىڭ ءوزىن ەمەس، مۇزداتىلعان ەمبريوندارىن اكەلىپ، ونى ءبىزدىڭ ەلدەگى مال باسىنىڭ جاتىرىنا سالساق، بۇل ءىس ءوز جەمىسىن بەرۋى مۇمكىن بە؟
– ەگەر بۇل ءۇردىستى جۇزەگە اسىرساق، بىرىنشىدەن، ەلگە ۇشاقپەنەن اسىلتۇقىمدى مال تاسۋدىڭ ماشاقاتىنان ارىلاتىن ەدىك. ەكىنشىدەن، قانشاما قارجى جەلگە ۇشپايتىن ەدى. ويتكەنى شەتەلدەن اسىلتۇقىمدى مالدىڭ ءوز باسىن اكەلگەننەن گورى، ونىڭ ەمبريوندارىن اكەلۋ ارزانعا تۇسەدى. بۇل جەردە ءبىر ەسكەرەتىنى، ەگەر ءبىز شەتەلدەن اكەلىنگەن اسىلتۇقىمدى مالدىڭ قاتىرىلعان ەمبريونىن ءوزىمىزدىڭ جەرگىلىكتى مالداردىڭ جاتىرىنا سالىپ، ونىڭ ءوسىپ-ونۋىنە جاعداي جاساي الساق، ءوزىمىزدىڭ كليماتىمىزعا بەيىمدەلگەن مال تۇقىمىن الامىز. العان ءتولىمىز سۋىققا ءتوزىمدى، ورتاعا تەز بەيىمدەلگىش بولادى. بۇل دەگەنىڭىز مالدىڭ ءوسىپ-ونۋىنە كەپىلدىك بار ەكەنىن بىلدىرەدى. قازىر بۇل ءادىستىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەن مەملەكەتتەر مالدىڭ مۇزداتىلعان ەمبريوندارىن ەكسپورتقا دا شىعارىپ جاتىر. ونداي ەمبريونداردى ءبىزدىڭ ەلدە ساتىپ الىپ جاتقاندار دا بار. ماسەلەن، استاناداعى «اسىل تۇلىك» مال ءوسىرۋ ورتالىعى سيىردىڭ مۇزداتىلعان ەمبريوندارىن اكەلىپ جاتىر. قازىردە الەمدە كوپتەگەن ەلدەر مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ءىرى-ءىرى ارنايى جوبالار لەگىن ءتۇزىپ، سونى جۇزەگە اسىرۋعا جانتالاسىپ باعۋدا. ءبىز، كەرىسىنشە، بۇل ماسەلەگە كەلگەندە ءالى دە سامارقاۋ كەيىپ تانىتىپ وتىرمىز.
– بىلەسىز، ءبىز، نەگىزىنەن، اگرارلى مەملەكەتپىز. وسىلاي بولا تۇرا، نەلىكتەن مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستى حالىقارالىق جاڭاشىل ارەكەتتەردى تەرەڭىنەن مەڭگەرۋگە ءمان بەرمەي وتىرمىز؟
– قازىر ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز اتوم ەنەرگياسىن دامىتۋعا، مۇناي-گاز سالاسىن وركەندەتۋگە، التىن-كۇمىستى وندىرۋگە ايرىقشا ءمان بەرىپ وتىر. بۇل دا دۇرىس. مۇنداي سەكتورلاردى مىندەتتى تۇردە جانداندىرۋ كەرەك. بىراق «قانى قىمىزدان، جانى ەتتەن» جاراتىلعان جۇرتتىڭ مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتپەۋى، وسى سالاعا ءمان بەرمەۋى دۇرىس ەمەس. ەلدەگى مال باسىنىڭ سانىنا قاتىستى مەن مىناداي ءبىر دەرەكتەر كەلتىرە كەتەيىن. مىسالى، بىزدە 1993 جىلدارى 34 ميلليون قوي بار ەدى. 2007 جىلى بۇل كورسەتكىش 13 ميلليونعا ءتۇسىپ قالدى. كوردىڭىز بە، اينالاسى ونشاقتى جىلدا 34 ميلليون قويدىڭ سانىن ءبىز 13 ميلليونعا دەيىن كەمىتىپ جىبەردىك. وسى ارالىقتاردا 61,5 پايىز مال باسىن جوعالتتىق. ناق وسى كەزدەرى بىلەسىز، ءبىز جەكەشەلەندىرۋ ساياساتىن ۇستاندىق. ەلدەگى مال باسىنىڭ بارلىعى جەكەنىڭ قولىنا ءوتتى. بۇكىل اسىلتۇقىمدى مال وندىرۋمەن اينالىساتىن ءىرىلى-ۇساقتى ورتالىقتار، زاۋىتتار جابىلدى. وسىدان بارىپ قازاق مالىنىڭ سانى كەمىدى. ول كەزدە بۇعان قايعىرعان ءبىر پەندە بولمادى. كەرىسىنشە، «ءبىز ەندى اۆتراليادان اسىلتۇقىمدى مال اكەلەمىز، اعىلشىنداردىڭ تەكتى مالىن وسىرەتىن بولامىز» دەپ كەۋدە كەرگەندەردى دە كوردىك. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، بىزدە ناق سول كوللەكتيۆتەندىرۋ تۇسىندا اسىرە ناۋقانشىلدىق باسىم بولىپ كەتتى. قازىردىڭ وزىندە ءبىزدىڭ قانىمىزدا ناۋقانشىلدىق بار. ءبىر ءىستى باستاردا ناۋقانداتىپ، الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ كەتەمىز. ويلاپ قاراساق، وسىنىڭ بىزگە نە كەرەگى بار؟ وسىنداي ناۋقانداتۋ، اسىرەلەۋ ءبىزدى قاي ىستە دە كەرى كەتىرەدى. دەمەك، بىزگە قانداي دا ءبىر ءىستى مەڭگەرۋ ءۇشىن الدىمەن سالقىنقاندىلىق كەرەك. ءار ءىستىڭ استارىنا ءمان بەرگەن ءجون. جاڭا تەحنولوگيانىڭ، جاڭا تەحنيكانىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋ ءۇشىن اسىقپاي-اپتىقپاي ۇيرەنۋ قانداي قاجەت بولسا، قانداي دا ءبىر جاڭالىقتى، جاڭاشىلدىقتى ميعا ءسىڭىرۋ ءۇشىن دە سونداي سابىرلىلىق، بىلىمدىلىك كەرەك.
– قازىر قوعامدا «مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ ماقساتىندا اۋىلداعى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ كەرەك» دەگەن پىكىر ءجيى تالقىعا ءتۇسىپ ءجۇر. بۇل تۇرعىدا نە ايتار ەدىڭىز؟
– راس، «شارۋالاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ كەرەك. بىرىگۋ ەرىكتى تۇردە بولۋى قاجەت» دەگەن پىكىرلەر بار. ءوز باسىم اۋىلداعى شارۋالاردىڭ بىرىگە قالاتىنىنا كۇمانىم بار. ويتكەنى ولاردىڭ قايسىبىرى الدىنا سالعان مالىن ءوسىرىپ، شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ وتىر. مال ازىعىن ازىرلەۋگە دە ولاردىڭ شاما-شارقى جەتەدى. شارۋالاردىڭ ەندى ءبىر بولىگى الدىنداعى مالىن قالاي باعۋدى بىلمەي مالىنىڭ باسىن كەمىتىپ العاندار. بىلايشا العاندا، ولاردىڭ ءبىرى ءىستى جۇرگىزە السا، ەكىنشىسى، كەرىسىنشە، ءىستىڭ شىرايىن كىرگىزە الماعاندار. ەندەشە، وسى شارۋاسى ءجۇرىپ، ودان پايدا كورىپ وتىرعان ادام شارۋاسى تۇرالاعان اداممەن قوسىلا قويار ما ەكەن؟ كەزىندە توقسانىنشى جىلدارى ءبىر شولمەك اراققا ءبىر قوي بەرىپ ىشىمدىك ساتىپ الىپ جاتقانداردى دا كوردىك. ال مۇنداي ادامدار قانداي شارۋاشىلىقتىڭ شارۋاسىن وركەندەتەدى؟ سول تۇستا مۇنى ويلاعان ەشكىم بولمادى. قازىر كەلىپ شارۋالارعا «بىرىگىڭدەر» دەيمىز. قازىرگى زاماندا جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋگە كوشۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ زاڭىنىڭ ءوزى جەكەمەنشىكتى قولدايدى. دەمەك، جاپپاي بىرىگۋ ءۇشىن الدىمەن زاڭعا تۇزەتۋ ەنگىزۋ كەرەك بولادى. مەنىڭشە، بۇل ءىستى ابدەن زەرتتەپ، سارالاپ الۋ كەرەك.
– ءسىز ناق قازىر عالىم رەتىندە ءوز ۇسىنىستارىڭىزدى ءبىلدىرىپ وتىرسىز، ال قوعامنىڭ قاراپايىم وكىلى رەتىندە ءسىزدى قازىر نە تولعاندىرادى؟
– بۇل رەتتە ايتارىم، ءبىز مۇنايىمىزدى ساتىپ جاتىرمىز. پايدا تابۋ ءۇشىن ساتامىز عوي ەندى. وزگە دۇنيەلەردى دە ساۋدا-ساتتىققا سالدىق. ول دا دۇرىس شىعار. بىراق ءوز باسىم جەردى ساتۋعا، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە مۇلدەم كەلىسپەيمىن. وتكەندە اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ارالاسىپ تۇراتىن ءبىر ادام بار ەدى، سول ايتادى: «مەن ءتۇس كوردىم. تۇسىمدە ءبىر ايماققا قالماق شاۋىپتى. انا ايماقتىڭ قوجايىنى قازاق ەكەن. ول «جەرىمدى قورعاڭدار!» دەپ اتتانداپ جاتىر. بىراق ءتىرى پەندە بارىپ ونىڭ جەرىن قورعاعان جوق. سەبەبى ول جەكەشەلەنىپ كەتكەن جەر ەكەن. كەزىندە قوجايىنى ول جەرگە ەشكىمدى كىرگىزبەي قويسا كەرەك. ءسويتىپ، ونىڭ باسىنا كۇن تۋعان كەزدە دە ەشكىم كومەك قولىن سوزبادى» دەيدى. مىنە، لوگيكا… ەرتەڭ بەتىن ءارى قىلسىن، الدەقانداي زامان بولسا، جەكەمەنشىككە ءوتىپ كەتكەن جەرلەرىمىزدى كىم قورعايدى؟ بۇگىندە ءار جەردىڭ ءبىر-ءبىر قوجايىنى بار. ولاردىڭ جەرىنىڭ ماڭىنا جولاۋ مۇمكىن ەمەس. اياعىڭدى باسقىزبايدى. كۇنى ەرتەڭ سول جەردىڭ قوجايىندارى ەل باسىنا كۇن تۋسا، «بۇل ءبىزدىڭ جەرىمىز» دەپ قاقپالارىن تارس جاۋىپ الىپ وتىرا بەرە مە، سوندا؟ مەنى ناق قازىر وسى ماسەلە قاتتى ويلاندىرىپ ءجۇر. جەر دەگەن ءبىزدىڭ مەكەنىمىز، وتانىمىز عوي. وسى اتامەكەنىمىزدى، وتانىمىزدى ساتىپ بولماسا جالعا بەرىپ ءبىز بايلىققا كەنەلمەي-اق قويساق قايتەدى ەكەن دەپ تولعانامىن…
الاشقا ايتار داتىم…
مەن مال شارۋاشىلىعى سالاسىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم بولعاندىقتان، ەرەكشە ءمان بەرىپ، باسىمدىق بەرىپ ايتاتىن ويىم ۇنەمى مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستى بولادى. بايىرعى قازاقتار مالدىڭ باسىن كەتىرمەۋگە، كيەسىن قاشىرماۋعا بارىنشا تىرىسقان عوي. وسىعان وراي ايتارىم، ءبىزدىڭ قۇزىرلى تاراپتاعىلار دا وسى مال شارۋاشىلىعى ماسەلەسىنە ايرىقشا كوڭىل بولسە ەكەن. ەگەر ءبىز ءوزىمىزدىڭ قازاقتىعىمىزدى ساقتاپ قالعىمىز كەلسە، الدىمەن قازاقتىڭ ەسكى مالىنىڭ تۇقىمىن، ياعني ەجەلگى مال باسىن ساقتاپ قالۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. وسىعان وراي بىزگە قۋاتتى تەحنولوگيا، بىلىكتى مامان كەرەك. ۇكىمەت تاراپىنان بەلگىلى ءبىر دوتاتسيالار، سۋبسيديالار ءبولىنۋى قاجەت. ايتپەسە ءبىز اتا-بابامىزدىڭ ميراس ەتىپ قالدىرعان ەجەلگى مال تۇقىمىن مۇلدەم جويىپ الامىز.
قارلىعاش زارىققانقىزى،
«الاش ايناسى».
