Birde Almatyda ıtter kórmesi ótken edi. Oǵan tipti Ulybrıtanııanyń sarapshylary qatysqan bolatyn. Óıtkeni kórmede baǵy janǵan myqtylar halyqaralyq baıqaýǵa joldama alǵan eken. Saıysqa qatysqan ıtter arasynda — nemis ovcharkasy, amerıkan rotveıleri, franýz býldogy, orys spanıeli — bári-bári boldy. Alaıda bul kórmeden ádettegideı eshkim de qazaqtyń ulttyq qundylyqtary — tazy men tóbetti kóre almady. Sebep — kórmege tek halyqaralyq kınologııalyq qaýymdastyq moıyndaǵan ıtter ǵana qatysýǵa quqyly. Al bizdiń qos tól «qazynamyz» da — bul sanattan tys qalǵan…
Tazy men tóbet tek halyqaralyq kınologııalyq qaýymdastyqtyń qujatynan ǵana quralaqan qalyp otyrǵan joq. Bul janýarlar elimizde sanynyń kúrt kemip ketkenine qaramastan, qoldaýdan da, qorǵaýdan da tys qalǵan. Atap aıtsaq, bular úı janýarlary bolyp esepteletindikten, qyzyl kitapqa ene almaıdy. Enbegen soń, ol memlekettik qorǵaýǵa jatqyzylmaıdy degen sóz. Al biraq, naqty statıstıkalyq málimeti bolmaǵanymen, «Azııa-prestıj» kınologııalyq ortalyǵynyń málimdeýinshe, respýblıkadaǵy tazynyń taza tuqymdastary — 300-den artylmasa, tóbetter — 30-40-tan da aspaıdy eken. Ekinshiden, «Asyl tuqymdy mal sharýashylyǵy týraly» zań da bul janýarlarǵa kómektese almaıdy, óıtkeni ol — aýyl sharýashylyǵyna qatysy bar janýarlarǵa arnalǵan zań. Al bulardan ózge tazy men tóbetti qorǵaýy múmkin deıtindeı zańdy qujat ta joq.
«Azııa-prestıj» kınologııalyq ortalyǵynyń aǵa kınology Larısa Lı tazy men tóbetti saqtap qalýdyń endigi qalǵan jalǵyz joly — olardyń ulttyq qundylyq retinde moıyndap, «Janýarlardyń ulttyq túrleri týraly» zań jobasyna ózgeristerter engizý bolyp otyrǵanyn aıtady.
- Tazy men tóbetti qorǵap qalýdyń tek osy jolyn ǵana kórip otyrmyz. Áıtpese, olardyń ekeýi de joıylyp ketýdiń az-aq aldynda tur. Aıtalyq, 1940 jyldary Qazaqstanda 7 myńdaı taza tuqymdy tazy bolǵan bolsa, 2005 jylǵy esep olardyń 600-800-ge deıin azaıǵanyn kósretti. Búginde — olardyń sany 300-diń aınalasynda. Halqymyzdyń kóshpeli sharýashylyqtan otyryqshylyqqa kóshýi kezinde ıtke degen qajettiliktiń kemip, tazy men tóbetterdiń sany azaıyp ketkenin túsinýge bolady. Alaıda memleket qaıtadan aýyl sharýashylyǵyna kóńil bólip, aýyldy órkendetýge bar kúshti jumyldyryp jatqanda, bul tuqymdardyń qaıtadan kóbeıýdiń ornyna odan ary kemip bara jatqany jón bolmaı otyr. Qoldaý bolmaǵan soń, árıne, kemı beredi. Qazir tóbettiń ózi emes, ony ózge ıt tuqymdarymen shaǵylystyrý arqyly alǵan urpaqtary ıeleriniń kútimin kóbirek ıelenýde. Ras, bul urpaqtar ıesiniń aıtqanymen júredi, sol úshin de ıt asyraýshylar tóbetti emes, odan paıda bolǵan alabaıdy asyraýǵa qumar. Al tóbet — óziniń erki bar ıt tuqymy. Ol qasqyrdan qoryqpaıdy, al alabaı — áldeqaıda álsiz. Olardyń ishinde qasqyrǵa qarsy shyǵatyndary — óte sırek ushyrasady, — deıdi L. Lı.
Tazy men tóbetti aman alyp qalýdyń taǵy bir joly bar. Ol — bul janýarlarǵa halyqaralyq kınologııalyq qaýymdastyqtyń qujatyn áperý. Alaıda olardyń óz talaptary da bar. Máselen, usynylyp otyrǵan ıt tuqymynyń muragerlikpen jalǵasyp kele jatqan ózgesheligi, basqa ıtterge uqsamaıtyn qasıeti ǵylymı dálelmen berilýi tıis. Sosyn ózimizde qazaqy tazy ustaýshylardyń ulttyq klýby bolýy qajet, usynylǵan ıt basynyń tuqymdyq standartqa sáıkestigi bolýy kerek, úsh atasyna deıin uıalastarymen qosylmaǵan tazylardyń tuqymy bolýy tıis dep kete beredi. Uzyn-sany — 10 shart. Qazaqstan qazirde bul talaptardyń jartysyn ǵana oryndap otyr eken. Eń qıyny — tórtinshi men besinshisi — ıt basynyń tuqymdyq standartqa sáıkestigi men úsh atasyna deıin uıalastarymen qosylmaǵan tazylardyń tuqymy qajet. Al Qazaqstanda tazyǵa standart tek 1984 jyly ǵana jasalǵan. Táýelsizdik alǵaly beri mundaı jańa standart joq. Ár aımaq — óz aldyna standart bekitip alǵan, soǵan saı ózinikin ǵana taza tuqym sanap, ózgeni moıyndaǵylary kelmeıdi. Al olardyń báriniń basyn qosyp, bir mámilege kelgenniń ózinde, úsh atasyna deıin uıalastarymen qosylmaǵan tazylardyń tuqymyn shyǵarý úshin kem degende 10 jyl qajet. Al ózi bas sany kemip bara jatqan tazyny dál qazir qorǵaýǵa almasa, onyń 10 jylǵa jetý-jetpeýi — ekitalaı dúnıe.
SÓZ SOŃY:
Ulttyq qundylyǵymyz tazy «otandastarynan» kómek kútip júrgende, onyń reseılik urpaqtaryn kórshi el zańdastyryp alýdyń amalyn jasap jatyr. Eger orys aǵaıyndar aldymyzdy orap ketse, tazy — qazaqtyń emes, Reseıdiń ıtine aınalyp shyǵa kelmek.
Nurbolat AMANJOL,
«Aıqyn».
