بىردە الماتىدا يتتەر كورمەسى وتكەن ەدى. وعان ءتىپتى ۇلىبريتانيانىڭ ساراپشىلارى قاتىسقان بولاتىن. ويتكەنى كورمەدە باعى جانعان مىقتىلار حالىقارالىق بايقاۋعا جولداما العان ەكەن. سايىسقا قاتىسقان يتتەر اراسىندا — نەمىس وۆچاركاسى، امەريكان روتۆەيلەرى، فرانتسۋز بۋلدوگى، ورىس سپانيەلى — ءبارى-ءبارى بولدى. الايدا بۇل كورمەدەن ادەتتەگىدەي ەشكىم دە قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى — تازى مەن توبەتتى كورە المادى. سەبەپ — كورمەگە تەك حالىقارالىق كينولوگيالىق قاۋىمداستىق مويىنداعان يتتەر عانا قاتىسۋعا قۇقىلى. ال ءبىزدىڭ قوس ءتول «قازىنامىز» دا — بۇل ساناتتان تىس قالعان…
تازى مەن توبەت تەك حالىقارالىق كينولوگيالىق قاۋىمداستىقتىڭ قۇجاتىنان عانا قۇرالاقان قالىپ وتىرعان جوق. بۇل جانۋارلار ەلىمىزدە سانىنىڭ كۇرت كەمىپ كەتكەنىنە قاراماستان، قولداۋدان دا، قورعاۋدان دا تىس قالعان. اتاپ ايتساق، بۇلار ءۇي جانۋارلارى بولىپ ەسەپتەلەتىندىكتەن، قىزىل كىتاپقا ەنە المايدى. ەنبەگەن سوڭ، ول مەملەكەتتىك قورعاۋعا جاتقىزىلمايدى دەگەن ءسوز. ال بىراق، ناقتى ستاتيستيكالىق مالىمەتى بولماعانىمەن، «ازيا-پرەستيج» كينولوگيالىق ورتالىعىنىڭ مالىمدەۋىنشە، رەسپۋبليكاداعى تازىنىڭ تازا تۇقىمداستارى — 300-دەن ارتىلماسا، توبەتتەر — 30-40-تان دا اسپايدى ەكەن. ەكىنشىدەن، «اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعى تۋرالى» زاڭ دا بۇل جانۋارلارعا كومەكتەسە المايدى، ويتكەنى ول — اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىسى بار جانۋارلارعا ارنالعان زاڭ. ال بۇلاردان وزگە تازى مەن توبەتتى قورعاۋى مۇمكىن دەيتىندەي زاڭدى قۇجات تا جوق.
«ازيا-پرەستيج» كينولوگيالىق ورتالىعىنىڭ اعا كينولوگى لاريسا لي تازى مەن توبەتتى ساقتاپ قالۋدىڭ ەندىگى قالعان جالعىز جولى — ولاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە مويىنداپ، «جانۋارلاردىڭ ۇلتتىق تۇرلەرى تۋرالى» زاڭ جوباسىنا وزگەرىستەرتەر ەنگىزۋ بولىپ وتىرعانىن ايتادى.
- تازى مەن توبەتتى قورعاپ قالۋدىڭ تەك وسى جولىن عانا كورىپ وتىرمىز. ايتپەسە، ولاردىڭ ەكەۋى دە جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر. ايتالىق، 1940 جىلدارى قازاقستاندا 7 مىڭداي تازا تۇقىمدى تازى بولعان بولسا، 2005 جىلعى ەسەپ ولاردىڭ 600-800-گە دەيىن ازايعانىن كوسرەتتى. بۇگىندە — ولاردىڭ سانى 300-ءدىڭ اينالاسىندا. حالقىمىزدىڭ كوشپەلى شارۋاشىلىقتان وتىرىقشىلىققا كوشۋى كەزىندە يتكە دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ كەمىپ، تازى مەن توبەتتەردىڭ سانى ازايىپ كەتكەنىن تۇسىنۋگە بولادى. الايدا مەملەكەت قايتادان اۋىل شارۋاشىلىعىنا كوڭىل ءبولىپ، اۋىلدى وركەندەتۋگە بار كۇشتى جۇمىلدىرىپ جاتقاندا، بۇل تۇقىمداردىڭ قايتادان كوبەيۋدىڭ ورنىنا ودان ارى كەمىپ بارا جاتقانى ءجون بولماي وتىر. قولداۋ بولماعان سوڭ، ارينە، كەمي بەرەدى. قازىر توبەتتىڭ ءوزى ەمەس، ونى وزگە يت تۇقىمدارىمەن شاعىلىستىرۋ ارقىلى العان ۇرپاقتارى يەلەرىنىڭ كۇتىمىن كوبىرەك يەلەنۋدە. راس، بۇل ۇرپاقتار يەسىنىڭ ايتقانىمەن جۇرەدى، سول ءۇشىن دە يت اسىراۋشىلار توبەتتى ەمەس، ودان پايدا بولعان الابايدى اسىراۋعا قۇمار. ال توبەت — ءوزىنىڭ ەركى بار يت تۇقىمى. ول قاسقىردان قورىقپايدى، ال الاباي — الدەقايدا ءالسىز. ولاردىڭ ىشىندە قاسقىرعا قارسى شىعاتىندارى — وتە سيرەك ۇشىراسادى، — دەيدى ل. لي.
تازى مەن توبەتتى امان الىپ قالۋدىڭ تاعى ءبىر جولى بار. ول — بۇل جانۋارلارعا حالىقارالىق كينولوگيالىق قاۋىمداستىقتىڭ قۇجاتىن اپەرۋ. الايدا ولاردىڭ ءوز تالاپتارى دا بار. ماسەلەن، ۇسىنىلىپ وتىرعان يت تۇقىمىنىڭ مۇراگەرلىكپەن جالعاسىپ كەلە جاتقان وزگەشەلىگى، باسقا يتتەرگە ۇقسامايتىن قاسيەتى عىلىمي دالەلمەن بەرىلۋى ءتيىس. سوسىن وزىمىزدە قازاقى تازى ۇستاۋشىلاردىڭ ۇلتتىق كلۋبى بولۋى قاجەت، ۇسىنىلعان يت باسىنىڭ تۇقىمدىق ستاندارتقا سايكەستىگى بولۋى كەرەك، ءۇش اتاسىنا دەيىن ۇيالاستارىمەن قوسىلماعان تازىلاردىڭ تۇقىمى بولۋى ءتيىس دەپ كەتە بەرەدى. ۇزىن-سانى — 10 شارت. قازاقستان قازىردە بۇل تالاپتاردىڭ جارتىسىن عانا ورىنداپ وتىر ەكەن. ەڭ قيىنى — ءتورتىنشى مەن بەسىنشىسى — يت باسىنىڭ تۇقىمدىق ستاندارتقا سايكەستىگى مەن ءۇش اتاسىنا دەيىن ۇيالاستارىمەن قوسىلماعان تازىلاردىڭ تۇقىمى قاجەت. ال قازاقستاندا تازىعا ستاندارت تەك 1984 جىلى عانا جاسالعان. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى مۇنداي جاڭا ستاندارت جوق. ءار ايماق — ءوز الدىنا ستاندارت بەكىتىپ العان، سوعان ساي وزىنىكىن عانا تازا تۇقىم ساناپ، وزگەنى مويىنداعىلارى كەلمەيدى. ال ولاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر مامىلەگە كەلگەننىڭ وزىندە، ءۇش اتاسىنا دەيىن ۇيالاستارىمەن قوسىلماعان تازىلاردىڭ تۇقىمىن شىعارۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 10 جىل قاجەت. ال ءوزى باس سانى كەمىپ بارا جاتقان تازىنى ءدال قازىر قورعاۋعا الماسا، ونىڭ 10 جىلعا جەتۋ-جەتپەۋى — ەكىتالاي دۇنيە.
ءسوز سوڭى:
ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز تازى «وتانداستارىنان» كومەك كۇتىپ جۇرگەندە، ونىڭ رەسەيلىك ۇرپاقتارىن كورشى ەل زاڭداستىرىپ الۋدىڭ امالىن جاساپ جاتىر. ەگەر ورىس اعايىندار الدىمىزدى وراپ كەتسە، تازى — قازاقتىڭ ەمەس، رەسەيدىڭ يتىنە اينالىپ شىعا كەلمەك.
نۇربولات امانجول،
«ايقىن».
