Asyqty paıdalaný tarıhyna sholý

30.10.2019

44263

Kirispe

Asyq... Bala kezimizde barlyǵymyz da qoı, eshki, sırek jaǵdaıda aqbóken asyǵyn, arqardyń quljasyn alyp, toptalyp, jerdiń shańyn shyǵaryp, aıtysyp-tartysyp, sanap-eseptep, oınap óstik. Tań sáriden bastap aq pen qarany ajyrata almaıtyn ýaqytqa deıin osy asyq oıynynyń qumaryna kirip, utsaq mereıimiz ústem bolyp, utylsaq qaı jerden qatelestim dep ishteı ózimizdi «tútip jep», qaıtýshy edik úıge. Oıyn barysynda utqan asyqtarymyzdy jınap, sanyna qarap, kimniń bul oıyndy jaqsy oınaı alatynyn anyqtaıtyn edik. Men týyp ósken aýylda (Túrkistan obl. Báıdibek aýdany, Shaqpaq aýyly) ózim qatarly jigitter jas kezinde 500-den 2000 danaǵa deıin asyq utyp jınaǵanyn bilemin (Informatorlar tizimi). Baıqap otyrsaq, osy asyq oıynynda únemi utysqa ıe bolǵan jigitterdiń basym bóligi, búgingi ómirde de kóp jetistikterge jetip otyrǵanyna kýá bolyp otyrmyn.

Bizdiń balalyq shaǵymyzdyń jarqyn sátteriniń biri osy asyq oıynymen baılanysty órbidi. Al qazir she? Qazirgi tańda asyq oıyny umyt bolyp, jas jetkinshekter arasynda asyq oıyny oınalmaq túgili, tipti asyqty ajyrata almaıtyn jaǵdaıǵa jete bastaǵanymyz qynjyltady. Búgingi óskeleń urpaq úshin sol bir janýar súıegine negizdelgen dástúrli oıynǵa qaraǵanda, uıaly telefon men kompıýterge jazylǵan oıyndardy oınaý tıimdi. Sebebi uly telefon men kompıýter oıyndary ońaı, eshqandaı kúsh qajet etpeıdi, artyq oılaný da qajet emes. Oıyndardyń basym bóliginiń mazmuny kezdeısoq jaǵdaılardan shyǵýǵa negizdelgen. Ol úshin uzaq oılanyp, ony óne boıyńmen seziný de kerek emes. Oıynda qatelestiń be, qaıtadan bastaı beresiń...

Jalpy adamzat jaratylysynda erinshektikke, jalqaýlyqqa beıim, jaman nárseni tez juqtyrǵysh, jaman sózderdi tez jattaǵysh keledi emes pe! Bul keselderdi úırenip, jattyǵýdyń da qajeti joq, aınalańdaǵy birneshe adam osyny istese, sende sony qaıtalap shyǵa kelesiń. Al jaqsy dúnıeni úırený qıynnyń qıyny, alynbaıtyn qamal ispettes. Máselen, sportpen aınalysýdyń ornyna jatyp demalǵan tıimdirek, mańyzdy kitap nemese maqala oqýdan kóri, arzanqol, jeńil nárseni qaraý, teledıdar, telefon shuqylaý, sondaǵy bitpeıtin sýretter men sózderdi súzip shyǵý. Baıqap otyrsaq, qazirgi búkil qoǵamda osy dert qalyptasty. Úlkenniń de jastyń da tórtburyshty terezege telmirip qarap otyrýy zańdylyqqa aınalyp bara jatqan sekildi. Tipti eńbektegen balaǵa deıin sál jylap qalsa boldy qolyna telefon ustata qoıamyz, ári qaraı onyń senimen isi joq, ózine keregin taýyp alyp, bólek álemge enip ketedi. Eń ókinishtisi balalar ózara qarym-qatynasty vırtýaldy túrde jasaıtyndyǵy. Menińshe bul áleýmettik-psıhologııadaǵy qaýipti derttiń biri. Vırtýaldy ómir adamnyń boıyndaǵy týa bitti qasıetterdi tunshyqtyryp, belgili bir shartty sheńbermen júrýge májbúrleıtin sekildi. Aınalamyzǵa kóz júgirtip qarasaq, jetistikke jetkenderdiń barlyǵy derlik eńbektiń kúshimen, boıyndaǵy qasıetterdi damytý arqyly ǵana júzege asyrǵanyn baıqaımyz. Al jeke qasıetterdi tórt buryshty terezege qansha ýaqyt telmirseń de jetildirý múmkin emes. Aıta bersek, mundaı qordalanǵan máseleni myńdap taýyp, onyń túbine jete almaı ketetin sekildimiz. Bizdiń aıtpaǵymyz, óskeleń urpaq úshin joǵaryda atalǵan telefon, kompıýter oıyndaryn, qazaqtyń dástúrli oıyndarymen qalaı almastyra alamyz? Onyń qandaı tıimdi joldary bar ma? – degen suraqtardyń tóńireginde bolmaq

Tarıhqa kóz júgirtsek...

Uly Dalanyń qojaıyny bolǵan, shyǵys pen batystyń kúre tamyryn baqylaýynda ustaǵan, álemdik tarıhqa «kóshpeli órkenıet» uǵymyn engizgen babalarymyzdyń sanaly ǵumyry mal sharýashylyǵyn jetildirip, oǵan qatysty ǵuryptardy, salt-dástúr men túrli josyndardy ómirge ákelgeni belgili. Búgingi urpaqtyń mindeti osy bir ǵasyrlar boıy qalyptasqan, sanamyzǵa sińgen dúnıeni saqtap qalý desek, bul mindetimizdiń oıdaǵydaı oryndalyp jatqanyna kúmán kóp. Árıne bul ókinishtiń syryn zamannyń aǵymy, aqparattyq tehnologııanyń óristeýi, jahandyq damý úderisterinen izdep, barlyq kináni osy jaǵdaılarmen baılanystyrýǵa bolady. Degenmen «zamanyń qasqyr bolsa túlki bolyp shal» - degen halyq maqaly osy bir túıitkilge jaýap bergendeı áser qaldyrady. Tehnologııanyń jetistigin halyq dástúrin qaıta tiriltýge paıdalaný qajet. Ókinishke oraı bul jerde de áttegen-aılar bar ekendigin joqqa shyǵara almaımyz. Sebebi tarıhı-etnografııalyq zertteýlerde asyqpen baılanysty málimetter asa kóp emes. Ǵalamtor betindegi asyqpen baılanysty málimetter de ilýde bireýi bolsama, kóbisi bir-birin qaıtalaýdan ary barmaıdy. Osy máseleniń ornyn toltyrý úshin keshendi tarıhı, arheologııalyq, etnografııalyq, paleozoologııalyq zertteý nátıjelerin ǵylymı aınalymǵa engizip qana qoımaı, túrli aqparat kózderi arqyly halyqty habardar etip otyrý qajet. Jer betindegi tirek-qımyl júıesi damyǵan barlyq jaratylys ıesinde asyq kezdesedi. Biraq qazaq halqy tórt túliktiń asyǵyn, onyń ishinde qoı jáne eshki asyǵyn, sırek jaǵdaıda sıyr asyǵyn da oıynǵa paıdalanǵan. Túıe asyǵynyń anatomııalyq jáne morfologııalyq qurylymy sıyrǵa jaqyn bolǵanymen, qolǵa ıkemsiz, pishininde aýytqýshylyqtar bar, ári óte iri. Jylqy asyǵy qulan, esek asyqtarymen birdeı. Biraq qazaq jylqy asyǵyn qolǵa múldem ıkemsiz bolǵandyqtan oıyn quralyna qoldanbaǵan. Biraq arheologııalyq zertteý nátıjeleri kórsetip otyrǵandaı, betinde ártúrli torkóz sekildi syzyqty belgileri bar jylqy asyqtary kórshiles aımaqtardan kezdesken.

Asyq oıynynyń birneshe ondaǵan túrleri bar. Biraq arheologııalyq zertteýlerge nazar aýdaratyn bolsaq, kóbine birneshe oıynnyń damyǵandyǵyn baıqaýǵa bolady. Ony kóbine shik, táıke jaǵy egelip, tegistelgen jáne shik jaǵy tesilip qorǵasyn nemese sym-temirdi burap kirgizgen asyqtardyń tabylýyna qarap aıta alamyz. Árıne dál sol kezeńde mundaı belgisi bar asyqpen qatysty oıynnyń qalaı atalǵanyn aıtý qıyn. Degenmen, bizdiń oıymyzsha alystan atyp oınaıtyn «ompa», «ıirmeshilik», «úshtaban» sekildi oıyn túrleri damyǵan sekildi. Ásirese joǵaryda atalǵan tesigi bar, egelgen jáne qorǵasynmen aýyrlatylǵan asyqtar ortaǵasyrlyq qalalardan jıi tabylady. Al erte kezeńderde (qola, temir dáýirleri) asyqtar kóbine «muryndyqtalyp» tesilgen, boıalǵan sekildi belgilermen kezdesedi. Bizdiń oıymyzsha asyqtyń alǵashqy fýnkııasy onyń «alty qyrly» jáne kýb pishininde bolýyna qaraı – ǵuryptyq josyndarmen baılanysty bolǵan. Onyń ishinde adam jolǵa shyǵarda bal ashý, bolashaǵyn bilý sekildi joramaldar jasaýǵa qatysty bolýy ábden múmkin.

Arheologııalyq zertteýler...

Syrdarııa boıyndaǵy antıkalyq eskertkishterge jatatyn Bábish mola qalasyn 2018 jyly qazǵan kezde (ekspedıııa jetekshisi t.ǵ.d. professor J.Qurmanqulov), bir jerden shyqqan 80-nen astam aqbóken asyqtary tabylǵan. Asyqtardy arheozoologııalyq zertteý barysynda, birqatarynyń táıke (taýqa nemese zoologııalyq termınde medıaldy qyry) jaǵy egelip, tegistelgen, bir qyrynan muryndyqtalyp tesilgenin baıqadyq.

2017 jyly Alakól óńirindegi ortaǵasyrlyq Jaıpaq qalasyn zertteý barysynda (ekspedıııa jetekshisi t.ǵ.d. professor Á.T. Tólýbaev) bir bólmeden 70-ten asa qoı asyǵy tabylǵan. Atalǵan asyqtardyń ishinde birqatarynyń shik jaǵy (dorsaldy beti) tesilgen nemese shuńqyrlanǵan.

Talǵar qalasyna júrgizilgen qazba jumystary kezinde (ekspedıııa jetekshisi akademık K.M. Baıpaqov) úı janýarynyń asyǵynan iri, biraq pishini qoı asyǵyna uqsas asyqtar toby tabylǵan. Muny zertteýshiler arqardyń asyǵy bolýy múmkin dep tujyrymdaǵan.

Jalpy mundaı mysaldy ortaǵasyrlyq qalaǵa júrgizilgen qazba jumystarynyń barlyǵynan da kezdestire alamyz. Biraq asyqtardy zertteýde tómendegi erekshelikter jıi kórinis tabatyny anyqtalyp otyr:

- Asyqtardyń birqatary qyzyl qynamen boıalǵan (ortaǵasyrlyq Qastek – Almaty oblysy, ekspedıııa jetekshisi A.Á. Nurjanov; qola dáýiriniń obasy – ShQO, Abaı aýdany, ekspedıııa jetekshisi U.Úmitqalıev);

- Asyqtardyń búk jaǵy (keıde barlyq sheti) egelip tegistelgeni (mundaı asyqtardy barlyq eskertkishterden kezdestire alamyz);

- Asyqtardyń bir qyrynan tesilgen bolýy (qola dáýiri, Bábish mola, Shirik rabad, Qastek, Rań, Sozaq);

- Asyqtardyń shik jaǵyna qorǵasyn quıylýy, keıde temirdi ıip ákelip, sol tesikke jabystyrǵany da anyqtalǵan (Talǵar, Taraz, Otyrar, Rań);

- Asyqtardyń betine túrli syzyqty órnekter bederlenýi (keıingi paleolıt, eneolıt dáýiri, qola dáýiri, temir dáýiri, ortaǵasyr).

Osy maqalany jazý barysynda Á.H. Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýtynyń qorynda saqtalǵan materıaldarǵa (Otyrar, Rań, Talǵar, Qoılyq, Aqtóbe (Balasaǵun), Shý óńirindegi qalalar toby, Taraz, Jaýshyqumtóbe, Bábish mola, Shirik Rabad materıaldary boıynsha) taldaý jasalyp, barlyǵynda da joǵaryda atalǵan belgilerdiń kezdesetinin baıqadyq.

Asyqqa qatysty ǵylymı tujyrymdar...

Qazaq halqynda janýar súıekterimen baılanysty senimder men salt-joralǵylar kóptep ushyrasady. Onyń ishinde «jaýyrynmen bal ashý», «kári jilikpen» baılanysty ǵuryptar, qyz balaǵa quıymshaq, toqpan jilik, ul balaǵa asyqty jilik ustatý sekildi ǵuryptardy aıta alamyz. Qazaqtyń dástúrli qolónerin zerttegen H.Arǵynbaev, Q.Qasımanov, D.Shoqparuly, B.Hınaıat jáne t.b. ǵalym-zertteýshiler óz zertteýlerinde «súıek uqsatý» óneriniń qazaq turmysynda joǵary baǵalanǵanyn jazady. Biraq súıek óńdeý óneri basqa qolóner túrleri sekildi jeke bólinip shyqpaǵan, kóbine aǵash, teri óńdeý sekildi qolóner túrleriniń bir bóligi retinde qarastyrylǵan deıdi. Al janýar súıekteri, onyń ishinde asyqtardyń arheologııalyq zertteýlerde kezdesýi týraly pikirlerdi biz úshke bólip qarastyra alamyz.

Birinshi, asyqtardyń kóne zamandarǵa tán jerleý oryndarynda, bólmedegi oshaqtyń janynan tabylýy jáne asyqtardyń túrli qyrynan tesilgen jáne boıalǵan nemese betinde árqıly syzyqty belgilerdiń bolýy, sonymen qatar jerlengen adamnyń jas erekshelikteri jáne t.b. belgilerine baılanysty ǵuryptyq maqsatta paıdalanǵan.

Ekinshi, asyqtardyń óńdelýi, egelýi, tesilýi jáne boıalýyna (kóbine ortaǵasyrlarda) baılanysty jáne asyqtyń túrleri men pishinderine baılanysty kóne zamanǵan tán oıyn túrlerine paıdalanǵan.

Úshinshi, asyqtardy teri ıleý, qysh qumyra jasaýdaǵy jyltyratýmen baılanysty turmystyq maqsatta paıdalanǵan.

Asyqtardy paıdalaný erekshelikterine qatysty joǵaryda atalǵan pikirlerdi biz, L.A. Makarova, U.Úmitqalıev, A.Á. Nurjanov, Z.Ó. Ibadýllına, B.Sırajeva jáne t.b. belgili otandyq jáne shet eldik arheolog, etnograf, paleozoolog jáne trasolog ǵalymdardyń eńbekterinen kezdestire alamyz.

Arheologııalyq parallelder...

S.V. Sotnıkova qola dáýirine tán eskertkishterdiń ishinde jas balalar jerlengen qabir shuńqyrynan tabylǵan asyqtardy saralap, asyqpen kómý dástúrin balanyń jas ereksheligine qaraı bólinetinin aıtady (Sotnıkova, 2015, s. 21-30).

U.Ú. Úmitqalıev qola dáýirine tán jerleý ornynan muryndyqtalyp tesilgen asyqtardyń kezdesýi, túrki halyqtarynda kezdesetin, asyqty tumar retinde taǵýmen baılanysty degen joramal jasaıdy. Iaǵnı máıitti jerleýge kelgen týystary men jaqyndarynyń topyraq salýdyń ornyna, tumar retinde moıyndarynda júrgen asyqtaryn, jerleýge barǵanda jibin úzip qımasyna bergen (Úmitqalıev, 2016, b. 111-116).

A.Á. Nurjanov asyqtardyń lateraldy nemese medıaldy qyrlarynyń egelýin jáne dorsaldy bóligine jasalǵan tesikterdi qazaqtyń dástúrli «asyq oıyndarymen» baılanystyrady (Nýrjanov, 2014, s. 462-471).

A.I. Iýdınniń oıynsha eshqandaı syzyqtyq belgileri men órnekteri joq asyqtar «eshqandaı ǵuryptyq maqsatta paıdalanylmaǵan, tek asyqpen baılanysty belgili bir oıynǵa arnalǵan», al betinde bederi nemese syzyqty órnekteri bar asyqtar jerlengen adamnyń belgili bir áleýmettik mártebesin bildiredi deıdi (Iýdın, 2009, s. 146-170).

Jalpy jerleý oryndarynan tabylatyn asyqtar onyń ishinde ýaq malǵa tıesili asyqtar tek oıyn túrine ǵana arnalmaǵan, sonymen qatar basqa da ǵuryptyq is-sharalar sheńberine qatysty bolatyny jóninde etnografııalyq málimetterdi kezdestire alamyz. Máselen ıran halyqtarynda asyqtar áıelder bosaný kezinde, jaman kúshterdi qýý ǵuryptarynda qoldanatyn bolǵan (ımıdanov, 2001, s. 215-248).

Asyqty paıdalaný máselesi...

Joǵarydaǵy arheologııalyq zertteýlerden baıqaǵanymyz, asyqtardy belgili bir salt-dástúrmen jáne oıyn túrimen baılanystyrǵan. Biraq arheologııanyń trasologııalyq ádisteri negizinde júrgizilgen zertteýler, asyqtardyń teri ıleý, qysh ydystardyń syrtyn tegisteý isinde de paıdalanǵanyn kórsetip otyr. Osy jóninde belgili Reseılik trasolog t.ǵ.k. I.V. Goraýkpen pikir almasqanda, atalǵan ǵalym asyqtardy teriniń belgili bir bóligin betki shelinen tazartý isinde jıi qoldanǵanyn aıtady.

Tarıhı sabaqtastyq...

Asyq – oıyn quraly ǵana bolyp tabylmaıdy. Asyqtyń kýb tárizdes pishinge ıe bolýy kóne dáýirden bastap aq, belgili bir ǵuryptyq josyndarda qoldanǵanyn kóremiz. Ústirttegi paleolıt turaqtarynan tabylǵan aqbóken jáne qoı asyqtarynyń betindegi syzyqtar osyny dáleldeıdi.

Qola dáýirindegi muryndyq sekildi tesigi bar asyqtar moıynǵa nemese belge taǵyp júrgenin kórsetedi. Tipti túrki halyqtarynda jas balalar belgili bir jasqa deıin asyqty monshaq sekildi moıynǵa taqqan. Bala jetkinshek jasqa kelgende barlyǵymyza belgili ınııaııa (baǵyshtaý) ǵuryptarynan ótip, asyqty jipten aıyrady. Onyń ústine arheologııalyq zertteýlerden belgili bolyp otyrǵandaı, jas balalardyń jerleý orynyna tesigi bar asyqtardy salý dástúri keń taralǵany, asyqtyń balanyń jasymen baılanysty bolýy múmkin degen boljamnyń durystyǵyn aıǵaqtaı túsedi.

Biraq ortaǵasyrlarda atalǵan ǵuryptar joǵala bastaǵan. Bul kezeńde asyq oıyn túrine negizdele bastaǵan. Árıne qola jáne temir dáýirinde de asyq oıyny bolǵany anyq. Biraq ol kezeńde oıynǵa qaraǵanda onyń turmystyq maqsattaǵy eńbek quraly jáne ǵuryptyq zat retinde roli úlken bolǵan sekildi. Etnografııalyq kezeńde asyqtar tek oıyn retindegi qoldanys aıasy keńeıgeni anyq. Muny biz asyqpen baılanysty ondaǵan oıyn ataýlarynyń saqtalǵanynan kóremiz.

HIH ǵasyrda qazaq jerine júrgizilgen zertteýler, halqymyzdyń dástúrli sport oıyndarymen qatar, balalar arasynda asyq oıyndarynyń keń taralǵanyn kórsetip otyr.

Keńestiń kezeńde ókinishke oraı «asyq oınaǵan azar, dop oınaǵan tozar...» degen oımen, tól ónerimizdiń damýyna kóp kóńil bólinbedi.

Táýelsizdikten keıin asyq oıyny birshama damyp, jetilgenin bizdiń bala kúngi oıyndarymyz dáleldeı túsedi. Biraq sońǵy on jyl kóleminde tehnologııany damýy bul jaǵdaıdy keıinge ysyryp, qazaqtyń dástúrli oıyndarynyń umyt bolýyna ákelip soqty.

Tyǵyryqtan shyǵý...

«Ótkendi bilmeı, bolshaqqa qadam jasaı almaısyń» - dep Ál Farabı babamyz aıtqandaı, qazaqtyń dástúrli oıyn túrlerin qaıta jańǵyrtýymyz shart. Eger kúndelikti ómirimiz bir terezege (telefon, teledıdar) úńilýmen óte berse, bolashaqta marıgınaldy sanaǵa ótip, daıyn tapsyrmany oryndaıtyn robotqa aınalarymyz sózsiz. Adam jan-jaqty bolýy kerek. Únemi qozǵalys, izdenis qana – qataryńnan ozyp shyǵýǵa jeteleıdi. Osy jerde maǵan V.Poznerdiń «Bir qabatty Amerıka» degen eńbeginde aıtylǵan oılar erekshe áser etkenin aıtqym keledi. Avtor AQSh-tyń birqatar qalalarynda bir qabatty úıge kóshý úderisi jappaı óris alýyna taldaý jasaı otyryp, adamdardyń standartty jaǵdaıdan qashatynyn aıtady. Rasynda qazir barlyǵy ıfrlaný, standarttaý júıesine tereńdep ene bastady. Ómirimizdiń barlyǵy da standarttarǵa negizdelgen. Nege ǵalymdar, shyǵarmashylyqpen aınalysatyn adamdar tabıǵatqa shyǵýǵa, adamdardan bólek ketip qalýǵa qumar. Sebebi standartty jaǵdaıda turǵan adam, sol aınaladaǵy belgili sheńberindiń aıasynda ǵana oılaıdy. Odan ári onyń keremet jańalyq oılap tabatynyna kúmán kóp. Ókinishtisi bizdiń balalarymyz da osy standarttar men sharttardyń sheńberinde qalyp bara jatqandaı kórinedi. Bir bólmede otyryp shúıirkelesip sóılesý, arpalysyp oınaýdyń ornyna, qasyńdaǵy adammen vırtýaldy baılanys jasap, jeke-jeke, bólek álemde otyrady. Osylaı kete bersek, endi biraz jylda qazaq balasy óziniń atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan dástúrlerinen qol úzip qalary anyq.

Osy tyǵyryqtan shyǵýdyń basty joldarynyń biri bul ulttyq qundylyqtarymyzdy, dástúrli oıyndarymyzdy qaıta jańǵyrtý. Onyń ishinde balalardyń arasynda asyq oıyndaryn jetildirý. Asyq oıynyn sońǵy kezeńde sport oıyndarynyń qataryna qosyp júrgeni júrekke erekshe qýanysh uıalatady. Degenmen nasıhattalýynda kemshilikter kóp. Osydan birneshe jyl buryn, QazUÝ-da birge oqyǵan dosym Túrkııa eline barǵanda, Stambýldaǵy oqý ornynyń aldynda qazaq balalary jınalyp «asyq patı» ótkizgenin aıtty. Eń qyzyǵy osy oıynǵa barlyq shet eldik jastar erekshe qyzyǵýshylyq tanytyp, oıynǵa aralasqan. Baıqap otyrsaq, asyqpen tikeleı baılanysy joq eldiń balalary da «is-qımyl», «qabilet», «dáldik», «oılaý qabileti», «tańdaý jasaý» sekildi qasıetterdi boıyna jınaǵan «asyq oıynyna» joǵary baǵa berip otyr. Menińshe asyq oıynyn balalardyń arasynda keńinen nasıhattaý qajet. Múmkin mektep deńgeıinde bolsa da. Máselen japon elinde mektep qabyrǵasynda ózderiniń ulttyq qundylyqtaryna, dástúrlerine qatysty sabaqtar ótkiziledi. Nege bizge de solaı jasamasqa. Qazaqtyń jerinde atam zamannan beri óshpeı, tarıhı sabaqtastyqqa ulasyp kele jatqan salt-dástúr, ǵuryp, oıynmen baılanysty asyqty aqparattyq tehnologııada paıdalaný óte tıimdi. Osy oıynǵa qatysty arnaıy baǵdarlama uıymdastyrý qajet. Máselen, otandyq bir telearnada tek «balyq aýlaýǵa» da qatysty baǵdarlama júrgiziledi. Baıqaǵanym, osy baǵdarlamany kóretinder de kóp eken. Osy sekildi baǵdarlama jasalsa quba-qup bolary sózsiz. Asyqqa qatysty da mýltfılmder túsirip, mektep baǵdarlamasyndaǵy kitaptarǵa da engizý qajet sekildi.

Qorytyndy

Asyq kóne zamannan beri joǵalmaı kele jatqan erekshe zat. Qazaq bolmysyna tereń sińgen, tájirıbeden týyndaǵan dástúr ispettes. Qazaqtyń qazaq bolyp qalýynyń bir joly atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan ulttyq qundylyqtarymyzdy qaıta jańǵyrtý, asyqty búgingi jastardyń oıyn quralyna aınaldyrýda. Adamnyń bilimi, qarym-qabileti tájirıbeden jınaqtalady, sonyń negizinde aqyl-oı qalyptasady. Menińshe dástúrli oıyn túrlerin kúndelikti ómirge tereń engize alsaq jastardyń qazaq mádenıetine, ulttyq erekshelikterimizge degen qurmeti artary sózsiz.

Paıdalanǵan ádebıetter

Sotnıkova S.V. Detskıe pogrebenııa s naboramı astragalov kak otrajenıe polovozrastnoı stratıfıkaıı v obestvah epohı bronzy na terrıtorıı evrazııskıh stepeı (po materıalam pamıatnıkov sıntashtınsko-petrovskogo, potapovskogo, pokrovskogo tıpov) // Vestnık permskogo ýnıversıteta. Vypýsk 1 (28). Istorııa. Perm: S. 21-30.
U.Ú. Úmitqalıevtiń «Asyq balanyń oıyny emes – babanyń murasy» atty maqalasynan oqı alasyzdar // Qazaqstannyń tarıhı-mədenı muralarynyń ózekti məseleleri: ótkeni, búgini men bolashaǵy: tarıh ǵyl. doktory, professory Madııar Eleýovtyń 70 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan halyqar. ǵyl.-təj. konf. mater. (Almaty, 6 mamyr 2016 j.). / Jaýapty red. A.B. Qalysh. Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 2016. I-bólim. 111–116-bb.
Nýrjanov A.A. Nekotorye rezýltaty paleozoologıcheskıh ı paleobotanıcheskıh ıssledovanıı na gorodıe Kastek // «Marǵulan oqýlary – 2014»: Akademık Á. H. Marǵulannyń 110-jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferenııa materıaldary. Almaty – Pavlodar: 2014. 544 s.
Iýdın A.I. Pogrebenııa s astragalamı ız Novopokrovkı-II: slýjıtelı kýlta ılı «ıgrokı»? // Arheologııa Vostochno-Evropeıskoı stepı. Vyp. 7. Saratov: Naýchnaıa knıga, 2009. S. 146–170.
ımıdanov V.V. Astragaly v pogrebenııah stepnyh kýltýr epohı pozdneı bronzy ı rannego jeleza // Arheologıcheskıı almanah. №10. Donek: OOO «Lebed», 2001. S. 215–248.

Informatorlar tizimi