كىرىسپە
اسىق... بالا كەزىمىزدە بارلىعىمىز دا قوي، ەشكى، سيرەك جاعدايدا اقبوكەن اسىعىن، ارقاردىڭ قۇلجاسىن الىپ، توپتالىپ، جەردىڭ شاڭىن شىعارىپ، ايتىسىپ-تارتىسىپ، ساناپ-ەسەپتەپ، ويناپ وستىك. تاڭ سارىدەن باستاپ اق پەن قارانى اجىراتا المايتىن ۋاقىتقا دەيىن وسى اسىق ويىنىنىڭ قۇمارىنا كىرىپ، ۇتساق مەرەيىمىز ۇستەم بولىپ، ۇتىلساق قاي جەردەن قاتەلەستىم دەپ ىشتەي ءوزىمىزدى «ءتۇتىپ جەپ»، قايتۋشى ەدىك ۇيگە. ويىن بارىسىندا ۇتقان اسىقتارىمىزدى جيناپ، سانىنا قاراپ، كىمنىڭ بۇل ويىندى جاقسى ويناي الاتىنىن انىقتايتىن ەدىك. مەن تۋىپ وسكەن اۋىلدا (تۇركىستان وبل. بايدىبەك اۋدانى، شاقپاق اۋىلى) ءوزىم قاتارلى جىگىتتەر جاس كەزىندە 500-دەن 2000 داناعا دەيىن اسىق ۇتىپ جيناعانىن بىلەمىن (ينفورماتورلار ءتىزىمى). بايقاپ وتىرساق، وسى اسىق ويىنىندا ۇنەمى ۇتىسقا يە بولعان جىگىتتەردىڭ باسىم بولىگى، بۇگىنگى ومىردە دە كوپ جەتىستىكتەرگە جەتىپ وتىرعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىن.
ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزدىڭ جارقىن ساتتەرىنىڭ ءبىرى وسى اسىق ويىنىمەن بايلانىستى ءوربىدى. ال قازىر شە؟ قازىرگى تاڭدا اسىق ويىنى ۇمىت بولىپ، جاس جەتكىنشەكتەر اراسىندا اسىق ويىنى وينالماق تۇگىلى، ءتىپتى اسىقتى اجىراتا المايتىن جاعدايعا جەتە باستاعانىمىز قىنجىلتادى. بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن سول ءبىر جانۋار سۇيەگىنە نەگىزدەلگەن ءداستۇرلى ويىنعا قاراعاندا، ۇيالى تەلەفون مەن كومپيۋتەرگە جازىلعان ويىنداردى ويناۋ ءتيىمدى. سەبەبى ۇلى تەلەفون مەن كومپيۋتەر ويىندارى وڭاي، ەشقانداي كۇش قاجەت ەتپەيدى، ارتىق ويلانۋ دا قاجەت ەمەس. ويىنداردىڭ باسىم بولىگىنىڭ مازمۇنى كەزدەيسوق جاعدايلاردان شىعۋعا نەگىزدەلگەن. ول ءۇشىن ۇزاق ويلانىپ، ونى ونە بويىڭمەن سەزىنۋ دە كەرەك ەمەس. ويىندا قاتەلەستىڭ بە، قايتادان باستاي بەرەسىڭ...
جالپى ادامزات جاراتىلىسىندا ەرىنشەكتىككە، جالقاۋلىققا بەيىم، جامان نارسەنى تەز جۇقتىرعىش، جامان سوزدەردى تەز جاتتاعىش كەلەدى ەمەس پە! بۇل كەسەلدەردى ۇيرەنىپ، جاتتىعۋدىڭ دا قاجەتى جوق، اينالاڭداعى بىرنەشە ادام وسىنى ىستەسە، سەندە سونى قايتالاپ شىعا كەلەسىڭ. ال جاقسى دۇنيەنى ۇيرەنۋ قيىننىڭ قيىنى، الىنبايتىن قامال ىسپەتتەس. ماسەلەن، سپورتپەن اينالىسۋدىڭ ورنىنا جاتىپ دەمالعان تيىمدىرەك، ماڭىزدى كىتاپ نەمەسە ماقالا وقۋدان كورى، ارزانقول، جەڭىل نارسەنى قاراۋ، تەلەديدار، تەلەفون شۇقىلاۋ، سونداعى بىتپەيتىن سۋرەتتەر مەن سوزدەردى ءسۇزىپ شىعۋ. بايقاپ وتىرساق، قازىرگى بۇكىل قوعامدا وسى دەرت قالىپتاستى. ۇلكەننىڭ دە جاستىڭ دا ءتورتبۇرىشتى تەرەزەگە تەلمىرىپ قاراپ وتىرۋى زاڭدىلىققا اينالىپ بارا جاتقان سەكىلدى. ءتىپتى ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن ءسال جىلاپ قالسا بولدى قولىنا تەلەفون ۇستاتا قويامىز، ءارى قاراي ونىڭ سەنىمەن ءىسى جوق، وزىنە كەرەگىن تاۋىپ الىپ، بولەك الەمگە ەنىپ كەتەدى. ەڭ وكىنىشتىسى بالالار ءوزارا قارىم-قاتىناستى ۆيرتۋالدى تۇردە جاسايتىندىعى. مەنىڭشە بۇل الەۋمەتتىك-پسيحولوگياداعى قاۋىپتى دەرتتىڭ ءبىرى. ۆيرتۋالدى ءومىر ادامنىڭ بويىنداعى تۋا ءبىتتى قاسيەتتەردى تۇنشىقتىرىپ، بەلگىلى ءبىر شارتتى شەڭبەرمەن جۇرۋگە ماجبۇرلەيتىن سەكىلدى. اينالامىزعا كوز جۇگىرتىپ قاراساق، جەتىستىككە جەتكەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك ەڭبەكتىڭ كۇشىمەن، بويىنداعى قاسيەتتەردى دامىتۋ ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرعانىن بايقايمىز. ال جەكە قاسيەتتەردى ءتورت بۇرىشتى تەرەزەگە قانشا ۋاقىت تەلمىرسەڭ دە جەتىلدىرۋ مۇمكىن ەمەس. ايتا بەرسەك، مۇنداي قوردالانعان ماسەلەنى مىڭداپ تاۋىپ، ونىڭ تۇبىنە جەتە الماي كەتەتىن سەكىلدىمىز. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن جوعارىدا اتالعان تەلەفون، كومپيۋتەر ويىندارىن، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ويىندارىمەن قالاي الماستىرا الامىز؟ ونىڭ قانداي ءتيىمدى جولدارى بار ما؟ – دەگەن سۇراقتاردىڭ توڭىرەگىندە بولماق
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك...
ۇلى دالانىڭ قوجايىنى بولعان، شىعىس پەن باتىستىڭ كۇرە تامىرىن باقىلاۋىندا ۇستاعان، الەمدىك تاريحقا «كوشپەلى وركەنيەت» ۇعىمىن ەنگىزگەن بابالارىمىزدىڭ سانالى عۇمىرى مال شارۋاشىلىعىن جەتىلدىرىپ، وعان قاتىستى عۇرىپتاردى، سالت-ءداستۇر مەن ءتۇرلى جوسىنداردى ومىرگە اكەلگەنى بەلگىلى. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ مىندەتى وسى ءبىر عاسىرلار بويى قالىپتاسقان، سانامىزعا سىڭگەن دۇنيەنى ساقتاپ قالۋ دەسەك، بۇل مىندەتىمىزدىڭ ويداعىداي ورىندالىپ جاتقانىنا كۇمان كوپ. ارينە بۇل وكىنىشتىڭ سىرىن زاماننىڭ اعىمى، اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ ورىستەۋى، جاھاندىق دامۋ ۇدەرىستەرىنەن ىزدەپ، بارلىق كىنانى وسى جاعدايلارمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. دەگەنمەن «زامانىڭ قاسقىر بولسا تۇلكى بولىپ شال» - دەگەن حالىق ماقالى وسى ءبىر تۇيىتكىلگە جاۋاپ بەرگەندەي اسەر قالدىرادى. تەحنولوگيانىڭ جەتىستىگىن حالىق ءداستۇرىن قايتا تىرىلتۋگە پايدالانۋ قاجەت. وكىنىشكە وراي بۇل جەردە دە اتتەگەن-ايلار بار ەكەندىگىن جوققا شىعارا المايمىز. سەبەبى تاريحي-ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەردە اسىقپەن بايلانىستى مالىمەتتەر اسا كوپ ەمەس. عالامتور بەتىندەگى اسىقپەن بايلانىستى مالىمەتتەر دە ىلۋدە بىرەۋى بولساما، كوبىسى ءبىر-ءبىرىن قايتالاۋدان ارى بارمايدى. وسى ماسەلەنىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن كەشەندى تاريحي، ارحەولوگيالىق، ەتنوگرافيالىق، پالەوزوولوگيالىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ قانا قويماي، ءتۇرلى اقپارات كوزدەرى ارقىلى حالىقتى حاباردار ەتىپ وتىرۋ قاجەت. جەر بەتىندەگى تىرەك-قيمىل جۇيەسى دامىعان بارلىق جاراتىلىس يەسىندە اسىق كەزدەسەدى. بىراق قازاق حالقى ءتورت تۇلىكتىڭ اسىعىن، ونىڭ ىشىندە قوي جانە ەشكى اسىعىن، سيرەك جاعدايدا سيىر اسىعىن دا ويىنعا پايدالانعان. تۇيە اسىعىنىڭ اناتوميالىق جانە مورفولوگيالىق قۇرىلىمى سيىرعا جاقىن بولعانىمەن، قولعا يكەمسىز، پىشىنىندە اۋىتقۋشىلىقتار بار، ءارى وتە ءىرى. جىلقى اسىعى قۇلان، ەسەك اسىقتارىمەن بىردەي. بىراق قازاق جىلقى اسىعىن قولعا مۇلدەم يكەمسىز بولعاندىقتان ويىن قۇرالىنا قولدانباعان. بىراق ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرى كورسەتىپ وتىرعانداي، بەتىندە ءارتۇرلى توركوز سەكىلدى سىزىقتى بەلگىلەرى بار جىلقى اسىقتارى كورشىلەس ايماقتاردان كەزدەسكەن.
اسىق ويىنىنىڭ بىرنەشە ونداعان تۇرلەرى بار. بىراق ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە نازار اۋداراتىن بولساق، كوبىنە بىرنەشە ويىننىڭ دامىعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. ونى كوبىنە شىك، تايكە جاعى ەگەلىپ، تەگىستەلگەن جانە شىك جاعى تەسىلىپ قورعاسىن نەمەسە سىم-تەمىردى بۇراپ كىرگىزگەن اسىقتاردىڭ تابىلۋىنا قاراپ ايتا الامىز. ارينە ءدال سول كەزەڭدە مۇنداي بەلگىسى بار اسىقپەن قاتىستى ويىننىڭ قالاي اتالعانىن ايتۋ قيىن. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا الىستان اتىپ وينايتىن «ومپا»، «يىرمەشىلىك»، «ءۇشتابان» سەكىلدى ويىن تۇرلەرى دامىعان سەكىلدى. اسىرەسە جوعارىدا اتالعان تەسىگى بار، ەگەلگەن جانە قورعاسىنمەن اۋىرلاتىلعان اسىقتار ورتاعاسىرلىق قالالاردان ءجيى تابىلادى. ال ەرتە كەزەڭدەردە (قولا، تەمىر داۋىرلەرى) اسىقتار كوبىنە «مۇرىندىقتالىپ» تەسىلگەن، بويالعان سەكىلدى بەلگىلەرمەن كەزدەسەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا اسىقتىڭ العاشقى فۋنكتسياسى ونىڭ «التى قىرلى» جانە كۋب پىشىنىندە بولۋىنا قاراي – عۇرىپتىق جوسىندارمەن بايلانىستى بولعان. ونىڭ ىشىندە ادام جولعا شىعاردا بال اشۋ، بولاشاعىن ءبىلۋ سەكىلدى جورامالدار جاساۋعا قاتىستى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر...
سىرداريا بويىنداعى انتيكالىق ەسكەرتكىشتەرگە جاتاتىن ءبابىش مولا قالاسىن 2018 جىلى قازعان كەزدە (ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى ت.ع.د. پروفەسسور ج.قۇرمانقۇلوۆ), ءبىر جەردەن شىققان 80-نەن استام اقبوكەن اسىقتارى تابىلعان. اسىقتاردى ارحەوزوولوگيالىق زەرتتەۋ بارىسىندا، بىرقاتارىنىڭ تايكە (تاۋقا نەمەسە زوولوگيالىق تەرميندە مەديالدى قىرى) جاعى ەگەلىپ، تەگىستەلگەن، ءبىر قىرىنان مۇرىندىقتالىپ تەسىلگەنىن بايقادىق.
2017 جىلى الاكول وڭىرىندەگى ورتاعاسىرلىق جايپاق قالاسىن زەرتتەۋ بارىسىندا (ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى ت.ع.د. پروفەسسور ءا.ت. تولۋباەۆ) ءبىر بولمەدەن 70-تەن اسا قوي اسىعى تابىلعان. اتالعان اسىقتاردىڭ ىشىندە بىرقاتارىنىڭ شىك جاعى (دورسالدى بەتى) تەسىلگەن نەمەسە شۇڭقىرلانعان.
تالعار قالاسىنا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە (ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى اكادەميك ك.م. بايپاقوۆ) ءۇي جانۋارىنىڭ اسىعىنان ءىرى، بىراق ءپىشىنى قوي اسىعىنا ۇقساس اسىقتار توبى تابىلعان. مۇنى زەرتتەۋشىلەر ارقاردىڭ اسىعى بولۋى مۇمكىن دەپ تۇجىرىمداعان.
جالپى مۇنداي مىسالدى ورتاعاسىرلىق قالاعا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارىنىڭ بارلىعىنان دا كەزدەستىرە الامىز. بىراق اسىقتاردى زەرتتەۋدە تومەندەگى ەرەكشەلىكتەر ءجيى كورىنىس تاباتىنى انىقتالىپ وتىر:
- اسىقتاردىڭ بىرقاتارى قىزىل قىنامەن بويالعان (ورتاعاسىرلىق قاستەك – الماتى وبلىسى، ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى ا.ءا. نۇرجانوۆ; قولا ءداۋىرىنىڭ وباسى – شقو، اباي اۋدانى، ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى ۇ.ۇمىتقاليەۆ);
- اسىقتاردىڭ بۇك جاعى (كەيدە بارلىق شەتى) ەگەلىپ تەگىستەلگەنى (مۇنداي اسىقتاردى بارلىق ەسكەرتكىشتەردەن كەزدەستىرە الامىز);
- اسىقتاردىڭ ءبىر قىرىنان تەسىلگەن بولۋى (قولا ءداۋىرى، ءبابىش مولا، شىرىك راباد، قاستەك، راڭ، سوزاق);
- اسىقتاردىڭ شىك جاعىنا قورعاسىن قۇيىلۋى، كەيدە تەمىردى ءيىپ اكەلىپ، سول تەسىككە جابىستىرعانى دا انىقتالعان (تالعار، تاراز، وتىرار، راڭ);
- اسىقتاردىڭ بەتىنە ءتۇرلى سىزىقتى ورنەكتەر بەدەرلەنۋى (كەيىنگى پالەوليت، ەنەوليت ءداۋىرى، قولا ءداۋىرى، تەمىر ءداۋىرى، ورتاعاسىر).
وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قورىندا ساقتالعان ماتەريالدارعا (وتىرار، راڭ، تالعار، قويلىق، اقتوبە (بالاساعۇن), شۋ وڭىرىندەگى قالالار توبى، تاراز، جاۋشىقۇمتوبە، ءبابىش مولا، شىرىك راباد ماتەريالدارى بويىنشا) تالداۋ جاسالىپ، بارلىعىندا دا جوعارىدا اتالعان بەلگىلەردىڭ كەزدەسەتىنىن بايقادىق.
اسىققا قاتىستى عىلىمي تۇجىرىمدار...
قازاق حالقىندا جانۋار سۇيەكتەرىمەن بايلانىستى سەنىمدەر مەن سالت-جورالعىلار كوپتەپ ۇشىراسادى. ونىڭ ىشىندە «جاۋىرىنمەن بال اشۋ»، «كارى جىلىكپەن» بايلانىستى عۇرىپتار، قىز بالاعا قۇيىمشاق، توقپان جىلىك، ۇل بالاعا اسىقتى جىلىك ۇستاتۋ سەكىلدى عۇرىپتاردى ايتا الامىز. قازاقتىڭ ءداستۇرلى قولونەرىن زەرتتەگەن ح.ارعىنباەۆ، ق.قاسيمانوۆ، د.شوقپارۇلى، ب.حينايات جانە ت.ب. عالىم-زەرتتەۋشىلەر ءوز زەرتتەۋلەرىندە «سۇيەك ۇقساتۋ» ونەرىنىڭ قازاق تۇرمىسىندا جوعارى باعالانعانىن جازادى. بىراق سۇيەك وڭدەۋ ونەرى باسقا قولونەر تۇرلەرى سەكىلدى جەكە ءبولىنىپ شىقپاعان، كوبىنە اعاش، تەرى وڭدەۋ سەكىلدى قولونەر تۇرلەرىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراستىرىلعان دەيدى. ال جانۋار سۇيەكتەرى، ونىڭ ىشىندە اسىقتاردىڭ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردە كەزدەسۋى تۋرالى پىكىرلەردى ءبىز ۇشكە ءبولىپ قاراستىرا الامىز.
ءبىرىنشى، اسىقتاردىڭ كونە زاماندارعا ءتان جەرلەۋ ورىندارىندا، بولمەدەگى وشاقتىڭ جانىنان تابىلۋى جانە اسىقتاردىڭ ءتۇرلى قىرىنان تەسىلگەن جانە بويالعان نەمەسە بەتىندە ارقيلى سىزىقتى بەلگىلەردىڭ بولۋى، سونىمەن قاتار جەرلەنگەن ادامنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرى جانە ت.ب. بەلگىلەرىنە بايلانىستى عۇرىپتىق ماقساتتا پايدالانعان.
ەكىنشى، اسىقتاردىڭ وڭدەلۋى، ەگەلۋى، تەسىلۋى جانە بويالۋىنا (كوبىنە ورتاعاسىرلاردا) بايلانىستى جانە اسىقتىڭ تۇرلەرى مەن پىشىندەرىنە بايلانىستى كونە زامانعان ءتان ويىن تۇرلەرىنە پايدالانعان.
ءۇشىنشى، اسىقتاردى تەرى يلەۋ، قىش قۇمىرا جاساۋداعى جىلتىراتۋمەن بايلانىستى تۇرمىستىق ماقساتتا پايدالانعان.
اسىقتاردى پايدالانۋ ەرەكشەلىكتەرىنە قاتىستى جوعارىدا اتالعان پىكىرلەردى ءبىز، ل.ا. ماكاروۆا، ۇ.ۇمىتقاليەۆ، ا.ءا. نۇرجانوۆ، ز.ءو. يبادۋللينا، ب.سيراجەۆا جانە ت.ب. بەلگىلى وتاندىق جانە شەت ەلدىك ارحەولوگ، ەتنوگراف، پالەوزوولوگ جانە تراسولوگ عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن كەزدەستىرە الامىز.
ارحەولوگيالىق پاراللەلدەر...
س.ۆ. سوتنيكوۆا قولا داۋىرىنە ءتان ەسكەرتكىشتەردىڭ ىشىندە جاس بالالار جەرلەنگەن قابىر شۇڭقىرىنان تابىلعان اسىقتاردى سارالاپ، اسىقپەن كومۋ ءداستۇرىن بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي بولىنەتىنىن ايتادى (سوتنيكوۆا، 2015, س. 21-30).
ۇ.ءۇ. ۇمىتقاليەۆ قولا داۋىرىنە ءتان جەرلەۋ ورنىنان مۇرىندىقتالىپ تەسىلگەن اسىقتاردىڭ كەزدەسۋى، تۇركى حالىقتارىندا كەزدەسەتىن، اسىقتى تۇمار رەتىندە تاعۋمەن بايلانىستى دەگەن جورامال جاسايدى. ياعني ءمايىتتى جەرلەۋگە كەلگەن تۋىستارى مەن جاقىندارىنىڭ توپىراق سالۋدىڭ ورنىنا، تۇمار رەتىندە مويىندارىندا جۇرگەن اسىقتارىن، جەرلەۋگە بارعاندا ءجىبىن ءۇزىپ قيماسىنا بەرگەن (ۇمىتقاليەۆ، 2016, ب. 111-116).
ا.ءا. نۇرجانوۆ اسىقتاردىڭ لاتەرالدى نەمەسە مەديالدى قىرلارىنىڭ ەگەلۋىن جانە دورسالدى بولىگىنە جاسالعان تەسىكتەردى قازاقتىڭ ءداستۇرلى «اسىق ويىندارىمەن» بايلانىستىرادى (نۋرجانوۆ، 2014, س. 462-471).
ا.ي. ءيۋديننىڭ ويىنشا ەشقانداي سىزىقتىق بەلگىلەرى مەن ورنەكتەرى جوق اسىقتار «ەشقانداي عۇرىپتىق ماقساتتا پايدالانىلماعان، تەك اسىقپەن بايلانىستى بەلگىلى ءبىر ويىنعا ارنالعان»، ال بەتىندە بەدەرى نەمەسە سىزىقتى ورنەكتەرى بار اسىقتار جەرلەنگەن ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك مارتەبەسىن بىلدىرەدى دەيدى (يۋدين، 2009, س. 146-170).
جالپى جەرلەۋ ورىندارىنان تابىلاتىن اسىقتار ونىڭ ىشىندە ۋاق مالعا تيەسىلى اسىقتار تەك ويىن تۇرىنە عانا ارنالماعان، سونىمەن قاتار باسقا دا عۇرىپتىق ءىس-شارالار شەڭبەرىنە قاتىستى بولاتىنى جونىندە ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەردى كەزدەستىرە الامىز. ماسەلەن يران حالىقتارىندا اسىقتار ايەلدەر بوسانۋ كەزىندە، جامان كۇشتەردى قۋ عۇرىپتارىندا قولداناتىن بولعان (تسيميدانوۆ، 2001, س. 215-248).
اسىقتى پايدالانۋ ماسەلەسى...
جوعارىداعى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردەن بايقاعانىمىز، اسىقتاردى بەلگىلى ءبىر سالت-داستۇرمەن جانە ويىن تۇرىمەن بايلانىستىرعان. بىراق ارحەولوگيانىڭ تراسولوگيالىق ادىستەرى نەگىزىندە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر، اسىقتاردىڭ تەرى يلەۋ، قىش ىدىستاردىڭ سىرتىن تەگىستەۋ ىسىندە دە پايدالانعانىن كورسەتىپ وتىر. وسى جونىندە بەلگىلى رەسەيلىك تراسولوگ ت.ع.ك. ي.ۆ. گوراششۋكپەن پىكىر الماسقاندا، اتالعان عالىم اسىقتاردى تەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن بەتكى شەلىنەن تازارتۋ ىسىندە ءجيى قولدانعانىن ايتادى.
تاريحي ساباقتاستىق...
اسىق – ويىن قۇرالى عانا بولىپ تابىلمايدى. اسىقتىڭ كۋب تارىزدەس پىشىنگە يە بولۋى كونە داۋىردەن باستاپ اق، بەلگىلى ءبىر عۇرىپتىق جوسىنداردا قولدانعانىن كورەمىز. ۇستىرتتەگى پالەوليت تۇراقتارىنان تابىلعان اقبوكەن جانە قوي اسىقتارىنىڭ بەتىندەگى سىزىقتار وسىنى دالەلدەيدى.
قولا داۋىرىندەگى مۇرىندىق سەكىلدى تەسىگى بار اسىقتار مويىنعا نەمەسە بەلگە تاعىپ جۇرگەنىن كورسەتەدى. ءتىپتى تۇركى حالىقتارىندا جاس بالالار بەلگىلى ءبىر جاسقا دەيىن اسىقتى مونشاق سەكىلدى مويىنعا تاققان. بالا جەتكىنشەك جاسقا كەلگەندە بارلىعىمىزا بەلگىلى ينيتسياتسيا (باعىشتاۋ) عۇرىپتارىنان ءوتىپ، اسىقتى جىپتەن ايىرادى. ونىڭ ۇستىنە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردەن بەلگىلى بولىپ وتىرعانداي، جاس بالالاردىڭ جەرلەۋ ورىنىنا تەسىگى بار اسىقتاردى سالۋ ءداستۇرى كەڭ تارالعانى، اسىقتىڭ بالانىڭ جاسىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامنىڭ دۇرىستىعىن ايعاقتاي تۇسەدى.
بىراق ورتاعاسىرلاردا اتالعان عۇرىپتار جوعالا باستاعان. بۇل كەزەڭدە اسىق ويىن تۇرىنە نەگىزدەلە باستاعان. ارينە قولا جانە تەمىر داۋىرىندە دە اسىق ويىنى بولعانى انىق. بىراق ول كەزەڭدە ويىنعا قاراعاندا ونىڭ تۇرمىستىق ماقساتتاعى ەڭبەك قۇرالى جانە عۇرىپتىق زات رەتىندە ءرولى ۇلكەن بولعان سەكىلدى. ەتنوگرافيالىق كەزەڭدە اسىقتار تەك ويىن رەتىندەگى قولدانىس اياسى كەڭەيگەنى انىق. مۇنى ءبىز اسىقپەن بايلانىستى ونداعان ويىن اتاۋلارىنىڭ ساقتالعانىنان كورەمىز.
ءحىح عاسىردا قازاق جەرىنە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر، حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى سپورت ويىندارىمەن قاتار، بالالار اراسىندا اسىق ويىندارىنىڭ كەڭ تارالعانىن كورسەتىپ وتىر.
كەڭەستىڭ كەزەڭدە وكىنىشكە وراي «اسىق ويناعان ازار، دوپ ويناعان توزار...» دەگەن ويمەن، ءتول ونەرىمىزدىڭ دامۋىنا كوپ كوڭىل بولىنبەدى.
تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن اسىق ويىنى ءبىرشاما دامىپ، جەتىلگەنىن ءبىزدىڭ بالا كۇنگى ويىندارىمىز دالەلدەي تۇسەدى. بىراق سوڭعى ون جىل كولەمىندە تەحنولوگيانى دامۋى بۇل جاعدايدى كەيىنگە ىسىرىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ويىندارىنىڭ ۇمىت بولۋىنا اكەلىپ سوقتى.
تىعىرىقتان شىعۋ...
«وتكەندى بىلمەي، بولشاققا قادام جاساي المايسىڭ» - دەپ ءال فارابي بابامىز ايتقانداي، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ويىن تۇرلەرىن قايتا جاڭعىرتۋىمىز شارت. ەگەر كۇندەلىكتى ءومىرىمىز ءبىر تەرەزەگە (تەلەفون، تەلەديدار) ۇڭىلۋمەن وتە بەرسە، بولاشاقتا ماريگينالدى ساناعا ءوتىپ، دايىن تاپسىرمانى ورىندايتىن روبوتقا اينالارىمىز ءسوزسىز. ادام جان-جاقتى بولۋى كەرەك. ۇنەمى قوزعالىس، ىزدەنىس قانا – قاتارىڭنان وزىپ شىعۋعا جەتەلەيدى. وسى جەردە ماعان ۆ.پوزنەردىڭ «ءبىر قاباتتى امەريكا» دەگەن ەڭبەگىندە ايتىلعان ويلار ەرەكشە اسەر ەتكەنىن ايتقىم كەلەدى. اۆتور اقش-تىڭ بىرقاتار قالالارىندا ءبىر قاباتتى ۇيگە كوشۋ ۇدەرىسى جاپپاي ءورىس الۋىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ، ادامداردىڭ ستاندارتتى جاعدايدان قاشاتىنىن ايتادى. راسىندا قازىر بارلىعى تسيفرلانۋ، ستاندارتتاۋ جۇيەسىنە تەرەڭدەپ ەنە باستادى. ومىرىمىزدىڭ بارلىعى دا ستاندارتتارعا نەگىزدەلگەن. نەگە عالىمدار، شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن ادامدار تابيعاتقا شىعۋعا، ادامداردان بولەك كەتىپ قالۋعا قۇمار. سەبەبى ستاندارتتى جاعدايدا تۇرعان ادام، سول اينالاداعى بەلگىلى شەڭبەرىندىڭ اياسىندا عانا ويلايدى. ودان ءارى ونىڭ كەرەمەت جاڭالىق ويلاپ تاباتىنىنا كۇمان كوپ. وكىنىشتىسى ءبىزدىڭ بالالارىمىز دا وسى ستاندارتتار مەن شارتتاردىڭ شەڭبەرىندە قالىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. ءبىر بولمەدە وتىرىپ شۇيىركەلەسىپ سويلەسۋ، ارپالىسىپ ويناۋدىڭ ورنىنا، قاسىڭداعى اداممەن ۆيرتۋالدى بايلانىس جاساپ، جەكە-جەكە، بولەك الەمدە وتىرادى. وسىلاي كەتە بەرسەك، ەندى ءبىراز جىلدا قازاق بالاسى ءوزىنىڭ اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان داستۇرلەرىنەن قول ءۇزىپ قالارى انىق.
وسى تىعىرىقتان شىعۋدىڭ باستى جولدارىنىڭ ءبىرى بۇل ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، ءداستۇرلى ويىندارىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋ. ونىڭ ىشىندە بالالاردىڭ اراسىندا اسىق ويىندارىن جەتىلدىرۋ. اسىق ويىنىن سوڭعى كەزەڭدە سپورت ويىندارىنىڭ قاتارىنا قوسىپ جۇرگەنى جۇرەككە ەرەكشە قۋانىش ۇيالاتادى. دەگەنمەن ناسيحاتتالۋىندا كەمشىلىكتەر كوپ. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن، قازۇۋ-دا بىرگە وقىعان دوسىم تۇركيا ەلىنە بارعاندا، ستامبۋلداعى وقۋ ورنىنىڭ الدىندا قازاق بالالارى جينالىپ «اسىق پاتي» وتكىزگەنىن ايتتى. ەڭ قىزىعى وسى ويىنعا بارلىق شەت ەلدىك جاستار ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ويىنعا ارالاسقان. بايقاپ وتىرساق، اسىقپەن تىكەلەي بايلانىسى جوق ەلدىڭ بالالارى دا «ءىس-قيمىل»، «قابىلەت»، «دالدىك»، «ويلاۋ قابىلەتى»، «تاڭداۋ جاساۋ» سەكىلدى قاسيەتتەردى بويىنا جيناعان «اسىق ويىنىنا» جوعارى باعا بەرىپ وتىر. مەنىڭشە اسىق ويىنىن بالالاردىڭ اراسىندا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ قاجەت. مۇمكىن مەكتەپ دەڭگەيىندە بولسا دا. ماسەلەن جاپون ەلىندە مەكتەپ قابىرعاسىندا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا، داستۇرلەرىنە قاتىستى ساباقتار وتكىزىلەدى. نەگە بىزگە دە سولاي جاساماسقا. قازاقتىڭ جەرىندە اتام زاماننان بەرى وشپەي، تاريحي ساباقتاستىققا ۇلاسىپ كەلە جاتقان سالت-ءداستۇر، عۇرىپ، ويىنمەن بايلانىستى اسىقتى اقپاراتتىق تەحنولوگيادا پايدالانۋ وتە ءتيىمدى. وسى ويىنعا قاتىستى ارنايى باعدارلاما ۇيىمداستىرۋ قاجەت. ماسەلەن، وتاندىق ءبىر تەلەارنادا تەك «بالىق اۋلاۋعا» دا قاتىستى باعدارلاما جۇرگىزىلەدى. بايقاعانىم، وسى باعدارلامانى كورەتىندەر دە كوپ ەكەن. وسى سەكىلدى باعدارلاما جاسالسا قۇبا-قۇپ بولارى ءسوزسىز. اسىققا قاتىستى دا مۋلتفيلمدەر ءتۇسىرىپ، مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى كىتاپتارعا دا ەنگىزۋ قاجەت سەكىلدى.
قورىتىندى
اسىق كونە زاماننان بەرى جوعالماي كەلە جاتقان ەرەكشە زات. قازاق بولمىسىنا تەرەڭ سىڭگەن، تاجىريبەدەن تۋىنداعان ءداستۇر ىسپەتتەس. قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالۋىنىڭ ءبىر جولى اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋ، اسىقتى بۇگىنگى جاستاردىڭ ويىن قۇرالىنا اينالدىرۋدا. ادامنىڭ ءبىلىمى، قارىم-قابىلەتى تاجىريبەدەن جيناقتالادى، سونىڭ نەگىزىندە اقىل-وي قالىپتاسادى. مەنىڭشە ءداستۇرلى ويىن تۇرلەرىن كۇندەلىكتى ومىرگە تەرەڭ ەنگىزە الساق جاستاردىڭ قازاق مادەنيەتىنە، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزگە دەگەن قۇرمەتى ارتارى ءسوزسىز.
پايدالانعان ادەبيەتتەر
- سوتنيكوۆا س.ۆ. دەتسكيە پوگرەبەنيا س نابورامي استراگالوۆ كاك وتراجەنيە پولوۆوزراستنوي ستراتيفيكاتسي ۆ وبششەستۆاح ەپوحي برونزى نا تەرريتوري ەۆرازيسكيح ستەپەي (پو ماتەريالام پامياتنيكوۆ سينتاشتينسكو-پەتروۆسكوگو، پوتاپوۆسكوگو، پوكروۆسكوگو تيپوۆ) // ۆەستنيك پەرمسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا. ۆىپۋسك 1 (28). يستوريا. پەرم: س. 21-30.
- ۇ.ءۇ. ۇمىتقاليەۆتىڭ «اسىق بالانىڭ ويىنى ەمەس – بابانىڭ مۇراسى» اتتى ماقالاسىنان وقي الاسىزدار // قازاقستاننىڭ تاريحي-مəدەني مۇرالارىنىڭ وزەكتى مəسەلەلەرى: وتكەنى، بۇگىنى مەن بولاشاعى: تاريح عىل. دوكتورى، پروفەسسورى ماديار ەلەۋوۆتىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان حالىقار. عىل.-تəج. كونف. ماتەر. (الماتى، 6 مامىر 2016 ج.). / جاۋاپتى رەد. ا.ب. قالىش. الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2016. I-ءبولىم. 111–116-بب.
- نۋرجانوۆ ا.ا. نەكوتورىە رەزۋلتاتى پالەوزوولوگيچەسكيح ي پالەوبوتانيچەسكيح يسسلەدوۆاني نا گوروديششە كاستەك // «مارعۇلان وقۋلارى – 2014»: اكادەميك ءا. ح. مارعۇلاننىڭ 110-جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى. الماتى – پاۆلودار: 2014. 544 س.
- يۋدين ا.ي. پوگرەبەنيا س استراگالامي يز نوۆوپوكروۆكي-II: سلۋجيتەلي كۋلتا يلي «يگروكي»؟ // ارحەولوگيا ۆوستوچنو-ەۆروپەيسكوي ستەپي. ۆىپ. 7. ساراتوۆ: ناۋچنايا كنيگا، 2009. س. 146–170.
- تسيميدانوۆ ۆ.ۆ. استراگالى ۆ پوگرەبەنياح ستەپنىح كۋلتۋر ەپوحي پوزدنەي برونزى ي راننەگو جەلەزا // ارحەولوگيچەسكي الماناح. №10. دونەتسك: ووو «لەبەد»، 2001. س. 215–248.
ينفورماتورلار ءتىزىمى
- ءجۇسىپۇلى باقىتجان (34 جاستا)
- دوسالىۇلى مۇحتار (33 جاستا)
- سەزدۇلى تيمۋر (32 جاستا)
- ەركىنۇلى ورىنباسار (33 جاستا)
- اسكەربەكۇلى راحات (33 جاستا)
- سەيىلبەكوۆ ەرجان (34 جاستا)
قوسىمشا
سۋرەت 1. ورتاعاسىرلىق قاستەك، قوسقۇدىق قالالارىنان تابىلعان اسىقتاردى تالداۋ. م.س. شاگيرباەۆ جانە پ.ا. كوسينتسەۆ (فوتو ە.ش. اقىمبەك بويىنشا)
سۋرەت 2. جانۋار اسىقتارىن تالداۋ. پالەوزوولوگ – پ.ا.كوسينتسەۆ
(فوتو م.س. شاگيرباەۆ بويىنشا)
سۋرەت 3. اسىقتاردى ارحەوزوولوگيالىق تالداۋ. م.س. شاگيرباەۆ
(فوتو ج. ۋرالباەۆ بويىنشا)
سۋرەت 4. بۇك جاعىندا سىزىقتى بەلگىسى بار اسىقتار.
ءبابىش مول قالاسىنان تابىلعان.
(اۆتوردىڭ فوتوسى)
سۋرەت 5. تەسىگى بار جانە ەگەلگەن اسىقتار.
ورتاعاسىرلىق تالعار، راڭ جانە اقىرتاستان تابىلعان.
(اۆتوردىڭ فوتوسى)
سۋرەت 6. مۇرىندىقتالعان اسىقتار.
ءبابىش مولا جانە تاراز قالاسىنان تابىلعان.
(اۆتوردىڭ فوتوسى)
سۋرەت 7. وڭدەلگەن اسىق سىزبالارى. (سىزبا ءو.دوسپەمبەتوۆ بويىنشا).
سۋرەت 8. وڭدەلگەن اسىقتار كەشەنى. قولا ءداۋىرى.
(ۆ.ا. پودوبەدوۆ بويىنشا)
سۋرەت 9. وڭدەلگەن اسىقتار كەشەنى. قولا ءداۋىرى. (ا.ز. ۆيننيكوۆ بويىنشا)
شاعىرباەۆ مامبەت ساپاربەكۇلى
ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا
ينستيۋتىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى
الماتى قالاسى
