Erte zamannan kele jatqan, ári halyqqa kóp taraǵan sándik jáne qosalqy ónerdiń bir túri – zergerlik óner qazaq halqynyń dúnıetanymy men materıaldyq mádenıetiniń mańyzdy bir bólshegi. Temirden túıin túıgen sheberler men zer qadirin bilgen zergerler qazaq dalasynda kem bolmaǵany ámbege aıan. Al olardyń qolynan shyqqan árbir týyndy – halqymyzdyń ulttyq mádenıetiniń altyn qazynasy, asyl murasy.
Arheologııalyq qazba jumystary kezinde keń-baıtaq elimizdiń kez kelgen núktesinen – Esik qorǵanynan (b.d.d. V-IV ǵ), Ile alqaby, Berel, Shiliktiden tabylǵan saqtardyń tamasha altyn buıymdary, Qarǵaly qoımasynan (b.d.d. II-I ǵ) shyqqan baqsylyq áshekeıleri, sondaı-aq, Shyǵys jáne Batys Qazaqstannyń arheologııalyq qazbalarynan tabylǵan baǵa jetpes altyn-kúmis buıymdar – zergerlik ónerdiń el aýmaǵynda erteden etek alǵanynyń aıqyn kórinisi. Ańdyq stılde jasalǵan bul buıymdar bizdiń dáýirimizge deıingi VII-I ǵasyrlar aralyǵynyń enshisinde. Al negizi HIH-HH ǵasyrlardaǵy qazaqtyń zergerlik buıymdaryn shartty túrde Batystyń, Shyǵystyń, Soltústik jáne Ońtústik Qazaqstannyń zergerlik áshekeı buıymdary dep tórt bólimge bólýge bolady.
Stıli jaǵynan ǵun zamanynyń óner týyndylaryna uqsas Batys Qazaqstannyń áshekeıleri kóleminiń úlkendigimen erekshelenedi. Jalpaq, keıde jumyr da jýan bilezik, úlken saqına, samaı salpynshaqtary men salmaqty syrǵa jáne shashbaýlardan turatyn batysqazaqstandyq áshekeıler kesheniniń eń basty kórnekilik elementi – óziniń saltanattyǵy jáne sulýlyǵymen kóz tartatyn, úsh qatarmen keýdege taǵylatyn óńirjıek.
Shyǵys Qazaqstannyń zergerlik áshekeıleri bekzattyǵymen, pishininiń qarapaıymdylyǵy, ári salıqaly sulýlyǵymen erekshelengen. Quıma jumyr bilezik, betine ósimdik tektes órnek salynǵan jaıma bilezik jáne ortańǵy tusy keń jazyq keletin saǵat bilezikter osy óńirden shyqqan. Betine qoshqar múıizi men qoı basyn, qyrannyń bas turpatyn músindep salǵan quıma qapsyrmalar da ǵajap. Bulardyń stılinde ejelgi skıf-saqtardyń elementteri saqtalǵan. Áıelderdiń áshekeı zattarynyń arasynda syrǵanyń sulýlyǵy men jóni bólek. Shyǵys Qazaqstan oblysynan alynǵan altynnan, kúmisten soǵylǵan ár alýan áshekeıimen kóz tartqan aı syrǵa, shujyq syrǵa, shyǵyrshyq syrǵalar bar.
Erte dúnıedegi ǵun stıli Ońtústik Qazaqstannyń da áshekeılerinen kórinis tapqan. Olarǵa kompozıııanyń kóp bólimdiligi, keskin-symbatynyń kelisti uzyndyǵy, syńǵyrlap turatyn salpynshaqtyń kóptigi jáne túr-túsiniń kóbine kógildir bolýy tán. Áshekeı buıymdarǵa, ásirese, altyn jalatýmen qatar túrli-tústi asyl tastar ornatqanda ásem kórik beretini sózsiz.
Tuıaqtary kúmistelgen úkiaıaq samaı salpynshaqtary – Soltústik Qazaqstannyń áshekeıleriniń erekshe úlgisi. Qazaqtar qyran qustardy, onyń ishinde úki men suńqar, búrkitti «kún qusy», «kók qusy», «táńir qusy» dep erekshe baǵalaǵan. Sondyqtan olardyń tuıaqtary til-kózden qorǵaıdy degen nanym bolǵan. Soltústik Qazaqstannyń zergerlik buıymdaryna aqyq salyp ádemileý tán. Olardyń myń qubylyp turatyn túr-túsi zergerlerdiń nazaryn ejelden-aq aýdarǵan. Arasyna aqyq qosyp kúmisten teńge taǵyp jasalǵan shabaýǵa taǵatyn sholpynyń da ásemdigi kóz tartady, ári júrgen kezde shashbaýlary syldyrap eriksiz eleńdetetin qasıeti taǵy bar.
«Sheberdi shege qaǵysynan tany» nemese «Ustany soqqan pyshaǵynan tanıdy» demekshi, bul mysaldar – sheberliktiń shyńyna jetken qazaqtyń usta-sheber, zergerleriniń áshekeı jasap, ásemdeý salasynda ár aımaqtyń óz erekshelikterin saqtaı otyryp, damytqanynyń bir aıǵaǵy.
Zergerleýdiń has sheberleri zergerlerdiń qolynan shyǵatyn dúnıeniń salasy da, sany da jeterlik. Altyn-kúmis, metaldar men súıek-tuıaqty, asyl tastyń bar túrin, bylǵary men boıaýdyń túr-túrin paıdalanyp jasalǵan qyz-kelinshekterdiń sándik buıymdary men er jigittiń qarý-jaraq, saýyt-saımany, er-turman – at ábzelderi, sán-saltanat úshin áshekeıli jıhaz, kúndelikti ómirde qoldanylatyn sharýashylyq, turmystyq zattar – munyń bári de jantaqtan ıne, jańqadan túıme jasaǵan zergerlerdiń qolynan shyqqan. Mundaı keremetterdi jasaý úshin zergerlerdiń zattarǵa zergerlik beıne týdyrý, sondaı-aq bederleý, qalypqa salyp qysý, bir zatqa bir zatty oıýlastyrý, kiriktirý, qaqtaý, kúmisteý, zerleý, termeleý, órý, buraý, toqymalaý, quıý, soǵý, shabý, sheký, kertý, oımalaý, qaraıtý, qaptaý, aptaý, ábzeldeý jáne taǵy basqa da sol sııaqty ádis-tásilderi jeterlik. Bul ónerdiń osynshama kúrdeli tehnıkalyq tásilderin jete meńgergen sheberlerdiń atyn atamaı, «usta» dep áspettep, túrki tektes halyqtar ustalyq kásipti, zergerlik ónerdi kıeli óner sanaǵan. Al altyn-kúmispen jumys isteıtin sheberlerdi parsy tilindegi «altyn» – «zer» sózimen sıpattap, «zerger» ataǵan.
Qazaqtyń zergerlik ónerinde kóbine kúmis qoldanylǵan. Emdik qasıeti medıınada da dáleldengen kúmistiń adam aǵzasyna paıdasy bar ekenin ejelden bilgen halqymyz kúmis ydystan tamaq iship, kúmis áshekeıler taǵynǵan, sondaı-aq dúnıege kelgen náresteni kúmis teńge salynǵan sýda shomyldyryp kele jatqany da – metaldyń qasıetiniń kórinisi. Zergerler óz jumysynda qoldanyp otyrǵan ár materıaldyń túr-túsine ǵana emes, mán-maǵnasyna, túrli qasıetterine de zor kóńil bólgen. Mysaly, ejelden el arasynda injý – noǵala, súıeldi, sháıirtas (ıantar) – alqym isigin jazady, al marjan – qarǵystan, til-kózden saqtaıdy, qulpyrma marjan – ósek-aıańnan qorǵap, dáýlet, baqyt ákeledi degen senim bar. Ásirese, qyzǵylt aqyqqa jurt kóp áýes bolǵan. Ony qýanysh pen ıgilik syılaıtyn asyl tas dep eseptegen. Taıaý shyǵysta bul tasqa ıesiniń aty nemese quran aıattarynan úzindi jazylatyn bolǵan. Tastardyń osyndaı erekshelikterine mán bere otyryp jasalǵan áshekeı buıymdardyń da ózindik túr-sıpatymen birge aıtar oıy, berer maǵynasy bolǵan. Mysaly, qustumsyq saqınany joryqqa attanǵan jigitke syılaǵan, mundaǵy tilek aman-esen jyly uıańa qaıtyp oral degendi bildiredi, al qus – áýelden erkindik pen baqyttyń, qaıyrym men meıirimniń nyshany. Qazaqtyń qos saýsaqqa birdeı kıgiziletin, ústi birtutas, biraq eki júzikten turatyn saqınasy – ult ónerindegi biregeı dúnıe. Ony ádette qudaǵı júzik dep ataıdy, mundaǵy nıet – qalyńdyq pen kúıeý jigit qosylyp, jas jubaılar jup jazbasyn degendi meńzeıdi.
Túrli tastarmen bezendirilip, altyn-kúmisten quıylǵan qyz-kelinshekterdiń áshekeıleri men bar ynta-jigerin salyp, ondaı týyndyny jasaǵan sheber zergerler, ustalyq-zergerlik kásip týraly qazaq aýyz ádebıetinde ańyz-áńgimeler men jyr shýmaqtary jeterlik. Zergerlik óner qashannan halyqtyń kúndelikti turmystyq qajettilikterin qamtamasyz etýge qyzmet atqarady. Aldaǵy ýaqytta da zergerdiń qolynan shyqqan qazaqy áshekeılerimiz dáýlet-dárejesine qaramastan, árbir qyz-kelinshektiń qobdıshasynan tabylady dep oılaımyz.
Quralaı MURATQYZY
