ەرتە زاماننان كەلە جاتقان، ءارى حالىققا كوپ تاراعان ساندىك جانە قوسالقى ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى – زەرگەرلىك ونەر قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ ماڭىزدى ءبىر بولشەگى. تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن شەبەرلەر مەن زەر قادىرىن بىلگەن زەرگەرلەر قازاق دالاسىندا كەم بولماعانى امبەگە ايان. ال ولاردىڭ قولىنان شىققان ءاربىر تۋىندى – حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ التىن قازىناسى، اسىل مۇراسى.
ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە كەڭ-بايتاق ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنەن – ەسىك قورعانىنان (ب.د.د. V-IV ع), ىلە القابى، بەرەل، شىلىكتىدەن تابىلعان ساقتاردىڭ تاماشا التىن بۇيىمدارى، قارعالى قويماسىنان (ب.د.د. II-I ع) شىققان باقسىلىق اشەكەيلەرى، سونداي-اق، شىعىس جانە باتىس قازاقستاننىڭ ارحەولوگيالىق قازبالارىنان تابىلعان باعا جەتپەس التىن-كۇمىس بۇيىمدار – زەرگەرلىك ونەردىڭ ەل اۋماعىندا ەرتەدەن ەتەك العانىنىڭ ايقىن كورىنىسى. اڭدىق ستيلدە جاسالعان بۇل بۇيىمدار ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءVىى-ءى عاسىرلار ارالىعىنىڭ ەنشىسىندە. ال نەگىزى حIح-حح عاسىرلارداعى قازاقتىڭ زەرگەرلىك بۇيىمدارىن شارتتى تۇردە باتىستىڭ، شىعىستىڭ، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ زەرگەرلىك اشەكەي بۇيىمدارى دەپ ءتورت بولىمگە بولۋگە بولادى.
ءستيلى جاعىنان عۇن زامانىنىڭ ونەر تۋىندىلارىنا ۇقساس باتىس قازاقستاننىڭ اشەكەيلەرى كولەمىنىڭ ۇلكەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. جالپاق، كەيدە جۇمىر دا جۋان بىلەزىك، ۇلكەن ساقينا، ساماي سالپىنشاقتارى مەن سالماقتى سىرعا جانە شاشباۋلاردان تۇراتىن باتىسقازاقستاندىق اشەكەيلەر كەشەنىنىڭ ەڭ باستى كورنەكىلىك ەلەمەنتى – ءوزىنىڭ سالتاناتتىعى جانە سۇلۋلىعىمەن كوز تارتاتىن، ءۇش قاتارمەن كەۋدەگە تاعىلاتىن وڭىرجيەك.
شىعىس قازاقستاننىڭ زەرگەرلىك اشەكەيلەرى بەكزاتتىعىمەن، ءپىشىنىنىڭ قاراپايىمدىلىعى، ءارى ساليقالى سۇلۋلىعىمەن ەرەكشەلەنگەن. قۇيما جۇمىر بىلەزىك، بەتىنە وسىمدىك تەكتەس ورنەك سالىنعان جايما بىلەزىك جانە ورتاڭعى تۇسى كەڭ جازىق كەلەتىن ساعات بىلەزىكتەر وسى وڭىردەن شىققان. بەتىنە قوشقار ءمۇيىزى مەن قوي باسىن، قىراننىڭ باس تۇرپاتىن مۇسىندەپ سالعان قۇيما قاپسىرمالار دا عاجاپ. بۇلاردىڭ ستيلىندە ەجەلگى سكيف-ساقتاردىڭ ەلەمەنتتەرى ساقتالعان. ايەلدەردىڭ اشەكەي زاتتارىنىڭ اراسىندا سىرعانىڭ سۇلۋلىعى مەن ءجونى بولەك. شىعىس قازاقستان وبلىسىنان الىنعان التىننان، كۇمىستەن سوعىلعان ءار الۋان اشەكەيىمەن كوز تارتقان اي سىرعا، شۇجىق سىرعا، شىعىرشىق سىرعالار بار.
ەرتە دۇنيەدەگى عۇن ءستيلى وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ دا اشەكەيلەرىنەن كورىنىس تاپقان. ولارعا كومپوزيتسيانىڭ كوپ بولىمدىلىگى، كەسكىن-سىمباتىنىڭ كەلىستى ۇزىندىعى، سىڭعىرلاپ تۇراتىن سالپىنشاقتىڭ كوپتىگى جانە ءتۇر-ءتۇسىنىڭ كوبىنە كوگىلدىر بولۋى ءتان. اشەكەي بۇيىمدارعا، اسىرەسە، التىن جالاتۋمەن قاتار ءتۇرلى-ءتۇستى اسىل تاستار ورناتقاندا اسەم كورىك بەرەتىنى ءسوزسىز.
تۇياقتارى كۇمىستەلگەن ۇكىاياق ساماي سالپىنشاقتارى – سولتۇستىك قازاقستاننىڭ اشەكەيلەرىنىڭ ەرەكشە ۇلگىسى. قازاقتار قىران قۇستاردى، ونىڭ ىشىندە ۇكى مەن سۇڭقار، بۇركىتتى «كۇن قۇسى»، «كوك قۇسى»، «ءتاڭىر قۇسى» دەپ ەرەكشە باعالاعان. سوندىقتان ولاردىڭ تۇياقتارى ءتىل-كوزدەن قورعايدى دەگەن نانىم بولعان. سولتۇستىك قازاقستاننىڭ زەرگەرلىك بۇيىمدارىنا اقىق سالىپ ادەمىلەۋ ءتان. ولاردىڭ مىڭ قۇبىلىپ تۇراتىن ءتۇر-ءتۇسى زەرگەرلەردىڭ نازارىن ەجەلدەن-اق اۋدارعان. اراسىنا اقىق قوسىپ كۇمىستەن تەڭگە تاعىپ جاسالعان شاباۋعا تاعاتىن شولپىنىڭ دا اسەمدىگى كوز تارتادى، ءارى جۇرگەن كەزدە شاشباۋلارى سىلدىراپ ەرىكسىز ەلەڭدەتەتىن قاسيەتى تاعى بار.
«شەبەردى شەگە قاعىسىنان تانى» نەمەسە «ۇستانى سوققان پىشاعىنان تانيدى» دەمەكشى، بۇل مىسالدار – شەبەرلىكتىڭ شىڭىنا جەتكەن قازاقتىڭ ۇستا-شەبەر، زەرگەرلەرىنىڭ اشەكەي جاساپ، اسەمدەۋ سالاسىندا ءار ايماقتىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ، دامىتقانىنىڭ ءبىر ايعاعى.
زەرگەرلەۋدىڭ حاس شەبەرلەرى زەرگەرلەردىڭ قولىنان شىعاتىن دۇنيەنىڭ سالاسى دا، سانى دا جەتەرلىك. التىن-كۇمىس، مەتالدار مەن سۇيەك-تۇياقتى، اسىل تاستىڭ بار ءتۇرىن، بىلعارى مەن بوياۋدىڭ ءتۇر-ءتۇرىن پايدالانىپ جاسالعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ساندىك بۇيىمدارى مەن ەر جىگىتتىڭ قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايمانى، ەر-تۇرمان – ات ابزەلدەرى، ءسان-سالتانات ءۇشىن اشەكەيلى جيھاز، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىلاتىن شارۋاشىلىق، تۇرمىستىق زاتتار – مۇنىڭ ءبارى دە جانتاقتان ينە، جاڭقادان تۇيمە جاساعان زەرگەرلەردىڭ قولىنان شىققان. مۇنداي كەرەمەتتەردى جاساۋ ءۇشىن زەرگەرلەردىڭ زاتتارعا زەرگەرلىك بەينە تۋدىرۋ، سونداي-اق بەدەرلەۋ، قالىپقا سالىپ قىسۋ، ءبىر زاتقا ءبىر زاتتى ويۋلاستىرۋ، كىرىكتىرۋ، قاقتاۋ، كۇمىستەۋ، زەرلەۋ، تەرمەلەۋ، ءورۋ، بۇراۋ، توقىمالاۋ، قۇيۋ، سوعۋ، شابۋ، شەكۋ، كەرتۋ، ويمالاۋ، قارايتۋ، قاپتاۋ، اپتاۋ، ابزەلدەۋ جانە تاعى باسقا دا سول سياقتى ءادىس-تاسىلدەرى جەتەرلىك. بۇل ونەردىڭ وسىنشاما كۇردەلى تەحنيكالىق تاسىلدەرىن جەتە مەڭگەرگەن شەبەرلەردىڭ اتىن اتاماي، «ۇستا» دەپ اسپەتتەپ، تۇركى تەكتەس حالىقتار ۇستالىق كاسىپتى، زەرگەرلىك ونەردى كيەلى ونەر ساناعان. ال التىن-كۇمىسپەن جۇمىس ىستەيتىن شەبەرلەردى پارسى تىلىندەگى «التىن» – «زەر» سوزىمەن سيپاتتاپ، «زەرگەر» اتاعان.
قازاقتىڭ زەرگەرلىك ونەرىندە كوبىنە كۇمىس قولدانىلعان. ەمدىك قاسيەتى مەديتسينادا دا دالەلدەنگەن كۇمىستىڭ ادام اعزاسىنا پايداسى بار ەكەنىن ەجەلدەن بىلگەن حالقىمىز كۇمىس ىدىستان تاماق ءىشىپ، كۇمىس اشەكەيلەر تاعىنعان، سونداي-اق دۇنيەگە كەلگەن نارەستەنى كۇمىس تەڭگە سالىنعان سۋدا شومىلدىرىپ كەلە جاتقانى دا – مەتالدىڭ قاسيەتىنىڭ كورىنىسى. زەرگەرلەر ءوز جۇمىسىندا قولدانىپ وتىرعان ءار ماتەريالدىڭ ءتۇر-تۇسىنە عانا ەمەس، ءمان-ماعناسىنا، ءتۇرلى قاسيەتتەرىنە دە زور كوڭىل بولگەن. مىسالى، ەجەلدەن ەل اراسىندا ءىنجۋ – نوعالا، سۇيەلدى، ءشايىرتاس (يانتار) – القىم ىسىگىن جازادى، ال مارجان – قارعىستان، ءتىل-كوزدەن ساقتايدى، قۇلپىرما مارجان – وسەك-اياڭنان قورعاپ، داۋلەت، باقىت اكەلەدى دەگەن سەنىم بار. اسىرەسە، قىزعىلت اقىققا جۇرت كوپ اۋەس بولعان. ونى قۋانىش پەن يگىلىك سىيلايتىن اسىل تاس دەپ ەسەپتەگەن. تاياۋ شىعىستا بۇل تاسقا يەسىنىڭ اتى نەمەسە قۇران اياتتارىنان ءۇزىندى جازىلاتىن بولعان. تاستاردىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىنە ءمان بەرە وتىرىپ جاسالعان اشەكەي بۇيىمداردىڭ دا وزىندىك ءتۇر-سيپاتىمەن بىرگە ايتار ويى، بەرەر ماعىناسى بولعان. مىسالى، قۇستۇمسىق ساقينانى جورىققا اتتانعان جىگىتكە سىيلاعان، مۇنداعى تىلەك امان-ەسەن جىلى ۇياڭا قايتىپ ورال دەگەندى بىلدىرەدى، ال قۇس – اۋەلدەن ەركىندىك پەن باقىتتىڭ، قايىرىم مەن مەيىرىمنىڭ نىشانى. قازاقتىڭ قوس ساۋساققا بىردەي كيگىزىلەتىن، ءۇستى ءبىرتۇتاس، بىراق ەكى جۇزىكتەن تۇراتىن ساقيناسى – ۇلت ونەرىندەگى بىرەگەي دۇنيە. ونى ادەتتە قۇداعي جۇزىك دەپ اتايدى، مۇنداعى نيەت – قالىڭدىق پەن كۇيەۋ جىگىت قوسىلىپ، جاس جۇبايلار جۇپ جازباسىن دەگەندى مەڭزەيدى.
ءتۇرلى تاستارمەن بەزەندىرىلىپ، التىن-كۇمىستەن قۇيىلعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ اشەكەيلەرى مەن بار ىنتا-جىگەرىن سالىپ، ونداي تۋىندىنى جاساعان شەبەر زەرگەرلەر، ۇستالىق-زەرگەرلىك كاسىپ تۋرالى قازاق اۋىز ادەبيەتىندە اڭىز-اڭگىمەلەر مەن جىر شۋماقتارى جەتەرلىك. زەرگەرلىك ونەر قاشاننان حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋگە قىزمەت اتقارادى. الداعى ۋاقىتتا دا زەرگەردىڭ قولىنان شىققان قازاقى اشەكەيلەرىمىز داۋلەت-دارەجەسىنە قاراماستان، ءاربىر قىز-كەلىنشەكتىڭ قوبديشاسىنان تابىلادى دەپ ويلايمىز.
قۇرالاي مۇراتقىزى
