QAZAQSTANDAǴY DINI IDEOLOGIIaLARDYŃ ALǴAShQY QAQTYǴYSY
Qazaqstandaǵy dinı ıdeologııalardyń qaqtyǵysý tarıhyn 1999 jyldyń kúzinde Almatydaǵy Qarasý meshitindegi oqıǵamen baılanysty qarastyrýǵa bolady. Sol jyly Almaty qalasynyń Jetisý aýdandyq ishki ister bóliminiń jasaǵy Qarasý meshitine ornyǵyp alǵan Ismatýlla jamaǵatyna qarsy arnaıy operaııa ótkizdi. Resmı málimdemede Torǵaıdan Ismatýlla tarıqatynyń medresesinde oqyp jatqan uly Almastan habar alýǵa kelgen Baqytjan Fazylova birneshe kún boıy balasyna jolyǵa almaı áýre-sarsańǵa túskeni, sóıtip quqyq qorǵaý organdaryna shaǵymdanǵany aıtyldy. Osy aryzǵa súıengen polıııa meshitke basyp kirip, medrese-shilhanada Ismatýlla taqsyr (sopylyq tarıqat pirlerin keıde «taqsyr» dep ataıdy) kúshpen ustap otyrǵan biraz adamdy bosatty, sondaǵy jamaǵatty taratty.
Qujat tekserý kezinde Ismatýlla men onyń kómekshisiniń Qazaqstan azamaty emes ekeni anyqtaldy. Osy iske qatysty oqıǵadan keıin ótken sot proesteriniń nátıjesi boıynsha, Qazaqstanda zańsyz áreket etkeni úshin «zikirshiler» (Ismatýlla tarıqatyn keıde osylaı ataıdy) búrkenip júrgen «Tóle bı» qoǵamdyq qorynyń jumysyna tyıym salyndy, Aýǵanstan azamattaryn – Ismatýlla Ábdiǵappar men onyń serigin deportaııalamaqshy boldy.
Qarasý meshitinde bolǵan oqıǵanyń túp tórkinine tereń úńilsek, ulyn dinı sektanyń sheńgelinen arashalap qalý úshin bergen Baqytjan Fazylovanyń aryzy boıynsha ǵana polıııanyń arnaıy operaııa uıymdastyrmaǵanyn kóremiz. Birneshe jyldan keıin belgili bolǵandaı, Ismatýlla tarıqaty quryla sala Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasymen (QMDB) kıkiljińge urynǵan. Munyń birneshe sebebi bar. Ismatýllanyń orynbasary (tarıqat ishinde ony «ekinshi taqsyr» dep atady) Narymbaı qajy bas múftı bolýǵa birneshe márte umtyldy, biraq onyń árkez meselin qaıtaryp tastaǵan. Osy yza onyń Ismatýlla tarıqatyna qosylýyna sebep bolǵan. Ekinshiden, Ismatýlla tarıqatynyń ádepteri QMDB-ǵa baǵynyshty ımamdardyń sopylyq jónindegi kózqarasyna qaıshy bolatyn. Sebebi QMDB-nyń alǵashqy bas múftıi Rátbek qajy Nysanbaıuly dinı jáne pedagogıkalyq bilimin Buharada alǵan. Bul qala naqyshband sopylyq mektebiniń ortalyǵy sanalady.
Jalpy, 90-jyldardyń basynda QMDB-ǵa qaras- ty meshitterdiń túgelge jýyǵynda naqyshband sopylyq mektebiniń ókilderi otyrdy. Olarǵa aýǵan-pákistan qazaǵynyń Qazaqstanǵa kele salyp Ahmet Iassaýı atymen jańa tarıqat qurǵany «búırekten sıraq shyǵarý» nemese «esikten kirip, tór meniki» degendeı kórindi. Ásirese, Ismatýlla jamaǵatynyń zikirdiń jarııa túrin qoldanýy naqyshband sopylyq kózqarasyndaǵy meshit moldalaryn shoshytyp jiberdi. Óıtkeni naqyshband sopylyq mektebi artyq qımyl jasap, yńyranǵan dybys shyǵaratyn jarııa zikirdi «nadandyq» dep esepteıdi, al ózderi qupııa zikir (ımıtaııany ishteı jasaý) salýdy jón sanaıdy jáne naqyshbad tarıqaty ókilderi eshqashan zikirdi bes ýaqyt namazdan joǵary qoıǵan emes.
Ismatýlla tarıqatynyń ádebi boıynsha, alqa-qotan top quryp, «mı-júrek-baýyr» arqyly zikirleýdiń ımıtaııalyq aınalma sheńberinde júrekke asa úlken mańyz beriledi jáne zikirdiń basty maqsaty júrekti tazalaý retinde qarastyrylady, júrek tazarsa ǵana musylmannyń ımany berik bolyp, aqıqatty jazbaı taný jolyna túsedi (sondyqtan ózderin «Iassaýı sılsalasynyń murageri» sanaıtyn Ismatýlla tarıqatyn bylaıǵy jurt «zikirshiler» dep ataıtyn). Al naqyshband mektebi zikirdi bylaısha salýǵa úzildi-kesildi qarsy, mundaı zikir aqyldy tumshalaıdy, adamdy ekstazǵa túsiredi dep esepteıdi.
Ahmet Iassaýıdiń atyn jamylyp qurylǵan Ismatýlla tarıqaty birinshi kezekte Qazaqstanda dinı ıdeologııaǵa monopolııa ustap otyrǵan QMDB-ǵa qarasty meshit moldalaryna qaýip tóndirdi. Keıbir málimetterde QMDB basshylyǵy kún sanap kúsh alyp bara jatqan Ismatýlla tarıqatyna tosqaýyl qoıý úshin memlekettiń joǵarǵy bıligine birneshe márte ótinish jasaǵany aıtylady. Nátıjesinde bul ispen polıııa shuǵyldana bastaǵan.
Ismatýlla tarıqatyn taratyp, tyıym salýǵa sol kezdegi Ishki ister mınıstriniń birinshi orynbasary, polıııa generaly V. Sımachevtiń tikeleı basshylyq jasaǵany keıin belgili boldy. Árıne, zańda kórsetilgen nanym-senim bostandyǵy boıynsha memleket Ismatýlla tarıqatyna qysym jasaýǵa qaqy joq. Onyń ústine Ismatýlla tarıqaty áreket etip otyrǵan «Tóle bı» qoǵamdyq qory QMDB sııaqty qoǵamdyq qaýymdasý negizinde qurylǵan uıym, ekeýiniń statýsy birdeı. Sondyqtan polıııa QMDB-nyń aryzy boıynsha der kezinde shuǵyl áreket etýge dáti barmady, Qarasý meshitine ornyǵyp alǵan Ismatýlla tarıqatyna tosqaýyl qoıatyn qylmystyq áreket faktisin izdestirdi jáne ondaı faktini eki jyldan keıin tapty da.
Ismatýlla tarıqaty músheleriniń pikirinshe, 1999 jyly «Qarasý meshitinde balamdy kepilde ustap otyr» dep polıııaǵa aryzdanǵan Baqytjan Fazylovanyń áreketi shynaıy óz tarapynan emes, bul ádeıi uıymdastyrylǵan arandatý bolatyn. Qatardaǵy qarapaıym quqyq buzýshylyqpen mınıstrdiń birinshi orynbasarynyń shuǵyldanýy da beker emes. Biraq bul din máselesine, nanym-senim bostandyǵyna memlekettiń tikeleı aralasýyna dálel bola almasa da, Qarasý meshitinde júrgizilgen polıeılik operaııadan keıingi oqıǵalar kúmándi tipti qoıýlatyp jiberdi.
Saıası pozıııasy asa aıqyn emes jýrnalıst Oraz Álimbekovtiń qazaqstandyq sopylar jónindegi zertteý maqalalaryna qarap otyrsaq, Baqytjan Fazylovanyń aryzy boıynsha 1999 jyldyń kúzinde Qarasý meshitine basa-kóktep kirgen polıııa otrıady medrese-shilhanada tálim alyp júrgenderdiń kim ekenin anyqtap bolǵansha qas qaraıyp, ýaqyt keshǵurym bolyp ketken. Tekserý barysynda polıııa eki adamnyń – Ismatýlla men oǵan kómekshi bolyp júrgen jas qazaq jigitiniń Qazaqstannyń azamaty emes ekenin anyqtaıdy. Medrese-shilhanada tálim alyp jatqan basqalaryn – Qazaqstan azamattaryn (olardyń kóbisi QazUÝ stýdenteri men aspıranttary jáne kámelet jasyna tolmaǵan birneshe ul bala) úılerine taratady. Kesh batyp ketti dedi me, álde basqa sebebi bar ma, ol jaǵy belgisiz, polıııa eldiń mıgraııa zańyn buzǵan shetel azamattaryn – Ismatýlla men onyń kómekshisin ishki ister bólimshesine alyp ketpeı, olardy meshitte qaldyrady da, syrttaı kúzet qoıýmen shekteledi. Joǵarydan túsken tapsyrma boıynsha, olardy ertesine Almaty qalasy Jetisý aýdandyq sotyna jetkizip, deportaııa jasaý jóninde sheshim shyǵarý kerek-tin.
Meshitti túni boıy syrtynan kúzetken polıeıler ustalǵandardy sotqa alyp barý úshin tańerteń meshitke kirse, Ismatýlla men onyń kómekshisi ushty-kúıli joq. Polıeılik operaııany óziniń qadaǵalaýynda ustap otyrǵan general V. Sımachev bul habardy estigende bulqan-talqan bolyp qatty ashýlanypty. Ol dereý Ulttyq qaýipsizdik komıteti (UQK) basshylarymen kelisip, shekaradaǵy ótkizý pýnkterindegi qadaǵalaýdy kúsheıtedi de, polıııa- ǵa Ismatýlla men onyń kómekshisin izdep taýyp, quryqtaý jóninde tapsyrma beredi. Biraq shuǵyl izdestirý nátıje bermeıdi.
Birneshe kúnnen keıin ǵana arnaýly qyzmettiń agentteri Ismatýlla men onyń kómekshisiniń Aýǵan-Pákistan shekarasynan arǵy jaqqa ótip bara jatqanyn habarlaıdy. Bul habar generaldy tipten qatty ashýǵa býlyqtyrypty. Ol memlekettik shekaraǵa jaýapty UQK-niń qyzmetine kúmán keltirip, mán-jaıdy aıqyndap berýdi talap etip, máseleni kúsh qurylymdarynyń basyn biriktirgen Qaýipsizdik keńesiniń talqysyna salady.
Biri ekinshisine kúmán keltirip, senimsizdik bildirgen kúsh qurylymdarynyń keńesinde Ismatýlla men onyń kómekshisin Qarasý meshitinen urlap shyǵyp, shekara asyryp jibergen syrtqy barlaý qyzmeti ekeni anyqtalady. Sol kezde «Barlaý» dep atalǵan bul qurylym qazirgideı UQK-ne baǵynyshty emes, óz aldyna derbes áreket etetin uıym bolǵan. Sondaı-aq keńeste Iassaýı atymen Ismatýlla sopylyq tarıqatyn qurý jónindegi oı qaı- dan keldi degen suraq týǵanda, sol kezde ıdeolo- gııaǵa jaýapty laýazymdy qyzmet atqarǵan bedeldi tulǵanyń aty aıtylady.
Bul jerde «Ismatýlla tarıqaty Reseıdiń Kavkazyndaǵydaı Qazaqstanǵa syrttan kelip jatqan radıkal sıpattaǵy sáláfılik aǵymdardyń yqpalyna qarsy turý úshin jasalǵan joba bolsa, onda ol nege QMDB-ǵa qarsy shyqty, joba maqsatynan aýytqyp ketti me?» degen suraq týyndaýy múmkin.
Aqıqatynda, QMDB-ny birtekti dinı uıym dep qaraýdyń jóni joq. Qazaqstan múftııatynyń moldalar quramy Orta Azııa musylmandar basqarmasynan bólingen 90-jyldardyń ózinde-aq ózgeriske ushyraı bastady. Keıbir din qyzmetkerleri arab elderinde bilimderin jetildirip keldi. Saýd Arabııasy, Kýveıt, Egıpet sııaqty elderdiń qoldaýymen Qazaqstanda dinı oqý oryndary ashyldy. Olardan tálim alyp shyqqan túlekterdiń kóbi mýftııatqa qarasty meshitterge jaıǵasty. Ásirese, Saryaǵashtaǵy aǵaıyndy Smanovtardyń basqarýynda bolǵan medreseniń túlekteri keıingi jyldary QMDB-nyń dástúrli quramyn qatty ózgeriske ushyratyp jiberdi. Qazaqstanda qalyptasqan osy jaǵdaı turǵysynan alǵanda, Ismatýlla tarıqatynyń basqa emes, tikeleı QMDB-ǵa qarsy shabýy o basta sáláfılik aǵymdarǵa qarsy qurylǵan saıası-ıdeologııalyq joba josparynyń aıasynan shyqqan joq degen pikir túzýge bolady.
Memlekettiń ishki ıdeologııaǵa jaýapty sektory áldebir tarıqatty QMDB ishinde kúsh alyp kele jatqan jat aǵymǵa (syrttan kirgen ıdeologııaǵa) qarsy qoıyp, ózi tasada turyp, syrttaı qyzyqtaýmen shektelgen joq, ákimshilik resýrstyń kómegimen qalyptasqan ahýaldy ózgertýge olar da tyrysty.
Táýelsiz damýdyń alǵashqy jyldarynan bastap ıdeologııa sektorynda basshy qyzmet atqarǵan Altynbek Sársenbaev oppozıııaǵa ótken soń baspasózge bergen bir suhbatynda din adamyn – bas múftı Rátbek qajy Nysanbaıulyn ómir boıy ǵylymmen shuǵyldanǵan Ábsattar Derbisálimen almastyrýǵa kóp kúsh jumsaǵanyn aıtqan bolatyn. Aıtýynsha, Rátbek qajy Nysanbaıuly bas múftı qyzmetinen bas tartý úshin A. Sársenbaevqa birneshe talap qoıǵan (Astanadan bir páterdi jekeshelendirip berý, mereıtoıyn ótkizip, shapan jaýyp, kólik syılaý jáne t.b.). Talaptyń oryndalǵan- oryndalmaǵanyn bilmeımiz, biraq 2000 jyly Ábsattar Derbisáli bas múftı bolyp saılandy. Alaıda ol bilikti saıasatker Altynbek Sársenbaevtyń senimin aqtamady, josparǵa sáıkes QMDB jú- ıesin ishinen iritip bara jatqan destrýktıvti kózqarastardy zalalsyzdandyra almady. Muhamedjan Tazabek basshylyq jasaıtyn «Asyl arna» telearnasynyń QMDB-men birlesken memorandýmǵa qol qoıýy oǵan naqty mysal bola alady.
Bul oqıǵany memlekettik organdardyń QMDB sııaqty qoǵamdyq uıymdardyń ishki isine zańsyz aralasýynyń bir mysaly retinde emes, QMDB ishindegi ahýaldyń sol kezderi kúrdelinip ketkenin, sáláfılik dinı ıdeologııanyń jyldam jaıylyp jatqanyn, Ismatýlla tarıqaty músheleriniń ne sebepti QMDB-ny syn sadaǵynyń nysanasyna alǵanyn argýmentteý úshin aıtyp otyrmyn.
Joǵaryda aıtylǵan oqıǵalarǵa saraptama jasasaq, bir-birine qarsy áreket etken (bir-birimen ıdeıa boıynsha básekelesken dep te aıtýǵa bolady) eki dinı ıdeologııanyń nemese úkimettik emes (memlekettik emes) eki qoǵamdyq uıymnyń (QMDB jáne «Tóle bı» qory) múddesin memlekettik organdardyń kúıttegeni aıqyndalady. Bul jerde «din memleketten bólingen» degen pozıııany bylaı ysyryp qoısaq ta, memlekettiń qoǵamdyq (dinı sıpattaǵy) uıymdarǵa qatysty saıasaty birtekti emes ekenin kóremiz. Mysaly, ıassaýı sopylyq tarıqatynyń lıderi Ismatýlla Ábdiǵappar kóshi-qon zańyn buzdy dep, ony kúshtep deportaııalaý qajet sanalǵanyn qaperge alaıyq. Basqasha aıtsaq, zań buzýshylyq faktisi bar, endi tergep-tekserip, zań talabyna saı ádilettilikti qalpyna keltirý kerek bolatyn. Sol maqsatty sot sheshimi arqyly júzege asyrmaqshy bolǵan polıııanyń áreketine memlekettiń basqa kúsh qurylymdary kedergi jasap, Ismatýllany zańdy túrde deportaııalaýdy boldyrmaı tastaıdy. Mundaı jaǵdaıda, tym bolmasa, sottyń zań boıynsha sheshim shyǵarýyna kedergi keltirgen adamdar jazalaný kerek emes pe? Biraq ondaı ádilettilikti qalpyna keltirýge eshqandaı memlekettik organ árekettengen joq. Memlekettiń quqyqtyq saıasatyndaǵy birizdiliktiń bolmaýy memlekettik organdardyń arasyndaǵy birlesip árekettesý strategııasyn buzyp qana qoımaı, onyń kelesi zań buzýshylyqqa dem beretini basy ashyq másele. Ismatýlla tarıqatyna qatysty keıingi oqıǵalar sony kórsetedi.
Jalǵasy bar...
Turarbek Qusaıynov,
"Demos" QB tóraǵasy
