Búgingi músin óneri týraly áńgime kóp. Tipti búgingi ǵana emes, keshegi Keńestik dáýirde de bul óner jóninde ár túrli oı qozǵaǵandar bolǵan. Sol oıdyń kópshiligi bizdiń eldegi músindik týyndylardyń ámse kóńil kónshite bermeıtinine nazar aýdartatyn-dy. Oǵan ónertanýshylardyń ýáji –ónerge saıasattyń aralasýy bolsa, al qazir qaı músinshiniń qolyn kim baılap otyr? Negizgi kinarat nede? Osy saýaldar tóńireginde «Jaýhar» ulttyq salt-dástúrdi qoldaý qorynyń uıymdastyrýymen dóńgelek ústel ótti…
Tileýberdi Bınashev, músinshi:
– Búgingi músin ónerine ne jetispeıdi?
– Tabıǵı daryn degen qasıet Alladan keledi. Shetelden bilim alý darynsyzǵa daryn qosyp bermeıdi. Qazirgi músin ónerinde tabıǵı daryn jetispeýde. Sanaýly. Al shynaıy talanttarǵa jaǵdaı jasaý kerek. Jaǵdaıy ońbaǵan soń, ár tarapqa nápaqa izdep ketýde. Sheberhana – bizdiń ekinshi úıimiz. Óz kezimde úıim de, kúıim de bolmady. Jastyǵym jaǵdaıdy túzeýmen ótti. Búginde sol tynymsyz eńbektiń arqasynda jeke sheberhanam men mýzeıimdi ashtym. Egemendikke qol jetken táýelsiz elimizde jastarǵa jaqsy jaǵdaı jasalynýy tıis. Atty da báıgege shaptyrý úshin jaqsylap baptaımyz ǵoı. Óner adamy da týra sol ispetti. Al kúıi durys bolmasa, talanty jaıynda qalady. Ómirlik syńaryna da kóp nárse baılanysty. Keıbir talantty jigitterdiń otbasylyq jaǵdaıy jaqsy bolmaı shyǵyp, ishkilikke salynyp ketti. Óner degen kitaptan oqyp-biletin nárse emes. Ol Alladan, tabıǵattan keledi dep aıttym ǵoı. Alyp kete almasań, joǵalyp ketýiń de múmkin. Sondaı qıyndyqtary bar. Qazir óner akademııasynda aılyq óte az. Músinshi degen teorııalyq jáne praktıkalyq dep 2-ge bólinedi. Teorııalyq turǵydaǵysy oqytýǵa, sabaq berýge ǵana beıim. Kóp músinshiler teorııalyq bilimge baı bolǵanymen, praktıkaǵa kelgende qoly júrmeı qalady. Kitabyn qushaqtap, jyldyq baǵdarlamasymen sabaq bergen ondaılardyń asyǵy alshysynan túsedi. Ne ilkimdi jumys joq. Sodan keıin oı jetispeı jatyr. Attyń da túrin ajyrata bilý kerek qoı. Máselen, attyń aıǵyry, soǵymǵa soıylatyny, baılaıtyny bolady. Qazir bizdiń han, bahadúrlerimizdiń kóbin ábden semirtip soǵymǵa soıatyn attarǵa mingizip qoıǵan. Negizi batyr tulpardy jaratýy tıis. Tulpardy da durys aıyra almaıdy. Demek, oı tapshy. Búginde tilimen saıraıtyndar kóp. Isi az. Joq desek te bolady. Ne kórme ashpaıdy. Kóshede turǵan eskertkishterdiń barlyǵy shyǵarmashylyqqa jatpaıdy. Tapsyryspen jasalǵan dúnıeler. Al shyǵarmashylyq óz júregińniń qalaýymen týady. Shynaıy talantpen birge haltýrıkter de kezdesedi. Haltýrada aqsha kóp bolady. Aıyra bilý kerek. Búginde kóp músinshiler tapsyryspen isteıdi. Biraq, olarda shyǵarmashylyq joq. Sonsoń tulǵalar attyń ústinde otyrǵannan jalyqty. Ózge de qaharman jeterlik. Aldar kóse, Qojanasyrdy áspettep, nege beınelemeske?! Jýyrda «Muńlyq-Zarlyqty» Almatyda qoıamyz degen bastama kóterilip edi. Qarjy máselesimen aıaqsyz qaldy. Bul músinde beınelengen aral, tórt Syrdyń tolqyny, tórtkúl dúnıeniń tórt buryshyna málim degenge meńzeıdi. Arǵy jaǵynan qarasań, qobyzben turǵan Muńlyqty kóresiń. Muńlyqtyń zamanynda jazý az damyǵandyqtan ne nárse de qobyz arqyly jetken. Bergi jaǵynan qarasań, álgi qobyz qylyshqa aınalady. Ol el qorǵaǵan batyr bolǵan-dy. Ekeýi egiz ómir súrgen. Sol qalyptarynda kıiktiń ústinde otyr. Anasy álpeshtep asyraǵan. Osyndaı tárbıelik-tálimdik mańyzy zor músin qoıylýy kerek. Qazirgi músinder Qytaıda jasalyp, munda ákelinip jatyr. Olardyń qazaqqa aıtary da, bereri de shamaly. Osyndaıda qazaqta óner, tarıh joq pa dep, qanyń basyńa shabady. Bizde saıabaq kóp. Jurt demalatyn jerlerge qazaq qyzynyń prototıpin qoısa quba-qup. Mysaly, Baıan-sulý, Eńlik-Kebekterimizdi. Jastardyń «Qozy-Kórpeshtiń» alleıasynda kezdesemiz degeni qandaı ǵanıbet! Osylaısha jastardyń tarıhqa degen qyzyǵýshylyǵy artady. Urpaqqa máńgilik óshpes mura bolyp qalady.
– Jastardyń betalysy qandaı?
– Jastardy aýyzǵa almas buryn aǵa býyndy sóz eteıikshi. Hakimjan Naýryzbaev degen ataqty músinshi Almatydaǵy Abaıdyń, M.Áýezovtyń, Shoqannyń músinin tuńǵysh qoıǵan. Búginde umytylyp barady. Biz osy kisilermen maqtansaq kerek. Marqaıa jazsaq edi. Ol – qazaq músin ónerindegi tuńǵysh músinshi. Jas qaıyńdaı jelkildep ósip jastar da jetildi. Jýsannyń, qoıdyń qıynyń ıisin sezbeı, qaladaǵy asfalttyń ústinde ósken. Kóretinderi – sheteldiń kınosy. Tól turmys-saltymyz joǵalýǵa shaq. Óz esepterinde ózderin tym zamanaýımyz dep esepteıdi. Sonda bizdiń ultshyldyǵymyz, qazaqtyǵymyz qaıda qaldy? Boıyn óz ultynan aýlaq ustaǵysy keletin jastardyń bizge keregi ne? Mundaı jastar kez kelgen ýaqytta Otanyn satýǵa barady. Eń aldymen, tarıhymyzdy umytpasaq ıgi edi.
– Búginge deıin qansha kórme ótkizdińiz?
– Esimde qalmapty. Ásirese, Keńes Odaǵynyń kezinde kóp ótkizdik qoı. Qazirgi ýaqytta kórme maqsat emes. Barlyǵyn uıymdastyryp, úılestiretin, sóıtip irikteıtin kórkemdik keńes joq. Árkim ártúrli deńgeıde jumys isteýde. Qarajattan qınalǵan keı músinshiler dinniń alýan aǵymymen ketýde. «Mambetızm» degen uǵym shyqqan ǵoı. Bizdi mensinbeıdi, kemitedi dep namystanatyn jigitter de bar.
– Sizdiń bir týyndyńyzdyń jaryqqa shyǵýy úshin qansha ýaqyt ketedi?
– Men ýaqytpen jumys istemeımin. Kóńiliń bolmasa, túk te shyqpaıdy. Tez arada bitirý kerek degen nıette isteseń, haltýra shyǵady. Kózboıaýshylyq. Sen ony uqpaýyń múmkin. Biraq, men ishteı túsinip turam. Syrty jyltyraǵanymen, ishi áıteýir jasalýy múmkin. Seni qorshaǵan orta jaqsy bolýy kerek. Bireý tóbeńde tursa, eshnárse de ónbeıdi. Kóp sýretshiler otbasynan ajyrasyp ketti.
– Osy kúni tapsyrys jaıy qalaı? Tapsyrys beretinder bar shyǵar…
– Óte az. Ónerge qyzyǵatyndardyń sany áldeqaıda kemidi. Pendeler qý dúnıeniń sońynda júr. Óner tasada qalyp qoıdy. Arbatta otyratyndardyń jumysy sulý eken dep oılamańyz. Túrińizdi keltirýdi biledi. Biraq, ol jumysty eshqaıda qoıa almaısyń. Óıtkeni, eshqandaı qundylyǵy joq. Sýret ónerinde mynadaı támsildi estigensiń be? Salvador Dalı degen sýretshi búkil álemge tanylǵan. Bir kúni sol meıramhanada demalyp otyrsa kerek. Ol ózi óte baı ári baqqýatty kisi bolǵan desedi. Jańaǵy meıramhanaǵa bir qyz ben jigit kiredi. Jigittiń Dalıdyń as ta tók baılyǵynan jaqsy habary bolsa kerek-ti. Qasyndaǵy qalyńdyǵyna aftogrof alýdy usynady. Qymbat sýsyn jiberetin shyǵar dep jorıdy. Qyz Dalıdan aftograf suraıdy. Al Dalıdyń qolynda ne qaǵazy, ne qalamy bolmaǵan soń, qol súrtetin qaǵazǵa birnárseni syzyp beredi. Jigiti ekeýi kelgenin baıqaǵan ol: «Mynaý– senderdiń toılaryńa syılyǵym»,-deıdi. Qyz dańqty sýretshige sonshalyqty sarań bolar ma edi dep qapalanady. Bir jyldan soń, Dalı ómirden ozady. Keıin álgi aıqysh-uıqysh salynǵan sýretti bir aýqatty adam mıllıon dollarǵa satyp alypty. Sóıtse, ol Dalıdyń ómirindegi tuńǵysh salfetkaǵa salǵan sýreti eken. Qyz sol kezde onyń ulylyǵyna bas ıipti. Pıkassolardyń jumystaryn meniń ózim kóbinese túsinbeımin. Al biraq óte qymbat baǵalanady. Onyń jumysy áli kúnge deıin zerttelýde. Meniń de basymda bir qyzyq jáıt boldy. Bir kúni qyzdyń beınesin jasadym. Sol músin ózime esh unamady. Aldym da, jerge laqtyryp jiberdim. Qazirgi túri endi eksponatqa uqsaıdy. Babalardan qalǵan zat ispetti. Qazyp alǵan sııaqtymyn. Shedevr. Bálkim, bul Baıan sulý, Qyz Jibekter shyǵar. Naǵyz týyndyǵa aınalyp shyǵa keldi. Sondaı qyzyq býyrqanǵan sátterdi ótkeremiz.
– Mýzeıińizdiń ashylǵanyna qansha boldy?
– Mýzeıimdi hobbı úshin ashtym. Adamdar rýhanı tárbıe alsyn degen maqsatta kelýshilerge qyzmet kórsetedi.
Kórkemdik keńestiń qadiri ótti-aý!..
Marat Ómirserikuly, doent:
- Búgingi músin óneriniń nasıhattalýy qandaı?
– Eki astanamyzda keıingi kezderi kóp músinder ornatylýda. Ókinishke qaraı, kópshiligi aıaq astynan jaryqqa ústirt shyǵyp jatyr. Irikteýden ótkenimen, shyndyǵyna kelgende, sapasy syn kótermeıdi. Keńes ýaqtysynda úkimet qaýly shyǵaratyn. Ol qaýly Sýretshiler odaǵyna berilip, arnaıy mamandar tartylatyn. Jarystan ótkennen soń da, talaı synǵa iligetin. Jeke Kórkemdik keńes jumys isteıtin. Quramyna ǵalym, sáýletshi, sýretshi, músinshiler jasaqtalatyn. Bardy bar, joqty joq deıtin edi. Kórkemdik keńestiń syn tezinen shyqqan týyndyǵa suranys asa zor bolatyn-dy. Kórmege bir apta qalǵanda ǵana habarlanamyz. Nege ekenin bilmeımin, keı kezde eshqandaı da habar kelmeıdi. Bala qursaqta toǵyz aı jatýy kerek qoı. Sol sııaqty músinniń de mezgili bolady. Bul ońaı jumys emes. Ekinshiden, mundaı kúrdeli jumys tájirıbeli mamanǵa beriletin. Keıingi kezderi músindi kez kelgeni jasaı beretindi shyǵardy. Áýesqoılar kóbinese sapasyz músin jasaıdy.
– Músin ónerimen shuǵyldanyp kele jatqanyńyzǵa qansha ýaqyt boldy?
– 1973 jyly Lenıngradtaǵy akademııany támamdaǵannan beri shuǵyldanyp kelemin. Oqýdy bitirisimen Búkilodaqtyq jarys ótti. Álııa degen batyr qyzymyzǵa arnalyp meniń avtorlyǵymdaǵy eskertkish ornatyldy. Jambyldyń, Abaıdyń, Shoqannyń, Maǵjannyń, Sáken Seıfýllın, Sháken Aımanov, Sátbaev, Qyzylordada Asqar Toqmaǵambetovke, Uly Otan soǵysynyń ardagerlerine arnaıy qoıylǵan eskertkishter meniń sheberhanamnan shyqqan jumystar.
1993 jyly meni 3 aıǵa Túrkııaǵa jibergen. Sońynan úsh aı on bir jylǵa aınaldy. Stambýlda uly Abaıdyń eskertkishin, Ankara qalasynda Maǵjanǵa, Abaıǵa, Áýezovke, Atatúrkke jáne taǵy basqa tulǵalarǵa birneshe eskertkish jasadym. Sodan qaıtyp kelgennen keıin balam Saıat ekeýmiz Máskeýde Chıstoprodnyı býlvarynda 2006 jyly Abaıdyń eskertkishin ornattyq. 2007 jyly Irannyń astanasy Tegeranda taǵy da dana Abaıdyń eskertkishin jasadyq .
– Jeke sheberhanańyz bar ma?
– Bar. Úlken ókinishke qaraı, qazirgi jastarǵa óte qıyn. Buryn Keńes úkimeti jaqsy járdem beretin. Qazir jastarda ne sheberhana, ne úı joq. Sheberhana máselesi – jastar úshin kúrmeýi kóp másele. Sýretshiler odaǵynda sheberhana berilýde. Alaıda, aıaqsyz qalyp qoıýda. Áli eshkimge tolyq ǵımarat berilmedi. Qoldarynda qujattary da joq.
– Siz kimniń shapanynan shyqtyńyz?
– Meniń ustazym – Jýravlev Nıkolaı Stepanovıch degen músinshi. Qazir Almatyda Abaı atyndaǵy QazUPÝ-da dáris beredi. Lenıngradta Penchýk, Anekoshındardyń sheberhanasynan shyqtym.
Qarapaıym aqpar alatyn baspasóz ashylsa…
Málik Sultanuly, professor:
– Músin ónerindegi qordalanyp qalǵan máselelerdi sheshý úshin sizdiń qandaı usynysyńyz bar?
– Qazir qaı jerde qaısybir músin ashylyp jatqandyǵynan beıhabarmyz. Árkim ózinshe qımyldaýda. Keńes kezinde Máskeýden sýretshi, músinshi, sáýletshiler jaıly jýrnaldar oqyrmanǵa jol tartatyn-dy. Shetelden keletin basylymdar da barshylyq edi. Sol jýrnaldardan jer-jerden habar-oshar alyp otyrýshy edik. Sýretshilerdiń eńbegi keńinen nasıhattalatyn. Qazir jýrnalǵa aqsha jetpese de, eń quryǵanda respýblıkaǵa taralatyn gazet bolsa degen tilegimiz bar. Akademııa qabyrǵasyndaǵy qabyrǵa gazeti eshkimge jetpeıdi. Ónerdiń kıno, teatr salasy jap-jaqsy nasıhattalyp júr ǵoı. Sol sııaqty músin óneri de kóleńkede qalyp qoımasa ıgi edi. Qarapaıym aqparat alatyn baspasóz bolsa, aıymyz ońynan týar edi. Óz kózińmen kórmegen soń, adam onyń qandaılyǵyn qaıdan aıtsyn?! Bireýdiń aýzynan estip, áldebir qorytyndyǵa kelýge bolmaıdy ǵoı. Bolat Saparuly osydan eki jyl buryn ózi jasaǵan músindi ashty. Talaılar tańdaı qaqty. Endi bireýlerge unamaı qaldy. Ózim kórip, músinniń áp-ádemi ekenin baıqadym. Eshqandaı kemshilik ańǵarmadym. Óner akademııasyna sońǵy jıyrma jylda eshbir ákim basyn suqpady. Bıyl aýdan ákimi kelip, stýdentterdiń jumystaryn kórip, óz oıyn aıtty. Balalarǵa óz usynysyn bildirdi. Atqaminer azamattardyń akademııaǵa at basyn burýy jaqsy úrdis qoı.
Ózimniń oıymsha, eskertkish te ıdeologııalyq quraldyń bir túri. Ol keregine kerek. Degenmen, adam demalyp júrgende kóretin, aıaldaıtyn saıabaqtarǵa jáı músinder qoıylsa. Qaısybir músinshi jeke sheberhanasynda eskertkishten ózge kóptegen óz qııalynan týǵan alýan músinder jasaıdy.
– Qazir qandaı músin jasaýdasyz?
– Abaı atyndaǵy QazUPÝ-dyń aldynda turǵan Abaıdyń eskertkishin ózim istegenmin. «I club»-taǵy eki músindi jasadym. Torǵaıda Shaqshaq Jánibektiki bar. Ótken jyly Bolat Saparuly ekeýmiz Maqanshyda Qabanbaı batyrdy qoıdyq. Qazir Úkili Ybyraımen júrmin.
– Sizdi jaqynda sheberhanaǵa qol jetkizdi dep estidik. Ras pa?
– Sátbaev kóshesinde buryn kombınat bolǵan-dy. 50 adamdaı istegenbiz. Shúkir, sheberhana aldym. Úsh jyl boıy kúttim. Biraq, áli ishini kirýge ruqsat joq. Jyl saıyn 6 bala osy akademııany bitiredi. Tańsyqbaev atyndaǵy ýchılıeden de túlekter bar degendeı, jylda on shaqty maman túlep ushýda. Buryn jaqsy baǵdarlamalar bar edi. 80-jyldary ókimet kóp kómektesetin. Qazir onyń biri de joq. Jas músinshiler qatty qınalýda.
Móldir KENJEBAEVA
