2001 jyly Qazaq ulttyq mýzyka akademııasyna oqýǵa qabyldandym. Kúıdi Ábikenshe (Ábiken Hasenov) tartsam dep, uly kúıshiniń tartqan ár kúıine, sulý da, syrly dybystaryna essiz qushtar bolyp, ańsarym aýyp júretin. Shynynda kúıdi naqyshyna keltirip oryndaý – kúıshiniń uly maqsaty. Ondaı armany joq adam kúıshi bolmaıtyn da shyǵar. Akademııaǵa túsken soń, kúıshilik – armandaýmen ǵana jetetin is emestigin eptep túsine bastaǵam. Sol tustarda: «Arqa – Qarataý kúılerin ásem órneginen, ózine tán boıaýynan aıyryp, súreńsiz tartatyndar kóbeıip ketti», – degen sóz taraǵan. «Ábiken bylaı tartady» dep kúı taratyn kúıshiler kóp bolsa da, sol «bylaı tartady» dep tartylǵan kúılerden Ábikenniń saryny estile bermeıtin. Ózim de Ábiken tartqan kúılerdi qaıtalap júrdim. Biraq basqa dybys, basqa ún shyǵady. Sóıtip, maǵan Ábiken qupııasyn ashyp beretin ustazdyń kerek ekenin ańǵardym.
Sol tusta Ulttyq mýzyka akademııasyna Jezqazǵannan kúıshi J.Júzbaev shaqyryldy. Turalap qalǵan shertpe kúıdiń eńse kóterýi úshin Janǵalı aǵa aıanyp qalǵan joq. Oǵan júktelgen mindet te osy edi. Súgirdiń óziniń de, izbasarlarynyń da tańdy tańǵa asyryp kúı tartatynyn estýimiz bar. Eski kúıshiler biri tartqan kúıin ekinshisi eki qaıtalatpaı tarta beredi degendi ańyz dep qabyldaıtynbyz. Sóıtip júrgende, kúıdi bir tyńdaǵannan qaǵyp alyp, qaıta tartatyn quımaqulaq kúıshiniń ózin kórdim. Tabıǵatym tókpeden góri shertpege jaqyn ekenin bildim de, Janǵalı Júzbaev aǵamyzdyń synybyna aýystym. Sol kezde jas jigit esebindegi Janǵalı aǵa kúıshiler arasynda asa bedeldi edi. Kúıshilik óneri aldyndaǵy aǵalarymen qatar turatyn. Jastaıynan Maǵaýııa Hamzın, Ýálı Bekenov, Oral Isataev, Dáýletbek Sadýaqasov, Eraly Tohanov, Muhamedjan Tileýhanov, Ergentaı Borsabaev, Talasbek Ásemqulovtarmen ıyq tirestirip kúı tartqan, talaı konertke birge qatysqan. Qyzdarbektiń «Sylqym qyz», Súgirdiń «Qarataý shertpesi» (II-túri) sııaqty eski kúılerdi óz qolymen jetkizgen. Bul eńbegi kúıshi qaýymda joǵary baǵalanatyn-dy.
Janǵalı aǵamyzdyń General Asqarov, Tólegen Mombekov, Faızolla Úrmizov, Atabek Asylbekov sııaqty ustazdary – Súgirdiń kózin kórgen asyldyń synyqtary. Aǵamyzdyń kúıshiligi otbasynan bastalady eken. Ákesiniń aǵasy Seıithan Súgirdiń maqtaýly shákirti bolypty. Óz ákesi Álimhan aqsaqaldyń maıtalman kúıshi ekenin bertinde kórdim. Kórgeni kóp, túıgeni mol kúıshi Arqa men Qarataýdyń eski kúılerin sheber tartady. Osy óńirlerdiń kúıshilik dástúrin jas býynǵa jetkizýde eńbegi eren: eskishe kúı shertýden aýytqyp ketken oqytý úrdisine dástúrli kúıshilikti synalap kirgizdi. Ónertaný ǵylymynyń kandıdaty Raýshan Alsaıtovanyń «Dombyra Janǵalıdyń qolynda kolorıttik baı úni bar aspapqa aınalady» degen pikiri óte oryndy edi. Rasynda solaı. Qaı kúıdi tartsa da, baıytyp tartady. Tyńdaýshynyń jan-dúnıesinen áserli dybystardy taba biledi.
Janǵalı aǵa dombyra shertkende oń qol shyntaqtan bilek ushyna deıin dombyranyń qaqpaǵyna tolyq tıip turady. Bul ádis, dombyra dybysynyń qońyrlyǵyna kepildik beredi. Burynǵy qazaq kúıshileri kóp qoldanǵan ádis bolsa kerek.
Ábiken Hasenov «Kókeıkestisin» dál osylaı, dombyrasynyń qaqpaǵyn alaqanymen basyńqyraı otyryp, terbeı shertedi. Sonyń áseri bolar, ashyq qaǵystarda da dombyra ishegi terbelip turady. Osy terbelis dombyra dybysyn qubyltyp, áserli ete túsken. Kúı saǵasynda dombyranyń sańqyldap ketetini alaqannyń dombyra betinen azdap alshaqtaýynan týǵan.
Kúıdiń kórkem, dybystyń áserli bolýy Janǵalı Júzbaevtyń ádiske baılyǵynan. Ol kisi «kósip shertý», «jaı shertý», «qos saýsaqpen» (suq saýsaqpen ortańǵy saýsaq), «batyl shertý», «qos saýsaqty qabystyra shertý», «daralaı shertý», «úsh saýsaqty bos tastap, erkin shertý», «saýsaqtardy jabystyra siltep qaǵý», «tókpelete tartý», «jalǵyz saýsaqpen sıpaı shertý» t.b. ádisterdi jıi qoldanyp otyrady. Has sheberdiń bir ádisten ekinshi ádiske qalaı aýysqanyn seze almaı da qalasyń.
Dombyra tartqanda sol qolynyń saýsaqtaryn jatyńqy ustaıdy. Bul dybystyń nárli bolýyna septesedi. Dombyra ishegin sabyrmen terbep tartý arqyly «aqyldynyń sózindeı hám maǵynaly» dybystar shyǵara biledi. Kóne ádis-tásildiń qupııasyn jetik meńgergendikten bolar, kúıshiniń sıqyrly saýsaqtary ol tartqan árbir kúıge ózine laıyq reńk berip, qubyltyp jiberedi. Kúıdiń negizine, tabıǵatyna qaraı ár kúıdi ár túrli ádispen shertip, tyńdaýshyny kúıdiń ishki ıirimine tartyp áketý – uly talanttyń mańdaıyna jazylatyn nesibe. Kúıshi retinde Janǵalı aǵa dál sondaı sheberlikke jetken. Buǵan eshkim kúmán keltirmes.
Ilııas Jansúgirov 1927 jyly «Eńbekshi qazaq» gazetinde «Qazaq kúıleri jınalsyn» degen maqala jarııalaıdy. Onda: «Bizdiń elde erterekte Toıtan degen bir shal 40 kúı tartady eken. Ol kúılerdiń bul kúnde bireýin de eshkim bilmeıdi. Tek kúı attaryn aıtyp ańyz qylysady. Sóıtip Toıtan ólimi 40 kúıdi ala ketip otyr. Jalǵyz Toıtan emes, tolyp jatqan dombyrashylar, kúıshiler kúıimen birge zym-zııa joǵalyp jatyr. Elde jastan dombyrashy shyǵý, jańadan kúı shyǵý óte sırek», – dep jazǵan. Muny aıtyp otyrǵanym, eger Janǵalı kúıshi bolmaǵanda General men Tólegenniń, Faızolla men Seıithannyń tartystary, ásirese, olar tartqan kúılerdiń názik ıirimderi bizge beıtanys kúıinde qalar edi. Kúıshiniń oryndaýynda halyq arasyna tez tarap, máshhúr bolǵan «Kertolǵaý», «Naz qońyr», «Shalqyma», «Sylqym qyz», «Qarataý shertpesi» (II túri) t.b. kúıler dál osy deńgeıde tartylmas edi. Sonda kelesi urpaq Toıtan ólimine ókingen Ilııas aqynnyń kúıin kesher me edi, qaıter edi?
Janǵalı Júzbaı kúıshilik pen kúıtanýdy qatar alyp júrgen zerdeli ǵalym retinde de belgili. Onyń «Qazaqtyń shertpe kúıleri», «Sherpe kúıdiń tórt mektebi», «Ustazdyń pedagogıkalyq repertýary» atty eńbekteri derektik qaınarymen de, teorııalyq qorytyndylarymen de asa qundy. Bul eńbekterde kúı jáne kúıshiler jaıynda qyzyqty málimet-derekter berilip, 120 kúı notaǵa túsirilip, 71 kúıdiń ańyzy (shyǵý tarıhy) jazylǵan. Janǵalı aǵa sol kúılerdiń dáýlesker oryndaýshysy, úıretýshisi de. Ult úshin, óner úshin bul – asa úlken olja.
Qaırat AITBAEV, kúıshi,
Táttimbet atyndaǵy repýblıkalyq
baıqaýdyń júldegeri
