«Qumaı» tarıhı kesheni týrızmge suranyp tur

3271
Adyrna.kz Telegram

Tasyn túrtip qalsań, tarıhy­nan syr sýyrtpaqtaıtyn salqar da­la­­myzdyń tósinde tarıhı eskert­kishter men qorymdar kóp. So­lardyń biri – Astana qalasynan 120 shaqyrymdaı ǵana qashyqta jatqan «Qumaı» túrkilik arheologııalyq–etnografııalyq qorym-eskertkishi. Osy qorym­dar­dy zerttep júrgen ǵalymdar ony Astananyń dál irge­sindegi iri týrıstik keshenge aı­nal­dyrýdyń mańyzy zor ekenin aıtady. Óıtkeni olar qasıetti qazaq jeri­n­degi órkenıettiń birden úsh dáýirinen syr shertetindigimen-aq sheteldik týrısterge ǵana emes, búgingi óskeleń urpaqqa da  qyzyqty bolýy tıis. 
Aqmola oblysynyń Ereımentaý aýdany Jylandy taý jotasynyń eteginde («Buırataý»  ulttyq tarıhı saıabaǵyna tıip tur) jatqan bul qorym 2009 jyly tabylyp, sodan beride tarıh ǵylymynyń doktory, túrkitanýshy Aıman Dosymbaevanyń jetekshiligimen qazylyp, jan-jaqty zerttelip keledi. Qumaı ózeniniń sol jaǵalaýyndaǵy alqapta radıýsy 3-7 shaqyrym aýmaqta jatqandyqtaryna baılanysty mundaǵy qorymdar ǵylymı aınalymǵa da osy ataýmen engen.  Al onyń quramynda  túrkilik ǵuryptaǵy «Qos batyr» tas músindi túrkilik qorshaýy, qola dáýirine tán (jerleý qurylysy) beıit, túrkilik ǵuryptaǵy Qaraǵaıly -1, Qa­ra­ǵaıly-2, Qaraǵaıly-3 tas qorshaýlary, qola dáýi­rine tán Qaraǵaıly-4 qorymy, «Murtty» qorǵandary, ejel­gi qonystyń orny men tas músinder, Balyqty-1 qorǵandar toby, sondaı-aq ortaǵasyrlyq jerleý qurylymdary sekildi asa qundy  eskertkish-jádigerler bar. Iaǵnı qorymdardy topyraqtan arshyp, ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizý barysy bulardyń ár­qaı­sysy bizdiń arǵy babalarymyzdyń ómir súrý saltynan, olardyń jetken órkenıetinen maǵlumat beretin, asa qundy derekti dáıekterdiń kórnekti jıyntyǵy ekenin kórsetti. Endigi jerde osynaý qundy jádigerlerimizdi ashyq aspan astynda turǵan qorym kúıinde qaldyrmaı, urpaqqa kórsetip, ónege qylatyn, jatqa kórsetip, tegimizdi tanyttyratyndaı ǵylymı-tanymdyq ári týrıstik keshenge aınaldyrsaq, ıgi bolar edi. Osyndaı uly maq­s­at­ty ustanǵan ǵalym Aıman Dosymbaevanyń atal­ǵan qorym­dardy ǵylymı zertteý jáne saqtaý, memleket qamqor­lyǵyna alý turǵysynan atqarǵan eńbegi eren. Ulttyq muraǵa janashyrlyqpen qaraǵan ǵalym ashyl­ǵan barlyq eskertkishti qujattandyrý, kartogra­fııa­lyq, topografııa­lyq syzbalaryn, sýretterin túsirip, ǵylymı túsinikte­melerin jazý, Aqmola oblysynyń Ta­rı­hı-mádenı mura­lardy qorǵaý jáne paıdalaný bas­qar­masynyń esebine tirketý jumystaryna muryndyq bol­dy.

Arheologııa magıstri, túrkitanýshy Ábdinur Nusqabaımen birge osy eskert­kishter týraly tolyqqandy ǵylymı-ta­nym­dyq maǵlumattar beretin «Qumaı» túrik­tik arheologııalyq-etnografııalyq ke­sheni» atty kitapty jaryqqa shyǵardy. Kitap­tyń tusaýkeserinde ǵalym osy eskert­kish­ter qorymyn iri týrıstik keshenge aı­nal­dyrý boıynsha «Nazarbaev ortalyǵy», Eýrazııa Ulttyq ýnıversıteti jáne  Túrkııa Úkimeti janyndaǵy Túrik yntymaqtastyq jáne úılestirý agenttiginiń (TIKA) birlesken jobasynda tanystyrǵan edi. Bul jobanyń mańyzdylyǵy sol, ol – «Qumaı» arheo­lo­gııalyq – etnografııalyq kesheni» land­shaft­­t­y murajaıy men qazaq –túrik halyq­ara­lyq ortalyǵyn qurýdy kózdeıdi. Eger bul joba iske asatyn bolsa, sóz basynda aıt­qan Astana mańynan boı kóteretin  iri tý­rıstik keshen osy bolmaq. Mysaly, atal­ǵan eskertkishter qorymyn tarıhshy Zeı­nolla Samashev tarıhı, mádenı jáne týrıs­tik keshenge aınaldyrýdyń mańyzdy eken­digin aıtady.

Zeınolla SAMAShEV, tarıhshy:

– Bul qorymdy úlken tarıhı, mádenı jáne týrıstik keshenge aınaldyrý – bola­shaq­tyń isi. Óıtkeni bul qorym kóne túrki dáýi­rine jatatyn tas músinder kesheni bo­lyp esepteledi. Orta ǵasyrlarda ómir súr­gen kóne túrki halyqtarynyń mádenı da­mýy­nyń eskertkishterine jatady. Olar bir jaǵynan  beıneleý, tas qashaý óneriniń kó­ri­nisterin berse, ekinshi jaǵynan orta ǵa­syr­larda ómir súrgen ata-babalarymyzdyń turmys-saltynan, dinı-nanymynan habar beredi. Solardy zertteýge qajetti mate­rıal, derekkóz.

Rasynda da, keshendi ǵalymdar aıtyp otyrǵandaı deńgeıge jetkizip, damytýǵa ábden bolady eken. Oǵan osy jobaǵa sa­rap­tamalyq qorytyndy bergen QR UǴA aka­demıgi, tarıh ǵylymynyń doktory Ora­zaq Ismaǵulovtyń pikirin dálel retinde kel­tirýge bolady.  Osy saraptamalyq qo­ry­­tyndysynda:

«Qumaı» arheologııalyq – etnogra­fııalyq kesheni» landshaftty murajaıy men qazaq –túrik halyqaralyq ortalyǵyn qurý ózekti jáne ǵylymı oılaý, ǵylymı or­ta úshin óte mańyzdy, memlekettiń áleý­mettik jáne ımıdjdik saıasaty salasynan laıyqty oryn alady», – dep tujyrym­daǵan akademık bolashaq murajaıdy ǵylymı ortalyq jáne tarıhı qalyptasqan óndiris tehnologııalaryn vızýaldy túrde qalpyna keltiretin zerthana retinde paıdalanýǵa bolatynyn aıtypty.

Orazaq ISMAǴULOV, QR UǴA akademıgi:

– Atap aıtsaq, Qazaqstan aýmaǵynda qola dáýirinen beri úzdiksiz qoldanylyp kele jatqan ejelgi metallýrgııa daǵdysy, dástúrli qolónerdiń kóptegen túrleri, keramıkalyq, zergerlik, bylǵary, mata buıymdary  men qarý úlgilerin jasaý sekildi álemdik tájirıbede analogy bar muralardy saqtaý  jónindegi avtorlardyń ıdeıasy halyq arasynda qyzyǵýshylyq týdyrady jáne jastardy tárbıelep, oqytýda mańyzy óte zor.

Al endi atalǵan joba jóninde bergen qorytyndysynda Helsınkı ýnıversıte­tiniń (Fınlıandııa) álemdik mádenıet ka­fedrasynyń klassıkalyq arheologııa doenti  doktor Zbıgnev T. Fıema: «Bul – Qa­zaqstannyń  mádenı muralarynyń eks­pozıııalary negizinde týrızmdi damytý men murajaıtaný, etno-arheologııany ǵyly­mı-zertteý turǵysynan ınnovaııa­lyq tujyrymdardy qamtyǵan óte ambı­ııa­lyq jáne kórnekti joba», – dep baǵalap­ty.   Soǵan oraı, ol bul keshendi jos­­par­ly damy­týdyń sheshýshi  tetigi qarjylandyrý máselesine tireletinin de meńzegen. «Óıtkeni bul joba  Qazaqstan aýqymynda, tipti Ortalyq Azııa óńirinde biregeı keshen­ge aınalýy múmkin», – deıdi Z. T. Fıema.

Búgingi qazaq dalasy álemdik órke­nıettiń oshaǵy bolǵanyn aıǵaqtaıtyn asyl qazynamyz  ashyq aspan astynda jel men jańbyrǵa mújilip, joǵala ber­mek. Olar­men birge adamzattan alǵash bolyp asaýdy jýasytyp, temirden túıin túıgen, beride tórtkúl dúnıeni titiretken baba­larymyz­dyń asyl rýhy da óshpesin desek, ur­paqqa my­sal eter kóneniń osyndaı kóz­derin saq­taýǵa jumylǵa­nymyz jón-aq.


Aıbyn BAQYTULY,

Astana, «Alash aınasy».

Pikirler