تاسىن ءتۇرتىپ قالساڭ، تاريحىنان سىر سۋىرتپاقتايتىن سالقار دالامىزدىڭ توسىندە تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن قورىمدار كوپ. سولاردىڭ ءبىرى – استانا قالاسىنان 120 شاقىرىمداي عانا قاشىقتا جاتقان «قۇماي» تۇركىلىك ارحەولوگيالىق–ەتنوگرافيالىق قورىم-ەسكەرتكىشى. وسى قورىمداردى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار ونى استانانىڭ ءدال ىرگەسىندەگى ءىرى تۋريستىك كەشەنگە اينالدىرۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ايتادى. ويتكەنى ولار قاسيەتتى قازاق جەرىندەگى وركەنيەتتىڭ بىردەن ءۇش داۋىرىنەن سىر شەرتەتىندىگىمەن-اق شەتەلدىك تۋريستەرگە عانا ەمەس، بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاققا دا قىزىقتى بولۋى ءتيىس.
اقمولا وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانى جىلاندى تاۋ جوتاسىنىڭ ەتەگىندە («بۇيراتاۋ» ۇلتتىق تاريحي ساياباعىنا ءتيىپ تۇر) جاتقان بۇل قورىم 2009 جىلى تابىلىپ، سودان بەرىدە تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، تۇركىتانۋشى ايمان دوسىمباەۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن قازىلىپ، جان-جاقتى زەرتتەلىپ كەلەدى. قۇماي وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنداعى القاپتا راديۋسى 3-7 شاقىرىم اۋماقتا جاتقاندىقتارىنا بايلانىستى مۇنداعى قورىمدار عىلىمي اينالىمعا دا وسى اتاۋمەن ەنگەن. ال ونىڭ قۇرامىندا تۇركىلىك عۇرىپتاعى «قوس باتىر» تاس ءمۇسىندى تۇركىلىك قورشاۋى، قولا داۋىرىنە ءتان (جەرلەۋ قۇرىلىسى) بەيىت، تۇركىلىك عۇرىپتاعى قاراعايلى -1, قاراعايلى-2, قاراعايلى-3 تاس قورشاۋلارى، قولا ءداۋىرىنە ءتان قاراعايلى-4 قورىمى، «مۇرتتى» قورعاندارى، ەجەلگى قونىستىڭ ورنى مەن تاس مۇسىندەر، بالىقتى-1 قورعاندار توبى، سونداي-اق ورتاعاسىرلىق جەرلەۋ قۇرىلىمدارى سەكىلدى اسا قۇندى ەسكەرتكىش-جادىگەرلەر بار. ياعني قورىمداردى توپىراقتان ارشىپ، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسى بۇلاردىڭ ءارقايسىسى ءبىزدىڭ ارعى بابالارىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىنان، ولاردىڭ جەتكەن وركەنيەتىنەن ماعلۇمات بەرەتىن، اسا قۇندى دەرەكتى دايەكتەردىڭ كورنەكتى جيىنتىعى ەكەنىن كورسەتتى. ەندىگى جەردە وسىناۋ قۇندى جادىگەرلەرىمىزدى اشىق اسپان استىندا تۇرعان قورىم كۇيىندە قالدىرماي، ۇرپاققا كورسەتىپ، ونەگە قىلاتىن، جاتقا كورسەتىپ، تەگىمىزدى تانىتتىراتىنداي عىلىمي-تانىمدىق ءارى تۋريستىك كەشەنگە اينالدىرساق، يگى بولار ەدى. وسىنداي ۇلى ماقساتتى ۇستانعان عالىم ايمان دوسىمباەۆانىڭ اتالعان قورىمداردى عىلىمي زەرتتەۋ جانە ساقتاۋ، مەملەكەت قامقورلىعىنا الۋ تۇرعىسىنان اتقارعان ەڭبەگى ەرەن. ۇلتتىق مۇراعا جاناشىرلىقپەن قاراعان عالىم اشىلعان بارلىق ەسكەرتكىشتى قۇجاتتاندىرۋ، كارتوگرافيالىق، توپوگرافيالىق سىزبالارىن، سۋرەتتەرىن ءتۇسىرىپ، عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەرىن جازۋ، اقمولا وبلىسىنىڭ تاريحي-مادەني مۇرالاردى قورعاۋ جانە پايدالانۋ باسقارماسىنىڭ ەسەبىنە تىركەتۋ جۇمىستارىنا مۇرىندىق بولدى.
ارحەولوگيا ماگيسترى، تۇركىتانۋشى ءابدىنۇر نۇسقابايمەن بىرگە وسى ەسكەرتكىشتەر تۋرالى تولىققاندى عىلىمي-تانىمدىق ماعلۇماتتار بەرەتىن «قۇماي» تۇرىكتىك ارحەولوگيالىق-ەتنوگرافيالىق كەشەنى» اتتى كىتاپتى جارىققا شىعاردى. كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىندە عالىم وسى ەسكەرتكىشتەر قورىمىن ءىرى تۋريستىك كەشەنگە اينالدىرۋ بويىنشا «نازارباەۆ ورتالىعى»، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانە تۇركيا ۇكىمەتى جانىنداعى تۇرىك ىنتىماقتاستىق جانە ۇيلەستىرۋ اگەنتتىگىنىڭ (تىكا) بىرلەسكەن جوباسىندا تانىستىرعان ەدى. بۇل جوبانىڭ ماڭىزدىلىعى سول، ول – «قۇماي» ارحەولوگيالىق – ەتنوگرافيالىق كەشەنى» لاندشافتتى مۇراجايى مەن قازاق –تۇرىك حالىقارالىق ورتالىعىن قۇرۋدى كوزدەيدى. ەگەر بۇل جوبا ىسكە اساتىن بولسا، ءسوز باسىندا ايتقان استانا ماڭىنان بوي كوتەرەتىن ءىرى تۋريستىك كەشەن وسى بولماق. مىسالى، اتالعان ەسكەرتكىشتەر قورىمىن تاريحشى زەينوللا ساماشەۆ تاريحي، مادەني جانە تۋريستىك كەشەنگە اينالدىرۋدىڭ ماڭىزدى ەكەندىگىن ايتادى.
زەينوللا ساماشەۆ، تاريحشى:
– بۇل قورىمدى ۇلكەن تاريحي، مادەني جانە تۋريستىك كەشەنگە اينالدىرۋ – بولاشاقتىڭ ءىسى. ويتكەنى بۇل قورىم كونە تۇركى ءداۋىرىنە جاتاتىن تاس مۇسىندەر كەشەنى بولىپ ەسەپتەلەدى. ورتا عاسىرلاردا ءومىر ءسۇرگەن كونە تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني دامۋىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە جاتادى. ولار ءبىر جاعىنان بەينەلەۋ، تاس قاشاۋ ونەرىنىڭ كورىنىستەرىن بەرسە، ەكىنشى جاعىنان ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇرمىس-سالتىنان، ءدىني-نانىمىنان حابار بەرەدى. سولاردى زەرتتەۋگە قاجەتتى ماتەريال، دەرەككوز.
راسىندا دا، كەشەندى عالىمدار ايتىپ وتىرعانداي دەڭگەيگە جەتكىزىپ، دامىتۋعا ابدەن بولادى ەكەن. وعان وسى جوباعا ساراپتامالىق قورىتىندى بەرگەن قر ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ورازاق يسماعۇلوۆتىڭ پىكىرىن دالەل رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى. وسى ساراپتامالىق قورىتىندىسىندا:
«قۇماي» ارحەولوگيالىق – ەتنوگرافيالىق كەشەنى» لاندشافتتى مۇراجايى مەن قازاق –تۇرىك حالىقارالىق ورتالىعىن قۇرۋ وزەكتى جانە عىلىمي ويلاۋ، عىلىمي ورتا ءۇشىن وتە ماڭىزدى، مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك جانە يميدجدىك ساياساتى سالاسىنان لايىقتى ورىن الادى»، – دەپ تۇجىرىمداعان اكادەميك بولاشاق مۇراجايدى عىلىمي ورتالىق جانە تاريحي قالىپتاسقان ءوندىرىس تەحنولوگيالارىن ۆيزۋالدى تۇردە قالپىنا كەلتىرەتىن زەرتحانا رەتىندە پايدالانۋعا بولاتىنىن ايتىپتى.
ورازاق يسماعۇلوۆ، قر ۇعا اكادەميگى:
– اتاپ ايتساق، قازاقستان اۋماعىندا قولا داۋىرىنەن بەرى ۇزدىكسىز قولدانىلىپ كەلە جاتقان ەجەلگى مەتاللۋرگيا داعدىسى، ءداستۇرلى قولونەردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى، كەراميكالىق، زەرگەرلىك، بىلعارى، ماتا بۇيىمدارى مەن قارۋ ۇلگىلەرىن جاساۋ سەكىلدى الەمدىك تاجىريبەدە انالوگى بار مۇرالاردى ساقتاۋ جونىندەگى اۆتورلاردىڭ يدەياسى حالىق اراسىندا قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى جانە جاستاردى تاربيەلەپ، وقىتۋدا ماڭىزى وتە زور.
ال ەندى اتالعان جوبا جونىندە بەرگەن قورىتىندىسىندا حەلسينكي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (فينليانديا) الەمدىك مادەنيەت كافەدراسىنىڭ كلاسسيكالىق ارحەولوگيا دوتسەنتى دوكتور زبيگنەۆ ت. فيەما: «بۇل – قازاقستاننىڭ مادەني مۇرالارىنىڭ ەكسپوزيتسيالارى نەگىزىندە ءتۋريزمدى دامىتۋ مەن مۇراجايتانۋ، ەتنو-ارحەولوگيانى عىلىمي-زەرتتەۋ تۇرعىسىنان يننوۆاتسيالىق تۇجىرىمداردى قامتىعان وتە امبيتسيالىق جانە كورنەكتى جوبا»، – دەپ باعالاپتى. سوعان وراي، ول بۇل كەشەندى جوسپارلى دامىتۋدىڭ شەشۋشى تەتىگى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىنە تىرەلەتىنىن دە مەڭزەگەن. «ويتكەنى بۇل جوبا قازاقستان اۋقىمىندا، ءتىپتى ورتالىق ازيا وڭىرىندە بىرەگەي كەشەنگە اينالۋى مۇمكىن»، – دەيدى ز. ت. فيەما.
بۇگىنگى قازاق دالاسى الەمدىك وركەنيەتتىڭ وشاعى بولعانىن ايعاقتايتىن اسىل قازىنامىز اشىق اسپان استىندا جەل مەن جاڭبىرعا ءمۇجىلىپ، جوعالا بەرمەك. ولارمەن بىرگە ادامزاتتان العاش بولىپ اساۋدى جۋاسىتىپ، تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن، بەرىدە تورتكۇل دۇنيەنى تىتىرەتكەن بابالارىمىزدىڭ اسىل رۋحى دا وشپەسىن دەسەك، ۇرپاققا مىسال ەتەر كونەنىڭ وسىنداي كوزدەرىن ساقتاۋعا جۇمىلعانىمىز ءجون-اق.
ايبىن باقىتۇلى،
استانا، «الاش ايناسى».
