Batyr babamyz Baýyrjan Momyshuly: «Birinshiden, besik jyryn aıtatyn kelinder azaıyp bara jatqanynan qorqamyn, ekinshiden, nemerelerine ertegi aıtyp bere almaıtyn ájelerdiń kóbeıip bara jatqanynan qorqamyn, úshinshiden, dástúrdi syılamaıtyn balalardyń ósip kele jatqanynan qorqamyn. Óıtkeni besik jyryn estip, ertegi tyńdap, dástúrdi boıyna sińirip óspegen balanyń kókirek kózi kór bola ma dep qorqamyn…», – depti. Baýkeńniń qorqynyshy beker emes eken. «Áke turyp, ul sóılegennen, ana turyp, qyz sóılegennen bez» degen qazaqtyń asqan danalyǵy bul kúni adyram qaldy. Ákeniń jaǵasyna jarmasqan ul, shesheniń betinen alǵan qyz ósip keledi. Batys qyzǵa – betpaqtyqty, ulǵa ujdansyzdyqty úıretti. Qazaqtyń qadirlisi men qasterli ádet-ǵurpy kúresinge shyqty. Onyń «máýeli jemisi» – tal túste kósheniń qaq ortasynda aımalasqan, saıabaqta taltaıyp jatqan qyz ben jigit. Jylap-syqtaıyq dep otyrǵanymyz joq. Ergensheksiz qalǵan tárbıe týrasy haqynda sóz etpekpiz.
Iesi nashar úıdiń qonaǵy bıleıtini sekildi, batystyń basa-kóktep engen kóshelik jabaıy mádenıeti kúndelikti ómirimizge ábden sińip boldy. Qarapaıym turmysty ǵana emes, sanany basyp aldy. Teledıdardan da, qarapaıym turmystan da batystyń jaman ádetterin kóre-kóre kózimiz úırendi. Etimiz óldi. Saǵyzsha sozylǵan serıaldar teris tárbıeden basqa tálim berip jatqan joq. Oǵan balalarymyz kún uzaq kóretin sheteldik mýltfılmderdi qosyńyz. Onda tárbıe tipti teris. Mýltfılmdegi ata-anasynyń orny aýysyp ketken. Amerıkanyń qaı mýltfılmderin alsańyz da, ákesi ydys jýyp, tamaq isteıdi. Sheshesi kóshe qydyryp, qyzmette júredi. Ne bolmasa, basty keıipker balanyń ne ákesi, ıa sheshesi joq. Mentalıtetimizge múlde jat dúnıe.
Mýltfılmdegi balanyń ákesi únemi ydys jýyp júretinin kórip otyrǵan tórt jasar qyzymnyń ózi ersi kórdi muny. «Nege papalary ydys jýyp, tamaq jasap, kýhnıadan shyqpaıdy? Bizdiń papamyz óıtpeıdi ǵoı?» – dep suraıdy. Oılanyp qaldyq. Rasymen, balany nege tárbıelep júrmiz biz? Kishkentaı balanyń ózine óreskel kóringen, dilimizge qaıshy tárbıeni osydan-aq ańǵarýǵa bolady. Bul – balalarǵa arnalǵan mýltfılmder haqynda. Al úlkender ólip-talyp kóretin serıaldyń sory – bes eli.
Ásirese túriktiń serıaldary jalpaq jurtty jyndy qylýǵa aınaldy. Biriniń áıelin biri kezektesip ala beretin, betteri búlk etpeı, bir-birine opasyzdyq jasaıtyn, ıa ar-ojdanyn aqshaǵa satyp jiberetin ul-qyzdary týraly serıaldardy túrikterdiń ózi kóre me eken?! Joq! Túrikterge bul serıaldar týraly aıtsańyz, tóbe shashy tik turady. Túrkııaǵa joly túsken bir tanysymyz aıtady. Sondaǵy týrıstik qyzmetpen aınalysatyn túrikterge áńgime arasynda «Myń bir tún» sekildi birqatar serıaldaryn atasa kerek. Qoldaryn tóbesine qoıyp: «Atama! Ol – kórgensizdik, ótirik. Ondaıǵa bizdiń áıel zaty barmaıdy», – desipti. Ózderi kórgensizdik retinde tanıtyn serıaldardy bizdiń elge dáripteýdegi maqsat ne? Onsyz da qyz – qylyqtan, ul erlikten quralaqan qalǵan joq pa?
Qubyǵul JARYQBAEV, pedagogıka jáne psıhologııa ǵylymdarynyń doktory, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym jáne tehnıka qaıratkeri, professor:
– Qoǵam, jas urpaq tárbıesi degende birinshi orynda psıhologııa turady. Sebebi tárbıe degenniń ózi – tunyp turǵan psıhologııa. Adam ózin-ózi tanymaı, jan-dúnıesin bilmeı jatyp, durys tárbıe ala almaıdy. Al eger qazirgi qoǵamdaǵy jas urpaq tárbıesi máselesine ne jetispeıdi desek, jalǵyz aıtarym, psıhologııa jetispeıdi. Óskeleń urpaqtyń sana-sezimi ózgergen, zaman bir orynda turyp qalmaıdy. Ýaqyt ótedi, adam ózgeredi, qoǵamnyń talaby da osyǵan oraı bir qalybyn saqtamaıdy. Mysaly, pedagogıkada túrli jýrnaldar bar, oqylyp, aıtylyp júr. Demek, biz pedagogıka salasynda ulttyq kózqarasty týdyrýǵa atsalysyp kelemiz. Biraq ulttyq sana-sezim bolmaǵan jerde pedagogıka ma, basqa ma, ústemdik tanyta almaıdy.
Erlikten quralaqan degennen shyǵady. Kúzde Qaraǵandy oblysy Buqar jyraý aýdany Doskeı aýylyna qarasty áskerı bólimnen eki birdeı sarbazdyń qashyp ketýi jalpaq jurtty dúrliktirdi. Áskerı bólim aıaǵynan tik turyp izdedi. Sóıtse, álgi eki sarbaz áskerı boryshyn tastap, Astanaǵa «qydyryp» ketipti. Qashqyndar Astanadan tabyldy. Bar-joǵy birjyldyq áskerı qyzmetke shydaı almaǵan jigitter jigit pe, álde migit pe?
Mahambetshe aıtqanda, «qabyrǵasyn bir-birlep sókse de, qabaǵyn shytpaıtyn erdiń» azdyǵynyń kórinisi emeı, nemene?
Ulttyq tárbıeden ada qalǵanymyzdyń budan da ótken soraqy mysaldary barshylyq. Aqyl-esi túzý ákesin dári berip uıyqtatyp, júıke aýrýlar aýrýhanasyna tapsyrǵan qyz da, ákesin uryp óltirgen ul da bar qazir. Aty-jónin tústemeı-aq qoıalyq. Biraq 80-degi ákesin jyndyhanaǵa toǵytqan qyz týraly estigen el jaǵasyn ustaǵan jaǵdaı bolǵan. Saý adamdy aýrý qylǵan týǵan qyzymen kúresti bastaǵan aqsaqal osy kúni júıke aýrýlar aýrýhanasynyń bas dárigerin sotqa berdi. Advokat ta jaldady. Bul – Temirtaý qalasynda oryn alǵan oqıǵa. Ulttyq úrdisten, qazaqy tálim-tárbıeden qalys qalǵan qaladaǵy ahýal.
Osy kúni tańǵalýdan qalǵanbyz. Óıtkeni «qazannan qaqpaq ketse, ıtten de uıat ketetini» ras. Qazirgi qoǵam qaqpaǵy joq qazan sııaqty bolyp tur. Oǵan syrttan ıt te, qus ta úıir. Tumsyǵyn tyǵyp, bylǵap jatyr. Túrli sektasy bar, alýan jabaıy mádenıeti bar.
Qazaqta «uıat bolady» degen uǵym, túsinik bolǵan. («Bolǵan» dep ótken shaqta aıtýymyzǵa joǵarydaǵy atalǵan jaǵdaılar sebep). Basqa ózge bir ult ta joq. Qazaq balasyn jasynan keshegi kúnge deıin sol «uıat boladymen» tárbıelep keldi. Sondyqtan ıbaly, ınabatty, arly, uıatty bolyp er jetti. Búgin sol halyqtyń «uıat boladysy» kemip, «onda túrǵan dáneme joǵy» kóbeıdi. Sonyń saldary – kórgensizdik.
Búrkit NURMAǴAMBETOV, saıası ǵylymdar kandıdaty, mádenıettanýshy:
– Qandaı bolmasyn, ilim-bilimniń bastaýynda qaınar kózi retinde ádet-ǵuryp, salt-dástúr tur. Batysta ol joq, qurdym bolǵan. Neshe ǵasyr buryn kóshege shaǵaryp alǵan áıelderin endi úıge kirgize almaı álek. Ony genderlik saıasat aıasynda júrgizip jatyr. Bizde bári kerisinshe, er-azamatpen teń bolýy tıis dep, úıdegi áıeldi túzge shyǵardyq. Sodan balanyń tárbıesinde basty ról atqaratyn ana kúndiz-túni dala bezer boldy. Sonda bala tárbıesiz bolmaǵanda qaıtedi? Ony tárbıeleıtin anasy er-azamatpen qatar shylym shegip, sharap ishedi. Genderlik teńdiktiń jetken jeri. Ol az degendeı, shalbaryn da tartyp aldy. Shyny kerek, qazir ulttyq qundylyqtardyń qadiri kemidi. Ony moıyndaý kerek. Elikteý, solyqtaý eldiń dástúrin iritti. Halqymyz úshin masqara, sumdyq sanalatyn jat ádetter jaılap aldy. Bul – qalyń qaıǵynyń bir qatpary ǵana. Qaıda bara jatyrmyz? Qazaqtyń tap-tamasha qalyby qaıda qaldy? Oılanyp kórelikshi… Uıat bolmas úshin…
Zámzagúl AMANGELDIQYZY, balabaqsha tárbıeshisi:
– Qazirgi kezde bala tárbıesi tóńiregindegi kemshin tustar týraly túrli pikirler aıtylyp júr. Shyn máninde, bala tárbıesinde orasan kúshke ıe – teledıdar baǵdarlamalary, temir jáshiktegi aldanatyn vırtýaldyq oıyndar. Bári-bári – sheteldiń týyndylary. Qazaqı tanym úshin jat dúnıeler. Qazirgi qazaq otbasylaryndaǵy sábıler solarǵa qarap shúldirlep, ósip keledi. Elimizde keıingi býyn úshin qazaqı tárbıe quralyna aınalar baǵdarlamalar, kınolar, mýltfılmder túsirilmeı ketti. Jat eldiń dúnıesi qazaq balapandary úshin azyq bolmasy anyq.
Qyzǵaldaq AITJANOVA, Qaraǵandy,
«Alash aınasy».
