باتىر بابامىز باۋىرجان مومىشۇلى: «بىرىنشىدەن، بەسىك جىرىن ايتاتىن كەلىندەر ازايىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ەكىنشىدەن، نەمەرەلەرىنە ەرتەگى ايتىپ بەرە المايتىن اجەلەردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ۇشىنشىدەن، ءداستۇردى سىيلامايتىن بالالاردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىنان قورقامىن. ويتكەنى بەسىك جىرىن ەستىپ، ەرتەگى تىڭداپ، ءداستۇردى بويىنا ءسىڭىرىپ وسپەگەن بالانىڭ كوكىرەك كوزى كور بولا ما دەپ قورقامىن…»، – دەپتى. باۋكەڭنىڭ قورقىنىشى بەكەر ەمەس ەكەن. «اكە تۇرىپ، ۇل سويلەگەننەن، انا تۇرىپ، قىز سويلەگەننەن بەز» دەگەن قازاقتىڭ اسقان دانالىعى بۇل كۇنى ادىرام قالدى. اكەنىڭ جاعاسىنا جارماسقان ۇل، شەشەنىڭ بەتىنەن العان قىز ءوسىپ كەلەدى. باتىس قىزعا – بەتپاقتىقتى، ۇلعا ۇجدانسىزدىقتى ۇيرەتتى. قازاقتىڭ قادىرلىسى مەن قاستەرلى ادەت-عۇرپى كۇرەسىنگە شىقتى. ونىڭ «ماۋەلى جەمىسى» – تال تۇستە كوشەنىڭ قاق ورتاسىندا ايمالاسقان، ساياباقتا تالتايىپ جاتقان قىز بەن جىگىت. جىلاپ-سىقتايىق دەپ وتىرعانىمىز جوق. ەرگەنشەكسىز قالعان تاربيە تۋراسى حاقىندا ءسوز ەتپەكپىز.
يەسى ناشار ءۇيدىڭ قوناعى بيلەيتىنى سەكىلدى، باتىستىڭ باسا-كوكتەپ ەنگەن كوشەلىك جابايى مادەنيەتى كۇندەلىكتى ومىرىمىزگە ابدەن ءسىڭىپ بولدى. قاراپايىم تۇرمىستى عانا ەمەس، سانانى باسىپ الدى. تەلەديداردان دا، قاراپايىم تۇرمىستان دا باتىستىڭ جامان ادەتتەرىن كورە-كورە كوزىمىز ۇيرەندى. ەتىمىز ءولدى. ساعىزشا سوزىلعان سەريالدار تەرىس تاربيەدەن باسقا ءتالىم بەرىپ جاتقان جوق. وعان بالالارىمىز كۇن ۇزاق كورەتىن شەتەلدىك مۋلتفيلمدەردى قوسىڭىز. وندا تاربيە ءتىپتى تەرىس. مۋلتفيلمدەگى اتا-اناسىنىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەن. امەريكانىڭ قاي مۋلتفيلمدەرىن الساڭىز دا، اكەسى ىدىس جۋىپ، تاماق ىستەيدى. شەشەسى كوشە قىدىرىپ، قىزمەتتە جۇرەدى. نە بولماسا، باستى كەيىپكەر بالانىڭ نە اكەسى، يا شەشەسى جوق. مەنتاليتەتىمىزگە مۇلدە جات دۇنيە.
مۋلتفيلمدەگى بالانىڭ اكەسى ۇنەمى ىدىس جۋىپ جۇرەتىنىن كورىپ وتىرعان ءتورت جاسار قىزىمنىڭ ءوزى ەرسى كوردى مۇنى. «نەگە پاپالارى ىدىس جۋىپ، تاماق جاساپ، كۋحنيادان شىقپايدى؟ ءبىزدىڭ پاپامىز ويتپەيدى عوي؟» – دەپ سۇرايدى. ويلانىپ قالدىق. راسىمەن، بالانى نەگە تاربيەلەپ ءجۇرمىز ءبىز؟ كىشكەنتاي بالانىڭ وزىنە ورەسكەل كورىنگەن، دىلىمىزگە قايشى تاربيەنى وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى. بۇل – بالالارعا ارنالعان مۋلتفيلمدەر حاقىندا. ال ۇلكەندەر ءولىپ-تالىپ كورەتىن سەريالدىڭ سورى – بەس ەلى.
اسىرەسە تۇرىكتىڭ سەريالدارى جالپاق جۇرتتى جىندى قىلۋعا اينالدى. ءبىرىنىڭ ايەلىن ءبىرى كەزەكتەسىپ الا بەرەتىن، بەتتەرى بۇلك ەتپەي، ءبىر-بىرىنە وپاسىزدىق جاسايتىن، يا ار-وجدانىن اقشاعا ساتىپ ءجىبەرەتىن ۇل-قىزدارى تۋرالى سەريالداردى تۇرىكتەردىڭ ءوزى كورە مە ەكەن؟! جوق! تۇرىكتەرگە بۇل سەريالدار تۋرالى ايتساڭىز، توبە شاشى تىك تۇرادى. تۇركياعا جولى تۇسكەن ءبىر تانىسىمىز ايتادى. سونداعى تۋريستىك قىزمەتپەن اينالىساتىن تۇرىكتەرگە اڭگىمە اراسىندا «مىڭ ءبىر ءتۇن» سەكىلدى بىرقاتار سەريالدارىن اتاسا كەرەك. قولدارىن توبەسىنە قويىپ: «اتاما! ول – كورگەنسىزدىك، وتىرىك. وندايعا ءبىزدىڭ ايەل زاتى بارمايدى»، – دەسىپتى. وزدەرى كورگەنسىزدىك رەتىندە تانيتىن سەريالداردى ءبىزدىڭ ەلگە دارىپتەۋدەگى ماقسات نە؟ ونسىز دا قىز – قىلىقتان، ۇل ەرلىكتەن قۇرالاقان قالعان جوق پا؟
قۇبىعۇل جارىقباەۆ، پەداگوگيكا جانە پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم جانە تەحنيكا قايراتكەرى، پروفەسسور:
– قوعام، جاس ۇرپاق تاربيەسى دەگەندە ءبىرىنشى ورىندا پسيحولوگيا تۇرادى. سەبەبى تاربيە دەگەننىڭ ءوزى – تۇنىپ تۇرعان پسيحولوگيا. ادام ءوزىن-ءوزى تانىماي، جان-دۇنيەسىن بىلمەي جاتىپ، دۇرىس تاربيە الا المايدى. ال ەگەر قازىرگى قوعامداعى جاس ۇرپاق تاربيەسى ماسەلەسىنە نە جەتىسپەيدى دەسەك، جالعىز ايتارىم، پسيحولوگيا جەتىسپەيدى. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ سانا-سەزىمى وزگەرگەن، زامان ءبىر ورىندا تۇرىپ قالمايدى. ۋاقىت وتەدى، ادام وزگەرەدى، قوعامنىڭ تالابى دا وسىعان وراي ءبىر قالىبىن ساقتامايدى. مىسالى، پەداگوگيكادا ءتۇرلى جۋرنالدار بار، وقىلىپ، ايتىلىپ ءجۇر. دەمەك، ءبىز پەداگوگيكا سالاسىندا ۇلتتىق كوزقاراستى تۋدىرۋعا اتسالىسىپ كەلەمىز. بىراق ۇلتتىق سانا-سەزىم بولماعان جەردە پەداگوگيكا ما، باسقا ما، ۇستەمدىك تانىتا المايدى.
ەرلىكتەن قۇرالاقان دەگەننەن شىعادى. كۇزدە قاراعاندى وبلىسى بۇقار جىراۋ اۋدانى دوسكەي اۋىلىنا قاراستى اسكەري بولىمنەن ەكى بىردەي ساربازدىڭ قاشىپ كەتۋى جالپاق جۇرتتى دۇرلىكتىردى. اسكەري ءبولىم اياعىنان تىك تۇرىپ ىزدەدى. سويتسە، الگى ەكى سارباز اسكەري بورىشىن تاستاپ، استاناعا «قىدىرىپ» كەتىپتى. قاشقىندار استانادان تابىلدى. بار-جوعى بىرجىلدىق اسكەري قىزمەتكە شىداي الماعان جىگىتتەر جىگىت پە، الدە مىگىت پە؟
ماحامبەتشە ايتقاندا، «قابىرعاسىن ءبىر-بىرلەپ سوكسە دە، قاباعىن شىتپايتىن ەردىڭ» ازدىعىنىڭ كورىنىسى ەمەي، نەمەنە؟
ۇلتتىق تاربيەدەن ادا قالعانىمىزدىڭ بۇدان دا وتكەن سوراقى مىسالدارى بارشىلىق. اقىل-ەسى ءتۇزۋ اكەسىن ءدارى بەرىپ ۇيىقتاتىپ، جۇيكە اۋرۋلار اۋرۋحاناسىنا تاپسىرعان قىز دا، اكەسىن ۇرىپ ولتىرگەن ۇل دا بار قازىر. اتى-ءجونىن تۇستەمەي-اق قويالىق. بىراق 80-دەگى اكەسىن جىندىحاناعا توعىتقان قىز تۋرالى ەستىگەن ەل جاعاسىن ۇستاعان جاعداي بولعان. ساۋ ادامدى اۋرۋ قىلعان تۋعان قىزىمەن كۇرەستى باستاعان اقساقال وسى كۇنى جۇيكە اۋرۋلار اۋرۋحاناسىنىڭ باس دارىگەرىن سوتقا بەردى. ادۆوكات تا جالدادى. بۇل – تەمىرتاۋ قالاسىندا ورىن العان وقيعا. ۇلتتىق ۇردىستەن، قازاقى ءتالىم-ءتاربيەدەن قالىس قالعان قالاداعى احۋال.
وسى كۇنى تاڭعالۋدان قالعانبىز. ءويتكەنى «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن دە ۇيات كەتەتىنى» راس. قازىرگى قوعام قاقپاعى جوق قازان سياقتى بولىپ تۇر. وعان سىرتتان يت تە، قۇس تا ءۇيىر. تۇمسىعىن تىعىپ، بىلعاپ جاتىر. ءتۇرلى سەكتاسى بار، الۋان جابايى ءمادەنيەتى بار.
قازاقتا «ۇيات بولادى» دەگەن ۇعىم، تۇسىنىك بولعان. («بولعان» دەپ وتكەن شاقتا ايتۋىمىزعا جوعارىداعى اتالعان جاعدايلار سەبەپ). باسقا وزگە ءبىر ۇلت تا جوق. قازاق بالاسىن جاسىنان كەشەگى كۇنگە دەيىن سول «ۇيات بولادىمەن» ءتاربيەلەپ كەلدى. سوندىقتان يبالى، يناباتتى، ارلى، ۇياتتى بولىپ ەر جەتتى. بۇگىن سول حالىقتىڭ «ۇيات بولادىسى» كەمىپ، «وندا تۇرعان دانەمە جوعى» كوبەيدى. سونىڭ سالدارى – كورگەنسىزدىك.
بۇركىت نۇرماعامبەتوۆ، ساياسي عىلىمدار كانديداتى، مادەنيەتتانۋشى:
– قانداي بولماسىن، ءىلىم-ءبىلىمنىڭ باستاۋىندا قاينار كوزى رەتىندە ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر تۇر. باتىستا ول جوق، قۇردىم بولعان. نەشە عاسىر بۇرىن كوشەگە شاعارىپ العان ايەلدەرىن ەندى ۇيگە كىرگىزە الماي الەك. ونى گەندەرلىك ساياسات اياسىندا جۇرگىزىپ جاتىر. بىزدە ءبارى كەرىسىنشە، ەر-ازاماتپەن تەڭ بولۋى ءتيىس دەپ، ۇيدەگى ايەلدى تۇزگە شىعاردىق. سودان بالانىڭ تاربيەسىندە باستى ءرول اتقاراتىن انا كۇندىز-ءتۇنى دالا بەزەر بولدى. سوندا بالا تاربيەسىز بولماعاندا قايتەدى؟ ونى تاربيەلەيتىن اناسى ەر-ازاماتپەن قاتار شىلىم شەگىپ، شاراپ ىشەدى. گەندەرلىك تەڭدىكتىڭ جەتكەن جەرى. ول از دەگەندەي، شالبارىن دا تارتىپ الدى. شىنى كەرەك، قازىر ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قادىرى كەمىدى. ونى مويىنداۋ كەرەك. ەلىكتەۋ، سولىقتاۋ ەلدىڭ ءداستۇرىن ءىرىتتى. حالقىمىز ءۇشىن ماسقارا، سۇمدىق سانالاتىن جات ادەتتەر جايلاپ الدى. بۇل – قالىڭ قايعىنىڭ ءبىر قاتپارى عانا. قايدا بارا جاتىرمىز؟ قازاقتىڭ تاپ-تاماشا قالىبى قايدا قالدى؟ ويلانىپ كورەلىكشى… ۇيات بولماس ءۇشىن…
زامزاگۇل امانگەلدىقىزى، بالاباقشا تاربيەشىسى:
– قازىرگى كەزدە بالا تاربيەسى ءتوڭىرەگىندەگى كەمشىن تۇستار تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. شىن مانىندە، بالا تاربيەسىندە وراسان كۇشكە يە – تەلەديدار باعدارلامالارى، تەمىر جاشىكتەگى الداناتىن ۆيرتۋالدىق ويىندار. ءبارى-ءبارى – شەتەلدىڭ تۋىندىلارى. قازاقي تانىم ءۇشىن جات دۇنيەلەر. قازىرگى قازاق وتباسىلارىنداعى ءسابيلەر سولارعا قاراپ شۇلدىرلەپ، ءوسىپ كەلەدى. ەلىمىزدە كەيىنگى بۋىن ءۇشىن قازاقي تاربيە قۇرالىنا اينالار باعدارلامالار، كينولار، مۋلتفيلمدەر ءتۇسىرىلمەي كەتتى. جات ەلدىڭ دۇنيەسى قازاق بالاپاندارى ءۇشىن ازىق بولماسى انىق.
قىزعالداق ايتجانوۆا، قاراعاندى،
«الاش ايناسى».