ۇلتتىق تاربيەنىڭ تۇنىعى لايلانىپ جاتىر

3468
Adyrna.kz Telegram

باتىر بابامىز باۋىرجان مومىشۇلى: «بىرىنشىدەن، بەسىك جىرىن ايتاتىن كەلىندەر ازايىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ەكىنشىدەن، نەمەرەلەرىنە ەرتەگى ايتىپ بەرە المايتىن اجەلەردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ۇشىنشىدەن، ءداستۇردى سىيلامايتىن بالالاردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىنان قورقامىن. ويتكەنى بەسىك جىرىن ەستىپ، ەرتەگى تىڭداپ، ءداستۇردى بويىنا ءسىڭىرىپ وسپەگەن بالانىڭ كوكىرەك كوزى كور بولا ما دەپ قورقامىن…»، – دەپتى. باۋكەڭنىڭ قورقىنىشى بەكەر ەمەس ەكەن. «اكە تۇرىپ، ۇل سويلەگەننەن، انا تۇرىپ، قىز سويلەگەننەن بەز» دەگەن قازاقتىڭ اسقان دانالىعى بۇل كۇنى ادىرام قالدى. اكەنىڭ جاعاسىنا جارماسقان ۇل، شەشەنىڭ بەتىنەن العان قىز ءوسىپ كەلەدى. باتىس قىزعا – بەتپاقتىقتى، ۇلعا ۇجدانسىزدىقتى ۇيرەتتى. قازاقتىڭ قادىرلىسى مەن قاستەرلى ادەت-عۇرپى كۇرەسىنگە شىقتى. ونىڭ «ماۋەلى جەمىسى» – تال تۇستە كوشەنىڭ قاق ورتاسىندا ايمالاسقان، ساياباقتا تالتايىپ جاتقان قىز بەن جىگىت. جىلاپ-سىقتايىق دەپ وتىرعانىمىز جوق. ەرگەنشەكسىز قالعان تاربيە تۋراسى حاقىندا ءسوز ەتپەكپىز.

يەسى ناشار ءۇيدىڭ قوناعى بيلەيتىنى سەكىلدى، باتىستىڭ باسا-كوكتەپ ەنگەن كوشەلىك جابايى مادەنيەتى كۇندەلىكتى ومىرىمىزگە ابدەن ءسىڭىپ بولدى. قارا­پايىم تۇرمىستى عانا ەمەس، سانانى باسىپ الدى. تەلەديداردان دا، قارا­پايىم تۇرمىستان دا باتىستىڭ جامان ادەتتەرىن كورە-كورە كوزىمىز ۇيرەندى. ەتىمىز ءولدى. ساعىزشا سوزىلعان سەريال­دار تەرىس تاربيەدەن باسقا ءتالىم بەرىپ جاتقان جوق. وعان بالالارىمىز كۇن ۇزاق كورەتىن شەتەلدىك مۋلت­فيلم­دەردى قوسىڭىز. وندا تاربيە ءتىپتى تەرىس. مۋلت­فيلمدەگى اتا-اناسىنىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەن. امەريكانىڭ قاي مۋلت­فيلمدەرىن الساڭىز دا، اكەسى ىدىس جۋىپ، تاماق ىستەيدى. شەشەسى كو­شە قى­دى­رىپ، قىزمەتتە جۇرەدى. نە بول­ماسا، باستى كەيىپكەر بالانىڭ نە اكەسى، يا شە­شەسى جوق. مەنتاليتەتىمىزگە مۇلدە جات دۇنيە.

مۋلتفيلمدەگى بالانىڭ اكەسى ۇنەمى ىدىس جۋىپ جۇرەتىنىن كورىپ وتىر­عان ءتورت جاسار قىزىمنىڭ ءوزى ەرسى كوردى مۇنى. «نەگە پاپالارى ىدىس جۋىپ، تاماق جاساپ، كۋحنيادان شىق­پاي­دى؟ ءبىز­دىڭ پاپامىز ويتپەيدى عوي؟» – دەپ سۇراي­دى. ويلانىپ قالدىق. راسى­مەن، بالانى نەگە تاربيەلەپ ءجۇرمىز ءبىز؟ كىشكەنتاي بالانىڭ وزىنە ورەسكەل كورىنگەن، دىلىمىزگە قايشى تاربيەنى وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى. بۇل – با­لا­لارعا ارنالعان مۋلت­فيلم­دەر حا­قىن­دا. ال ۇلكەن­دەر ءولىپ-تالىپ كورە­تىن سەريالدىڭ سورى – بەس ەلى.

اسىرەسە تۇرىكتىڭ سەريالدارى جال­پاق جۇرتتى جىندى قىلۋعا اي­نال­دى. ءبىرىنىڭ ايەلىن ءبىرى كەزەك­تەسىپ الا بەرەتىن، بەتتەرى بۇلك ەتپەي، ءبىر-بىرىنە وپاسىزدىق جا­ساي­­تىن، يا ار-وجدانىن اقشاعا سا­تىپ ءجى­بەرە­تىن ۇل-قىزدارى تۋرالى سەريال­داردى تۇرىكتەردىڭ ءوزى كورە مە ەكەن؟! جوق! تۇرىكتەرگە بۇل سەريالدار تۋرالى ايتساڭىز، توبە شاشى تىك تۇرادى. تۇركياعا جولى تۇسكەن ءبىر تانىسىمىز ايتادى. سون­دا­عى تۋريستىك قىزمەتپەن اينا­لى­ساتىن تۇرىك­تەرگە اڭگىمە اراسىندا «مىڭ ءبىر ءتۇن» سەكىلدى بىرقاتار سەريالدارىن اتا­سا كەرەك. قولدارىن توبەسىنە قويىپ: «اتاما! ول – كورگەنسىزدىك، وتىرىك. وندايعا ءبىزدىڭ ايەل زاتى بارمايدى»، – دەسىپتى. وزدەرى كورگەن­سىز­دىك رەتىندە تانيتىن سەريالداردى ءبىزدىڭ ەلگە دارىپتەۋدەگى ماقسات نە؟ ونسىز دا قىز – قى­لىقتان، ۇل ەرلىكتەن قۇرالاقان قالعان جوق پا؟

قۇبىعۇل جارىقباەۆ، پەداگوگيكا جانە پسي­حو­لوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاق­ستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم جانە تەحنيكا قايراتكەرى، پروفەسسور:

– قوعام، جاس ۇرپاق تاربيەسى دە­گەن­دە ءبىرىنشى ورىندا پسيحولوگيا تۇرادى. سەبەبى تاربيە دەگەننىڭ ءوزى – تۇنىپ تۇرعان پسيحولوگيا. ادام ءوزىن-ءوزى تانى­ماي، جان-دۇنيەسىن بىلمەي جاتىپ، دۇ­رىس تاربيە الا المايدى. ال ەگەر قازىرگى قوعامداعى جاس ۇرپاق تاربيەسى ماسەلەسىنە نە جەتىسپەيدى دەسەك، جالعىز ايتارىم، پسيحولوگيا جەتىسپەيدى. وسكە­لەڭ ۇرپاقتىڭ سانا-سەزىمى وزگەرگەن، زا­مان ءبىر ورىندا تۇرىپ قالمايدى. ۋاقىت وتەدى، ادام وزگەرەدى، قوعامنىڭ تالابى دا وسىعان وراي ءبىر قالىبىن ساقتا­ماي­دى. مىسالى، پەداگوگيكادا ءتۇرلى جۋر­نال­دار بار، وقىلىپ، ايتىلىپ ءجۇر. دەمەك، ءبىز پەداگوگيكا سالاسىندا ۇلت­تىق كوزقاراستى تۋدىرۋعا اتسالىسىپ كە­لەمىز. بىراق ۇلتتىق سانا-سەزىم بول­ما­عان جەردە پەداگوگيكا ما، باسقا ما، ۇستەمدىك تانىتا المايدى.

ەرلىكتەن قۇرالاقان دەگەننەن شىعادى. كۇزدە قاراعاندى وبلىسى بۇقار جىراۋ اۋدانى دوسكەي اۋىلىنا قاراستى اسكەري بولىمنەن ەكى بىردەي ساربازدىڭ قاشىپ كەتۋى جالپاق جۇرتتى دۇرلىكتىردى. اسكەري ءبولىم اياعىنان تىك تۇرىپ ىزدەدى. سويتسە، الگى ەكى سارباز اسكەري بورىشىن تاستاپ، استا­ناعا «قىدىرىپ» كەتىپتى. قاشقىندار استانادان تابىلدى. بار-جوعى بىرجىلدىق اسكەري قىزمەتكە شىداي الماعان جىگىتتەر جىگىت پە، الدە مىگىت پە؟

ماحامبەتشە ايت­قان­دا، «قابىرعاسىن ءبىر-بىرلەپ سوكسە دە، قاباعىن شىتپايتىن ەردىڭ» ازدىعىنىڭ كورىنىسى ەمەي، نەمەنە؟

ۇلتتىق تاربيەدەن ادا قالعانىمىزدىڭ بۇدان دا وتكەن سوراقى مىسالدارى بار­شى­لىق. اقىل-ەسى ءتۇزۋ اكەسىن ءدارى بەرىپ ۇيىق­تاتىپ، جۇيكە اۋرۋلار اۋرۋحاناسىنا تاپ­سىرعان قىز دا، اكەسىن ۇرىپ ولتىرگەن ۇل دا بار قازىر. اتى-ءجونىن تۇستەمەي-اق قويالىق. بىراق 80-دەگى اكەسىن جىندىحاناعا توعىت­قان قىز تۋرالى ەستىگەن ەل جاعاسىن ۇستاعان جاعداي بولعان. ساۋ ادامدى اۋرۋ قىلعان تۋعان قىزىمەن كۇرەستى باستاعان اقساقال وسى كۇنى جۇيكە اۋرۋلار اۋرۋحاناسىنىڭ باس دارىگەرىن سوتقا بەردى. ادۆوكات تا جالدادى. بۇل – تەمىرتاۋ قالاسىندا ورىن العان وقي­عا. ۇلتتىق ۇردىستەن، قازاقى ءتالىم-ءتار­بيە­دەن قالىس قالعان قالاداعى احۋال.

وسى كۇنى تاڭعالۋدان قالعانبىز. ءويت­كە­نى «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن دە ۇيات كەتەتىنى» راس. قازىرگى قوعام قاقپاعى جوق قازان سياقتى بولىپ تۇر. وعان سىرتتان يت تە، قۇس تا ءۇيىر. تۇمسىعىن تىعىپ، بىلعاپ جاتىر. ءتۇرلى سەكتاسى بار، الۋان جابايى ءما­دەنيەتى بار.

قازاقتا «ۇيات بولادى» دەگەن ۇعىم، تۇسىنىك بولعان. («بولعان» دەپ وتكەن شاقتا ايتۋى­مىزعا جوعارىداعى اتالعان جاع­داي­لار سەبەپ). باسقا وزگە ءبىر ۇلت تا جوق. قازاق بالاسىن جاسىنان كەشەگى كۇنگە دەيىن سول «ۇيات بولادىمەن» ءتار­بيەلەپ كەلدى. سون­دىق­تان يبالى، يناباتتى، ارلى، ۇياتتى بو­لىپ ەر جەتتى. بۇگىن سول حالىقتىڭ «ۇيات بولا­دىسى» كەمىپ، «وندا تۇرعان دانەمە جوعى» كوبەيدى. سونىڭ سالدارى – كورگەنسىزدىك.

بۇركىت نۇرماعامبەتوۆ، ساياسي عىلىم­دا­ر كانديداتى، مادەنيەتتانۋشى:

– قانداي بولماسىن، ءىلىم-ءبىلىمنىڭ باستاۋىندا قاينار كوزى رەتىندە ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر تۇر. باتىستا ول جوق، قۇردىم بولعان. نەشە عاسىر بۇرىن كوشەگە شاعارىپ العان ايەلدەرىن ەندى ۇيگە كىرگىزە الماي الەك. ونى گەندەرلىك ساياسات اياسىندا جۇرگىزىپ جاتىر. بىزدە ءبارى كەرىسىنشە، ەر-ازاماتپەن تەڭ بولۋى ءتيىس دەپ، ۇيدەگى ايەلدى تۇزگە شىعاردىق. سودان بالانىڭ تاربيەسىندە باستى ءرول اتقاراتىن انا كۇندىز-ءتۇنى دالا بەزەر بولدى. سوندا بالا تاربيەسىز بولما­عان­دا قايتەدى؟ ونى تاربيەلەيتىن انا­سى ەر-ازاماتپەن قاتار شىلىم شەگىپ، شاراپ ىشەدى. گەندەرلىك تەڭدىكتىڭ جەتكەن جەرى. ول از دەگەندەي، شالبارىن دا تار­تىپ الدى. شىنى كەرەك، قازىر ۇلتتىق قۇن­دىلىقتاردىڭ قادىرى كەمىدى. ونى مويىن­داۋ كەرەك. ەلىكتەۋ، سولىقتاۋ ەلدىڭ ءداستۇرىن ءىرىتتى. حالقىمىز ءۇشىن ماس­قارا، سۇمدىق سانالاتىن جات ادەت­تەر جايلاپ الدى. بۇل – قالىڭ قايعىنىڭ ءبىر قاتپارى عانا. قايدا بارا جاتىرمىز؟ قازاقتىڭ تاپ-تاماشا قالىبى قايدا قالدى؟ ويلا­نىپ كورەلىكشى… ۇيات بولماس ءۇشىن…

زامزاگۇل امانگەلدىقىزى، بالاباقشا تاربيەشىسى:

– قازىرگى كەزدە بالا تاربيەسى ءتوڭى­رەگىندەگى كەمشىن تۇستار تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. شىن مانىندە، بالا تاربيەسىندە وراسان كۇشكە يە – تەلەديدار باعدارلامالارى، تەمىر جاشىكتەگى الداناتىن ۆيرتۋالدىق ويىن­دار. ءبارى-ءبارى – شەتەلدىڭ تۋىندىلارى. قازاقي تانىم ءۇشىن جات دۇنيەلەر. قازىر­گى قازاق وتباسىلارىنداعى ءسابي­لەر سولارعا قاراپ شۇلدىرلەپ، ءوسىپ كەلەدى. ەلىمىزدە كەيىنگى بۋىن ءۇشىن قازا­قي تاربيە قۇرالىنا اينالار باع­دار­لا­مالار، كينولار، مۋلت­فيلمدەر ءتۇسى­رىلمەي كەتتى. جات ەلدىڭ دۇنيەسى قازاق بالاپاندارى ءۇشىن ازىق بولماسى انىق.


قىزعالداق ايتجانوۆا، قاراعاندى،

«الاش ايناسى».

پىكىرلەر