Ótemis MAHANOV, «Dáýlet» sharýa qojalyǵynyń dırektory:
Qazaqtyń qymyzy men qymyranyna, qazy-qartasy men jal-jaıasyna jeter dám bar ma, shirkin?! Ótken jeksenbi kúni «Sarjaılaý» qymyz ortalyǵynyń dırektory, ulttyq óner janashyry Ahmetbek Nursıla bastap, óner zertteýshisi, ánshi Erlan Tóleýtaı, jas tarıhshy, jýrnalıst Ardaq Berkimbaılar qostap, Almaty oblysyna qarasty Aqshı aýylyna sapar shekken edik. Aqshıde «Dáýlet» sharýa qojalyǵyn quryp, 150 túıe, 150 jylqy asyrap, shaǵyn kásippen aınalysyp otyrǵan Ótemis qarııanyń tórinde, ulttyq taǵamdar qoıylǵan aq dastarqan ústinde áńgimeniń de, ánniń de dámdisi aıtyldy. Sońyra kókiregi shejirege toly qarııa Ótemis Mahanovpen túıe maly men qymyran týrasynda az-kem suhbattasqan bolatynbyz.
– Buryn túıe malyn baǵyp kórmegenge uqsaısyz. Túıe asyraýyńyzǵa ne sebep boldy?
– Rasynda, men erterekte túıemen aınalyspaǵan edim. Jylqy malyn kópten ósirgenim ras. Qyr-syryn da jaqsy bilemin. Túıe baǵýdy qolǵa alýyma Aqshıde turatyn Abaı esimdi azamat túrtki boldy. Abaıdyń úıine baryp, qymyran iship turatyn edim. Ol bir sózinde «bir túıeden aı saıyn 60 myń teńge tabamyn» dep qaldy. Qazir bir jigittiń jalaqysy 60 myń teńge bola ma, bolmaı ma? Almatyǵa baryp jumys istegen adamnyń jatyn orny, iship-jemi, kıim-keshegimen-aq aılyǵynyń tamtyǵy da qalmaıdy. Osy sharýadan aýylda otyryp-aq, tabysqa belsheden batýǵa bolatynyn túısinip, túıe izdeı bastadym. 2007 jyldan beri osynaý ispen shuǵyldanyp kelemin. 150 bas túıem bar. Byltyr 30 túıe saýǵan edim, bıyl saýylatyn bastyń sany 40 túıege jetip qaldy. Búginde qol astymda 10 shaqty adam jumys isteıdi. Olardyń turaqty jalaqysynan bólek, jatyn ornyn, iship-jemin tolyqtaı moınyma alyp otyrmyn.
– Shubat quramynda adam aǵzasyna óte paıdaly dárýmender kóp dep jatady…
– Jylqy, sıyr malyndaı emes, túıeniń jeıtin shóbi basqa. Sondyqtan onyń súti de erekshe bolyp keledi. Túıe jıde, jyńǵyldyń gúlderin, qarataldyń basyn, tiken, jantaq shópterin azyq etedi. Shubatty ishken adamnyń qarny da ashpaıdy. Ol – ári sýsyn, ári tamaq. Qymyrannyń mańyzdylyǵy, maılylyǵy joǵary. Ish qurylystary aýyratyn adamdarǵa bul – myń da bir em. Ásirese asqazan jarasyna shıpaly. Osy dertpen aýyrǵan talaı adamnyń shubattan jazylyp ketkenin óz kózimmen kórgenim bar. Sosyn taǵy adamnyń ımmýnıtetin kóteredi. Óz basym kúnine bir lıtrdeı qymyran iship alamyn. Sosyn toq bolyp júremin. Túıeni baǵý da jeńil. Tabıǵatynan shydamdy janýar. Aıaǵy da uzyn. Óriske tez baryp, tez toıynady. 15-20 shaqyrym jerge jaıylyp baryp qaıtý túıege buıym emes. Sýyqqa da, shólge de tózimdi. Paıdasy da mol. Túıeniń júnin de ótkizemiz. 1 kelisin myń teńgeden satamyz.
– Túıeler de óz ishinde túr-túrge bólinedi emes pe?! Olardyń ózara aıyrmashylyqtaryn aıtyp berseńiz.
– Arýananyń súti mol bolsa, aıyr túıeniń súti azdaý bolady. Biraq aıyr túıeniń súti qunarlyraq. Arýana negizinen 7-8 lıtr, al keıbireýleri tipti 10 lıtrge deıin sút beredi. Bir túıe kúnine 2 myń teńge tabys ákeledi eken. Túıe ustaımyn deıtin jurt bolsa, qýanamyn. Qolymnan kelgen aqyl-keńesimdi aıamaımyn. Keıin olar túıe baǵýda bir jańalyq ashatyn shyǵar. Sol jańalyqtyń paıdasyn men de kóremin ǵoı. Bizge qyzǵanyshtyń qajeti joq. Jastar mal baǵýdyń jańa tásilin tapsa, ony men de ıgerip, ortaq ıgilikke jumsarmyz dep oılaımyn.
– Aıyr túıe kezinde kóbine kóshi-qonǵa paıdalanylǵan kórinedi…
– Aıyr túıe – taza qazaqtyń maly. Kóshi-qon kezinde úıir-úıir jylqysy bar baılardyń ózi úıinde túıe ustaıtyndarǵa kúni qaraǵan kórinedi. Jalǵyz túıeni kóship alýǵa paıdalaný úshin jalǵa alý quny retinde bir jylqy berip, qajetine jaratady eken. Aýyr júk tasymalyna yńǵaıly túıe sol ýaqytta búgingi júk kólikterine teńestirilgen tárizdi.
Bizdiń baǵyp jatqan túıelerimizdiń túp-tórkini – Túrkimenstan. Keńes úkimeti tusynda «Merkýr» degen fırma osy túıelerdiń tuqymyn Almaty mańyna aldyrypty. Keıin ájeptáýir kóbeıgenge uqsaıdy. Artyqshylyǵy: óte sútti.
Túıe sútiniń negizgi ataýy – qymyran, qystygúni shubatylyp turatyn kezin ǵana shubat deıdi emes pe?! Osy qymyrannyń qadirine jetpeı júrgen jaıymyz bar. Nasıhaty tómen.
– Mal baǵýdyń da mashaqaty shash etekten. Tórt túlik, onyń ishinde túıe malynyń durys kútimdi, baǵyp-qaǵýdy qajet eteri beseneden belgili. Bul jumystyń ózindik qupııalary da bar shyǵar?..
– Paıdasyn kórip otyrǵannan keıin mashaqatynan nesine qashaıyq?! Biraq adam óz shamasyn bilýi kerek. Myńnan astam túıe baǵamyn dep, maldyń obalyna qalyp jatqandardy da bilemiz. Esepti kútimi joq, kún sanap qyrylyp jatqan túıege qarap, ishim ashıdy. Malǵa jem-shóbin taýyp berip, baǵyp-qaqpasań, jaǵdaıyn jasamasań, durys ónim beredi dep aıta almaımyn. Bes jyldyń ishinde túıe baǵýdyń jaı-japsaryn ıgerip qaldym. Qazir bilgenimdi ózgelerge úıretip júrmin.
– Jylqy baqqannan túıe ósirgen tıimdirek dep qaldyńyz bir sózińizde. Osy pikirińizdi tarqata tússeńiz…
– Ózim talaı jylqy joǵaltqan adammyn. Byltyrdyń ózinde 21 qylquıryǵymdy aıdap ketti. 1991 jyly 49 bas jylqymdy urlatyp alǵan kezim bolǵan. Qazir 150-deı jylqy ustaımyn. Qystaı sonyń artynan júremin. Túıe túnde jaıylymǵa shyqpaıdy. Jylqy kúndiz-túni jaıylady. Ony túnde qoraǵa qamap qoısań, qulynyn tastap qoıady. Túıe bir sıyrdan artyq shóp jemeıdi. Óte toıymdy janýar. Denesi úlken bolǵanymen, jylqydan eki ese az qorektenedi. Tez toıynady da, úırengen qorasyna qaıtyp keledi.
– Uldaryńyz áke jolyn jalǵastyryp jatyr ma?
– Úlken ulym Qaıratqa Uzynaǵash jaqtan qymyzhana ashyp bergenmin. Sonda ózi saýylatyn 15 bıe ustaıdy. Kelesi ulym Talǵat ta meniń qolymda jylqy sharýashylyǵyn kásip etken. Bazarǵa barǵan qymyz buzylady. Oǵan ábden kózimiz jetti. Sol sebepti qymyzdy bazarǵa jetkizbeı ótkizýge tyrysamyz. Óıtkeni taıaqtyń bir ushy bizge tıedi. Ótkizetin adamdarymyzǵa únemi esh nárse qospaýyn ótinemiz.
Arman ÁÝBÁKIR
