Kúni keshe Kanadanyń azyq-túlik ınspekııasynyń dırektory Lýıza Karer Keden odaǵy elderine jylqy etin tasymaldaýǵa yqylasty ekendikterin jetkizdi. Qazirde bul usynysqa birinshi bolyp Qazaqstan tarabynyń qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵany belgili boldy. Sol-aq eken, elimizdegi biraz qaýym «Qazaqtyń dastarqanynan kanadalyq jylqy eti oryn alsa, óz ónimimiz ógeısip qalady» dep órekpip otyr. Jalpy derekke júginsek, búginde bizdiń elimizde 1,5 mln bas jylqy bar. Jan basyna shaqqanda jylqy eti elimizdegi árbir adamǵa 4 keli 300 gramnan tıedi. «2015 jylǵa deıin bul kórsetkishti 9 kelige jetkizý josparda bar. Sondyqtan keleshekte biz arzan ári tátti jylqy etimen ishki naryqty tolyq qanaǵattandyramyz desek, shetelden elimizge keletin iri qara malynyń baǵdarlamasy odan ári júzege asýy qajet», – desedi mamandar.
Sóıtip, birqatar mamandarymyzdyń paıymdaýynsha, shetelden mal basyn jáne et ónimin tasymaldaý eldegi jylqy malynyń ósýine, ónýine aıryqsha jaǵdaı týǵyzbaq. «Osy úrdis arqyly otandyq mal basynyń shyǵynyn azaıtyp, onyń ósimine múmkindik berilmek» deıdi sarapshylar. Alaıda, qaısybir qaýymnyń pikirinshe, máseleni sheshýdiń tetigi bir bul emes.
Jedeldetip damytý baǵdarlamasy qajet
Negizinen, sala mamandary bizdiń osy ýaqytqa deıin tek sıyr etiniń eksporty men ımportyna ǵana tereńirek mán berip kelgenimizdi, al jylqy sharýashylyǵy men qoı sharýashylyǵy áli kúnge deıin qaltarysta qalyp kele jatqanyn jasyrmaıdy. Bul rette, mamandardyń deni elimizde qalyptasqan jylqy sharýashylyǵynyń negizi baryn, ony ári qaraı damytýǵa múmkindiktiń molyn alǵa tartýda.
Baqtııar SADYQ, aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń doktory, professor:
– Biz Eýropada emes, asa úlken 188 mıllıon gektar aýylsharýashylyq jaıylymy bar Qazaqstanda turamyz. Birde-bir elde mundaı jaıylymdyq jer joq. Al bizde osyndaı múmkindik bola tura, osyny qalt jiberip aldyq. Jylqy sharýashylyǵy asa bap talǵamaıdy. Qorany da, kómir men gazdy da qajet etpeıdi. Qysy-jazy birdeı úıirimen jaıylady. Árıne, selekııalyq jumystar júrgizilýi qajet, qosymsha jem kerek. Biraq qaı kezde bolsyn adam densaýlyǵyna jylqy eti sıyr etinen eki ese paıdaly. Onyń ústine, bizdegi jylqy etiniń sapasy álemdik turǵyda joǵary ekeni ǵylymı dáleldengen. Sóıte tura, bizde jylqy sharýashylyǵyna nazar aýdarylmaıdy. Elimizde iri qara malyna kómek bólinip jatyr da, al jylqy sharýashylyǵy kenjelep tur. Sondyqtan bizge qarap otyrmaı, jylqy sharýashylyǵyn jedeldetip damytý baǵdarlamasyn jasaý qajet. Bul múmkindikti oryndy paıdalanýǵa qol ushyn tıgizedi.
Asyltuqymdy jylqy ósirýge jaǵdaı jasaý qajet
Abzalynda, «baǵdarlama óz aldyna, aldymen asyltuqymdy jylqy malyn ósirýshilerge jaǵdaı jasaý qajet» desken mamandar elimizdegi 1,5 mln bas jylqynyń tek 3,5 paıyzy ǵana asyltuqymdy ekenin, órkenıetti elderde bul kórsetkish keminde 10 paıyzdy quraýy kerektigin, demek, bul salada múldem kenjelep qalǵanymyzdy alǵa tartýda. Máselen, buǵan qatysty derekterdi mysal etsek, 1999-2000 jyldary elimizde asyltuqymdy jylqynyń kórsetkishi 1 paıyzdy quraǵan. Araǵa 10 jyl salyp, bul mejeni 3,5 paıyzǵa kóterippiz. Mamandar «2020 jylǵa deıin asyltuqymdy jylqy ósirýdi 10 paıyzdyq mejege jetkizbesek, básekege qabiletsiz bolatynymyz anyq» degendi ashyp aıtýda.
Máken TOIShYBEKOV, mal sharýashylyǵy ǵylymynyń doktory, professor:
– Jylqyǵa qatysty sóz eter bolsaq, qazir bizde dúnıejúzinde joq etti, qymyzdy muǵaljar tuqymy bar. Altaı óńirinde, Óskemen jaqta qaby jylqysy bar. Bul tuqym orystyń aýyr júk tasýshy jylqysynyń aıǵyrlary men ózimizdiń qazaq jylqylaryn býdandastyrýdan shyqqan. Jáne kópshilik bile qoımaıtyn mal – adaı jylqysy.
Adaı jylqysy – túrikmen jylqysynyń aıǵyryn qazaq bıelerine sala otyryp, shyǵarylǵan myqty jylqy. Onyń atap ótetin erekshe qasıeti – teńiz sýyn ishetindigi. Jer júzinde tuzdy sýdy ishetin birde-bir mal joq. Bizde bar.
Olardyń tuqym berý ereksheligi eskerýsiz qalmaýy kerek. Eger biz elimizde asyl tuqymdy jylqy ósirýge mán bersek, shetten mal etin tasyp áýre bolmaıtyn edik. Óz basym shetelden mal etin tasý jáne sheteldik mal basyn ákelýden góri, jergilikti ortada klımatqa beıim jaǵdaıda osy sharýalardy atqarý qajet. Bul rette otandyq kásip ıeleriniń jumys isteýine múmkindik berilgeni jón.
Jylqyǵa ınstıtýt ta buıyrmaǵan
Elimizde jylqy sharýashylyǵyna qatysty sońǵy kezderi sheshilmeı júrgen taǵy bir ózekti máselelerdiń biri – bul osy salany zertteýge qatysty arnaıy ınstıtýttardyń bolmaýy.
Úsen AMANBAEV, ekonomıst-ǵalym:
– Elimizde jemshóp ınstıtýty, balyq sharýashylyǵy, qus sharýashylyǵy, mal sharýashylyǵy ınstıtýttary bar. Biraq jylqy sharýashylyǵyn zertteýge qatysty jekelegen ınstıtýt buıyrmaǵan. Jylqy sharýashylyǵyn zertteý sol mal sharýashylyǵy ınstıtýttarynyń enshisinde bolǵanymen, búginde bul salanyń kóleńkede qalyp qoıǵany ras. Jylqy sharýashylyǵymen jekelegen kásip ıeleri aınalysyp, ózdigimen bul salaǵa jan bitirgen bolyp júr. Biraq bul sala memlekettik qoldaýdy qajetsinedi. Sondyqtan jylqy sharýashylyǵyn zertteıtin arnaıy ortalyqtar ashylýy kerek. Ańǵarǵanǵa qazirde álemdik turǵyda jylqy etine suranys artyp barady. Al biz ishki suranysty tolyq qamtı almaı otyrmyz. Endi kelip syrttan soǵym aldyramyz dep arqany keńge salamyz. Kúni erteń sol syrttan keletin soǵym qazaqty jarylqasyn ba?! Ol soǵymnyń gendik sapasyna, taǵamdyq qunarlylyǵyna kim kepildik beredi? Ózgeler qazaqqa jaqsysyn bere me? Kúni erteń syrttan jylqy eti ene qalsa, onyń sapasyn tarazylap, súzgiden ótkizip otyratyn da osy ispetti ınstıtýttar bolýy kerek. Sondyqtan bizdiń tıisti oryndar osy máselege nazar aýdarsa deımin.
Túıin
Sonymen mamandarymyz sóz etkendeı, jylqy sharýashylyǵyna nazar aýdaratyn kezeń áldeqashan jetti. Olaı etpesek, bizdiń osy ýaqytqa deıin «qymyz ben shubatymyz arqyly álemdik brend jınaımyz», «kúbi toly qymyzymyzben qadirimizdi asqaqtatamyz» degenimiz qur naýqanshyldyq bolmaq…Buǵan qosa, «qazaqtyń qany – qymyzdan, jany etten jaralǵanyn» eskersek, shynymen de syrttan soǵym ákelip nemese qystyq soǵymnan qazaqty shektep mal basyn ósire almasymyz taǵy anyq. Eger bolashaqta jylqy sharýashylyǵyn órkendetip, salaǵa qatysty olqylyqtardyń ornyn toltyrǵymyz kelse, mamandar tarapynan aıtylǵan joǵarydaǵy usynystarǵa den qoıǵanymyz jón.
Qarlyǵash ZARYQQANQYZY,
«Alash aınasy».
