Qazaq «Aǵash kórki japyraq, adam kórki shúberek» deıdi. Osyndaıda ár qazaqtyń kórkine kórik qosqan ulttyq kıimi esińe oralady. Sebebi, álemdik arenada qazaqtyń jarasymdy shapany men tymaǵy, búrmeli kóılegi men bórigi básekege qaı qyrynan alyp qarasa da tótep bere alady. Degenmen kúndelikti ómirde Farıza apamyz: «Zaman jańa, túr jańa, kıim jańa, kinálama ersi dep munymdy ana» dep jyrlaǵandaı, «aqjemdenip jyrtylǵaly turǵan» shalbarlylarǵa, quraq-quraq kóılektilerge kóziń úırengeli qashan.
OIaN, QAZAQ! KIIMSIZ QALǴAN JOQSYŃ BA?
Iá, «ishten shyqqan shubar jylanyn» toǵyz aı tolǵanyp, on aı kótergen anamyz keshiredi-aý, al ult degen uly anamyzdyń aldynda ne dep aqtalamyz? Osyndaıda bir oqıǵa esime orala beredi. Búginde aıyrylmastaı dos bolǵan djınsylarǵa keńes kezinde kolhoz bastyǵy, esepshisi sekildi myqtylardyń balalarynyń ǵana qoldary jetken eken. Sondaı «baqyttyny» kórip, bir apamyz: «Osynyń ákesiniń baılyǵyn ne qylaıyn, balasy ómiri alqam-salqam bolyp, kıimge jarymaı júredi», – depti. Shirkin, ańǵal da kóregen qarttar-aı.
Táýelsizdigimizdi alyp, kózimizdi ashyp, jan-jaǵymyzǵa qarasaq, shetel jumysshysyna arnalǵan kıiminiń ózin álem moıyndaıtyn sánge aınaldyrypty. Basqalar qarap qalsyn ba? Aspan asty eli jibek kóılegin zamanǵa saı ıkemdep shyǵaryp jatyr. Japondar kımanosyn kelistirip júr. Shotlandyqtar da qalar emes. Álemdik juldyz er-azamattarynyń ózi shotlandyq ıýbkany arlanbaı kıip, kerisinshe sol arqyly sánqoı ekenderin taǵy bir dáleldegendeı basylym betterinen túser emes. Mundaı básekelestikte qazaq jigitteri de óz ornyn alǵan? Olar birden qulaqtaryna saqına saldyryp, keremet zamanaýı kúı keshýde. Osyndaıda qazaqtyń kıimge qatysty yrym-tyıymdarynyń tárbıelik mánin eskere bermeımiz. «Er adam áıeldiń jaýlyǵyn basyna salmaıdy» deıdi ata-babamyz. Degenmen, ýkraındyq Verka Serdıýchkaǵa tosyrqaı qarap júrgende bizde de «jer astynan jik shyǵyp, eki qulaǵy tik shyqty». Ázildi alǵa tartyp, oramal taqqan Berikti «Eki juldyzdan» kórgen saıyn áýpirimdep júrip óz arnasyna ázer qaıtypty-aý degen oıǵa kelemin. Sondyqtan, birli-ekili qyz bolyp kıinip, ázildeý bir basqa, al sahnada tek áıel obrazymen kóriný urpaqqa úlgi bolar qareket emes. Áıtpese, kórshilerimizdegideı kishkentaı «Verka Serdıýchkalardyń» qaptap ketpesine kim kepil? Kúldirem dep júrip búldirermiz sosyn.
Búginde áıteýir báriniń orny aýysyp ketken. Sondyqtan bolar uly qaısy, qyzy qaısy ajyratý qıyn. Orystar joly bolǵysh jandy jeıdemen týylǵan deýshi edi. Bizdiń qarakóz qyzdar quddy shalbarmen týylǵandaı. Al sondaıda kóbimiz modelerdiń «qurbanyna» aınalyp júrgenimizdi sezine bermeımiz. Senbeseńiz, buǵan tarıhtyń ózi dálel. Ári bárin bastaǵan taǵy sol qurama ulttardyń qosyndysy bolǵan Amerıka halqy. 19-ǵasyrdyń 2- jartysynda 20-ǵasyrdyń basynda Franııanyń álsireýin paıdalanǵan pysyqaılar kıim fabrıkasyn óz qoldaryna alyp, uzyn ıýbkany qaq ortasynan ekige bólý jumysyn dereý bastap ketedi. Ogaıalyq Amelııa Blıýmer 1840 jyly kóılektiń etegin tizege deıin qysqartý arqyly qyz balanyń ishtik kıimderiniń qataryna jatatyn shalbardyń «baǵyn ashady». Al búginde biz ony babamyzdan qalǵandaı bálsinemiz. Baıqasaq, ústimizdeginiń bári muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy sol qurama halyqtyń «ulttyq kıimi». Iá, olar bizdi ǵana emes, kúlli álemdi jaýlap alǵan. Degenmen, «Kóppen kórgen uly toı» dep qashanǵy júremiz? «Tuqymymyzben aýzymyz sasyq bolýshy edi degen jaman kúıeý qalyńdyǵyn jeńip pe? Kóńilin sol sózi razy qylýǵa jetip pe? Endeshe kóbińnen qalma, sen de aýzyńdy sasyta ber dep pe?» demeýshi me edi Abaı. Bizge Orta Azııada teń keler memleket joq de masattanamyz. Tipti olarǵa kóz júgirtpeımiz de? Áıtpese, uıattan qyzarar edik. Máselenkı, bıyl Túrkimenstan Ǵylym akademııasy ǵalym-áıelderdi jumysqa ulttyq úlgidegi kóılek kıip, bastaryna juqa jibek oramal salyp kelýdi mindettedi. Endeshe, túrkmen qyzy óziniń ulttyq kıiminiń jandy jarnamasyna aınaldy. Sultanmahmut Toraıǵyrovsha aıtsaq, «Anaý qyrda tatar tur, basqalarmen qatar tur, anaý oıda qazaq tur, qastarynda azap tur, uıqysy kóp, oıaýy az, bul ne degen ǵajap-dúr».
1926 jyly qazaqty naýryzdy resmı toılaýǵa tyıym salǵanyn bilemiz. Biraq dál osy jyly qazaqty qazaqtyń kıiminen aıyrǵany jaıynda nege ekeni belgisiz, jumǵan aýzymyzdy ashpaımyz. Sol sheshimniń kesirinen, anasynan erte aırylǵan jetimekteı kúı keship júrmiz. «Túrkmenstanda qabyldanǵan sheshimge jergilikti qyz-kelinshekter qarsy» dep dabyra kóterip jatyr batys. Qandaı múdde kózdep otyrǵandyǵy da túsinikti. Alda-jalda aıymyz ońynan týyp, osyndaı usynys bizde talqylanatyn bolsa, qazaqstandyq bıkeshter de at tonyn ala qashary daýsyz. «Bul bizdiń bostandyǵymyzdy shekteý, quqyǵymyzǵa qol suǵý. Baryp turǵan ádiletsizdik!» dep shyryldary anyq. Biraq 1926 jyly ulttyq kıim kıý quqyǵynyn aıyryp, ádiletsizdikke ushyraǵan qazaqty baba murasymen zańdyq talappen qaıta qaýyshtyrý kerisinshe ádilettilikti ornatar edi-aý.
Iá, bajaılap qarasaq tánimiz de, janymyz da ulttyq rýhtan aırylǵan jalańash kúıdemiz. Gans Hrıstıan Andersenniń «Jalańash patsha» ertegisindegi jaǵympaz tiginshiniń «bar» dep ótkizgen «joǵyn» kıgen bıleýshideı kóshege shyǵyp alyp, áı bir masattanamyz. Múmkin, toptyń arasynan bir sábıdiń shyqylyqtap kúlgenin kútip júrgen shyǵarmyz.
Sondyqtan, aǵaıyn, ústińizge taǵy bir jaqsylap qarańyzshy!
ISLAM ULTTYQ KIIMGE QARSY EMES
Qazaq keremet dana halyq dep keýde qaǵamyz. Biraq nesimen keremet ekendigin saralamaımyz. Kez kelgen ulttyń mádenıeti onyń tili, dili, dini, salt-dástúrinen tutas qurylady. Bireýin bólshektep alý qate. Endeshe, qazaqtyń ulttyq kıimi de sonaý qazaq qazaq bolyp qalyptasa bastaǵan Altyn orda, Aq orda zamanynda moıyndaǵan, Haq din ıslammen bite qaınasqan. Sondyqtan, ata-babamyz, áýret jerlerdi jabýdy paryz etken qasıetti kitap Quran sózin aıaq asty qylmaı, qyzyna búrmeli kóılek, kámshat bórik, ana atanǵanda kımeshek kıdirgen. Onsyz bala emizýge tyıym salǵan. Eshqandaı fabrıka, zaýytsyz-aq, eshbir akademııa bitirmeı-aq ul-qyzyn óziniń tól kıimimen qamtamasyz etken keshegi qazaqqa jete almaı, qarakózderimizdi túriktiń, úndiniń, arabtyń, qytaıdyń kıimine qaratyp otyryp, myqtymyn dep keýde kergendi qashan qoıamyz?
Al ulttyq kıimniń ulaǵatyn túsingen búrkenshik satatyn dúkender búginde tiginshilerge arnaıy tapsyrys berip qazaqy sıpattaǵy dúnıelerdi sóreleriniń alǵashqy qataryna qoıǵan. Ári olardyń ótimdiligi joǵary ekendigin alǵa tartady. «Aq shymyldyq», «Aısha Bıbi» syndy sán salondary da qazaqylyq pen ımandylyǵy qatar órilgen dúnıelerin kópshilikke usynyp júr. «Erke-Nur» sán teatry da byltyr ıslamı qaǵıdalarǵa saı ulttyq kıim toptamasyn jasap shyǵardy. Biraq bulardyń kópshiligi kúndelikti ómirge emes, toıǵa, sahnaǵa arnalǵan.
Qasıetti Quranda qyzdarymyzǵa hıdjab kı, arabqa elikte degen sóz joq, tek jabyq kıinýdi paryz etedi. Al qazaqtyń ulttyq kıimi bul talaptarǵa saı kelgen. Sondyqtan, ózimizdi shyǵys órkenıetiniń, ıslam órkenıetiniń ajyramas bir bólshegi retinde seziný tól mádenıetimizge bastaıtyn alǵashqy qadam ekendigi anyq. Qasıetti Quranda: «Senderdi ózara qarym-qatynas jasap, birin-biri tanysyn dep ulttarǵa, ulystarǵa bóldik» dep jazylǵan. Al qazir kıimimizge qarap kimdi kim tanyǵandaı?! Keıde arabtarǵa tańǵalam, qandaı resmı kezdesý bolmasyn, meıli ol jahandyq deńgeıdegi basqosý bolsyn, aq shaǵaladaı bolyp jarqyrap otyrady. Dál solaı qazaqtyń kıimin álemge pash etsek, qolymyzdy qaqqan bireý bar ma?
ASA MÁRTEBELI ÚLGIGERLER JERGE TÚSIŃIZDER!
Joǵarydaǵy jaıttardan-aq qarapaıym halyq tarapynan qazaq ulttyq kıimine suranys joq deý baryp turǵan ekijúzdilik. Sebebi, shyndyǵyna kelgende naryqta usynys joq. Sondyqtan da qos anamyzdan keshirim surap júrgen jaıymyz bar.
Ne de bolsa, búginde ulttyń tamaǵy toq, kóılegi kók bolǵany jetkiliksiz. Qazaq eli azamatynyń kıimi yńǵaıly, sándi bolýymen qatar túımesi qazaqsha til qatyp, oıýy «Or teke» bıin bılep, bulynan jýsannyń ıisi ańqyp, álemge alash dep aıqaılap turǵany lázim. Álde qazaqtyń kıimi mylqaý matanyń quramasy emes ekenin bilmeıtin be edik? Búldirshinge úkili taqııa kıdirip, bóriktini boıjetken dep tanyǵan, kelinniń sáýkelesin bir úıir jylqyǵa baǵalap, aryndaı appaq jaýlyǵynan sábıli bolǵanyn, kúmbezdeı kımesheginen úbirli-shúbirli ana ekenin tanıtyn edik qoı. Shapanyna qarap el-jurtyn, ataq-dańqyn, kári-jasyn, rýyn ajyratpaıtyn ba edik? Bul jerde másele ótkendi tolyǵymen kóshirip alý emes, kesheginiń búgingi jalǵastyǵyn tabýda.
Degenmen, sońǵy kezde «boıaýshy boıaýshy degenge saqalyn boıaıdynyń» kebin kıetin kezderimiz kóbeıip ketti. Máselen, shapanynyń sanynan shatasqan aqyn-jazýshylar qanshama? Nemese bazardaǵy jyltyratyp qoshqar múıizdi jabystyra salǵan kıimder ultty uıaltpasa, upaıyn túgendemes. Endi birde sahnaǵa shyqqan óner juldyzdarynyń turmys qurmaǵany da, ana atanǵany da, ájesi de sáýkele kıip shyǵady. Munysy qaı sasqany? Sosyn kórermenderdi kinálap, «Kókem-aý, men turmysqa shyqqanmyn nemese meniń balam, nemerem bar dep» túsindirip, álek bolady. Al Aıtkúl Qudaıbergenovadaı múmkindiginshe kımeshek kıip, óner kórsetetin jandar saýsaqpen sanarlyq.
Abaı «On segizinshi qara sózinde»:
«Bireýi atyn, kıimin «aıran isherim» dep, solardyń arqasynda sypaıy, juǵymdy jigit atanbaqqa, ózinen ilgerilerge eleýli bolyp, ózi qatardaǵynyń ishin kúıdirip, ózinen keıingilerge «átteń, dúnıe-aı, osylardyń atyndaı at minip, kıimindeı kıim kıgenniń ne armany bar eken?!» – deıtuǵyn bolmaqqa oılanbaq.
Munyń bári – masqaralyq, aqymaqtyq. Muny adam bir oılamasyn, egerde bir oılasa, qaıta adam bolmaǵy – qıyn is. Kerbez degendi osyndaı ker, kerdeń nemeden bezińder degen sózge uqsatamyn. Teginde, adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozbaq. Onan basqa nársemenen ozdym ǵoı demektiń bári de – aqymaqtyq», – deıdi.
Osyndaıda kezinde kúlli Odaq aıaǵynan tik turyp qoshamet kórsetetin Dına Nurpeıisovanyń kımeshekpen dombyra shertip otyrǵan sýretteri kóz aldyńa keledi. Kıem dese, ataqty kúıshige taqııa, bórik, sáýkele tabylmaı qalyp pa? Álde búgingi ánshi-kúıshilerimiz, ónerdegi ápke-qaryndastarymyz ónerin emes, ózin kórsetý úshin shyǵa ma sahnaǵa? «Qatty aıtsań, qaryndasqa jaqpaısyń, aqyryn aıtsań, aqyń ketedi» degendi osyndaıda aıtqan shyǵar qazaq.
Taǵy bir qorqynyshty úrdis qazirgi ulttyq kıimniń aty bar da, zaty joq. Nelikten? Shamasy jaýapty taǵy da úlgigerler men óner ıeleri berer. Myna eki pikirge nazar aýdaryńyzdar:
1. «…kıimniń bastan-aıaq ulttyq úlgide bolýy mindetti emes. Zamanaýı stıldegi elementter úılesip tursa, onyń ózi jaqsy.» (Aıda Kaýmenova, «Juldyzdar otbasy» №6(72) naýryz, 2010)
2. «Olar (ártister) kóbinese sahnalyq kıimderin «stılge keltirilgen, biraq ulttyq maǵynasy bolsa deıdi». Berik Ismaıylov, «Juldyzdar otbasy», №6(72) naýryz, 2010)
Osydan kelip, qazaqtyń ulttyq kıimi batystyń sán ındýstrııasynyń qolbalasyna aınalǵandyǵyn kórýge bolady. Óner ıeleriniń basym kópshiliginiń bir oıýdy jabystyryp qoıyp, etek-jeńi joq «qoıyrtpaq» birdeńelerdi ilip alyp, ulttyq kıim kıip júrmin dep keýde keretinderi de túsinikti boldy.
Ol azdaı Aıda Kaýmenova: «Qane, kóz aldyńyzǵa elestetińiz: siz sándi djınsy shalbar kıip alǵansyz, aıaǵyńyzda bıik óksheli aıaq kıim, al ústińizde – ulttyq oıý-órnektermen bezendirilgen korset. Syrtynan ań terisin tigilgen kúrteshe kıińiz. Bitti! Dap-daıyn stıldi obraz!» degenin eger taqyryp tek zamanaýı kıim jaıynda bolsa túsiner em? Ne dese de joǵaryda atalǵan jýrnalda jarııalanǵan «Ulttyq kıimniń qadiri» atty maqala ulttyq kıimniń úlgigerlerdiń aldyndaǵy qadirin aıqyndap berse kerek. Sondyqtan Aıda hanym, rahmet, men elestetpeı-aq qoıaıyn. Odan da mynany salystyraıyq, men sizben oryssha amandasyp, franýzsha pikirlesip, aǵylshynsha aıtysyp, qytaısha qoshtassam, qalaı bolady eken?
Iá, saýaldar shash-etekten. Jaýap az. Taǵy da qazaqtyń ulttyq kıimderi sahna, toı sheńberinen shyǵa almaı júrgenine, «Symbattyń» juldyzdardy ǵana symbatty qylyp, «Erkenurdyń» halyq erkelerin ǵana nurǵa bólegen ulttyq kıimderiniń qyzyǵyn qarapaıym halyqtyń kóre almaıtynyna qynjylasyń. Osyndaıda, qymbat qaıtalanbas bir-eki týyndy shyǵarýmen ǵana shektelmeı, podıým úshin emes, qarapaıym halyqtyń qoly jetetin, kúndelikti ómirge qajetti kıim-keshek jaıynda nege oılanbaımyz? Aıtpaqshy, Qytaı dep júrgende «Qyrǵyzdar jasaǵan» degen taýarlardyń da halyqtyń tómengi bóligin jaýalap alǵanyna kóńil bólmeımiz. Nege erteńgi bolashaǵymyz mektep oqýshylarynyń kıim úlgilerin jasaǵanda nemquraılylyq tanytpaı, úlken jaýapkershilikpen, ulttyq naqyshpen qarýlanbaımyz? Múmkin ádetimizshe sheteldik mamandardy tyńdaıtyn shyǵarmyz? Kezinde Reseı sán álemindegi ornyn aıtyp jatýdyń ózi artyq bolatyn Zaıev ta: «Ulttyq erekshelik izdep kelim edim, elikteý basym» dep ókinip edi ǵoı? Al bizdiń jylaıtyndaı jaǵdaıymyz bar. Biraq «jylaǵan balaǵa emshek bermeıdi» degendi ustanyp, janarymyz jasqa tolǵannan kóp nárse ózgere qoımas.
Sán salasynda «Pret-a-porte» degen mańyzdy termın álemdik sánge basshylyq etedi. Franýz tilinen aýdarsaq: «Basynan baqaıshyǵyna deıin daıyn». Iaǵnı, dúkenderde, ámbebap saýda oryndarynda qalyń kópshilikke arnalǵan kıimder usyný. Endeshe, qazaqtyń ulttyq kıimderinen «pret-a-porte» at tonyn alyp qashyp júrgende, onyń ult ıgiligine qyzmet eteri kúmándi. Franııany sán ortalyǵyna aınaldyrǵan bıliktiń sheshimi emes, osy uǵymnyń «keremetinde» ekenin umytpaıyq. Al bizdiń sángerler aspanda júr. Olardyń qarapaıym halyqqa jetýi úshin áli biraz kútýge týra keletin sekildi. Álde quzyry bar, quryǵy uzyn oryndardyń sán teatrlaryn aralap, bizge halyqqa arnap sapaly ulttyq kıimder shyǵarý kerek degen sózin kútip júrsizder me?
Endeshe, asa mártebeli úlgigerler jerge túsińizder!
SÓZ SOŃY
Qazaqtyń kıimi fýtbol oıynymen salystyrsaq: qaqpashysy joq, oıynshysy batysshyl, jankúıeri yntasyz. Nátıjesinde: ÚLKEN NÓL. Sonda ne isteımiz?
Bálkim, Qazaqstandyq kıim óndirisin damytýdyń memlekettik baǵdarlamasyn qabyldarmyz. Onda ulttyq kıimdi, ulttyq naqyshtaǵy kıim úlgilerin shyǵaratyn kásiporyndar arasynda baıqaý ótkizip, tender jarııalansa, respýblıkalyq, oblystyq deńgeıdegi memlekettik buqaralyq aqparat quraldary baıqaý júldegerleriniń ónimderin tegin jarnamalasa, mektep oqýshylarynyń kıim úlgilerin kóshirmelemeı, daıyn asqa tik qasyq bolmaı, zamanǵa saı qazaqy etip shyǵýyn memleket tarapynan qatań qadaǵalasa, bálkim, ulttyq kıimniń upaıy túgendeler me edi? Múmkin ult qalaýlylary ulttyq murany joqtatapaı, depýtattyq saýal tastap, Túrkmen eliniń tájirıbesin elimizge engizýdi talqyǵa salyp kórer?
Sosyn sángerlerdiń ulttyq kıimdi zamanǵa ıkemdeý kerek eken dep ony batystyń qolbalasyna aınaldyrýdy doǵarǵany jón bolar. Ári ulttyq kıimderdiń kópshilikke qol jetimdi bolýyn qamatamasyz etýde kún, tún demeı qyzmet etip, ulttyq kıimderge reformalar engizgende, qazaqtyń dinin, dilin eskerse ıgi. Osyndaıda, ásirese, qyz balalardyń kıim úlgilerine abaı bolǵan jón. 1807 jyly «Parıj aınasy» basylymynda: «Olar (áıelder) jýyný bólmesinen shyqqandaı kıinedi» dep jazǵan edi. Bul búginde Almatynyń da aınasy. Munda 1960 jyly óte qysqa ıýbka jáne jempir kıgen «Chelsılik qyz» obrazyn usynǵan London turǵyny Merı Kýanttyń ıdeıasy bılik quryp tur. Endi ol «Qazaqstandyq qyz» obrazynyń «ozyq úlgisine» aınaldy. Ókinishti!
Kezinde jibekke qyzyǵyp, baryn baǵalamaı, teri men júnnen jasalǵan buıymdardan qol úzip qalǵan ǵundar Qytaı patshalary tartqan tegin syıdyń suraýy baryn sońynan túsinip, san uryp qalǵanyna tarıh kýá. Al búginde másele ekonomıkalyq táýelsizdikte ǵana emes, másele ulttyń ózin-ózi tanýynda. Al bizde ulttyq kıimdi shetelge shyqqanda ǵana satyp alatyndar bar. Ne aıtamyz? 18-ǵasyrdyń sońynda Jan Jak Rýssonyń oılary men batyl qadamdary kıim ındýstrııasyna eleýli ózgerisster engizip, onyń barynsha qarapaıym, jarasymdy tigilýine az ýaqyt bolsa da áser ete alǵan eken. Sondyqtan úmit ult zııalylarynda, táýelsiz Qazaq eliniń ulandarynda. Talqylańyz, talasqa túsińiz, oılanyńyz, oı aıtyńyz, aǵaıyn.
Janar Eldosqyzy
Taqyrypqa tuzdyq
Shákárim Qudaıberdiuly
…Eýropa bilimdi jurt osy kúnde,
Shyqqan joq aıýandyqtan o da múlde.
Tereń oılap, sózimniń túbin bil de,
Ishten jyla, shyraǵym, syrttan kúl de.
Sol esti elde kıim bar moda degen,
Keregine laıyqtap kıinbegen.
Jas balasha qyzyǵyp sákákúlge
Masqara bop júrgenin bir bilmegen.
Shebelet qalpaq, tar shalbar, qysqa sertek,
Kıip alyp, qyltıyp qaǵar sertek.
Unaı ma ystyq, sýyq qozǵalysqa
Oılanbaı, bolǵany nesi munsha tentek?
Áıelderi qýyrshaq úlbiregen,
Jalbyr shashaq sákákúl talaı negen.
Keńirdegin soraıtyp, keýdesi ashyq,
Osy emes pe orynsyz sáńqoı degen.
Oılashy, osy aqylǵa jarasa ma?
Emes pe erjetpegen bala-shaǵa?
Ne denege, ne janǵa jaıly emes qoı,
Osyǵan da daý aıtyp talasa ma?
Laıyqty kıim joq pa budan basqa,
Kereksiz kerbezdenip bos shataspa.
Aqyldy kıim bermes, ǵylym berer,
Ǵylymyn al, ónerin al, muny tasta!…
