قازاق «اعاش كوركى جاپىراق، ادام كوركى شۇبەرەك» دەيدى. وسىندايدا ءار قازاقتىڭ كوركىنە كورىك قوسقان ۇلتتىق كيىمى ەسىڭە ورالادى. سەبەبى، الەمدىك ارەنادا قازاقتىڭ جاراسىمدى شاپانى مەن تىماعى، بۇرمەلى كويلەگى مەن بورىگى باسەكەگە قاي قىرىنان الىپ قاراسا دا توتەپ بەرە الادى. دەگەنمەن كۇندەلىكتى ومىردە فاريزا اپامىز: «زامان جاڭا، ءتۇر جاڭا، كيىم جاڭا، كىنالاما ەرسى دەپ مۇنىمدى انا» دەپ جىرلاعانداي، «اقجەمدەنىپ جىرتىلعالى تۇرعان» شالبارلىلارعا، قۇراق-قۇراق كويلەكتىلەرگە كوزىڭ ۇيرەنگەلى قاشان.
ويان، قازاق! كيىمسىز قالعان جوقسىڭ با؟
ءيا، «ىشتەن شىققان شۇبار جىلانىن» توعىز اي تولعانىپ، ون اي كوتەرگەن انامىز كەشىرەدى-اۋ، ال ۇلت دەگەن ۇلى انامىزدىڭ الدىندا نە دەپ اقتالامىز؟ وسىندايدا ءبىر وقيعا ەسىمە ورالا بەرەدى. بۇگىندە ايىرىلماستاي دوس بولعان دجينسىلارعا كەڭەس كەزىندە كولحوز باستىعى، ەسەپشىسى سەكىلدى مىقتىلاردىڭ بالالارىنىڭ عانا قولدارى جەتكەن ەكەن. سونداي «باقىتتىنى» كورىپ، ءبىر اپامىز: «وسىنىڭ اكەسىنىڭ بايلىعىن نە قىلايىن، بالاسى ءومىرى القام-سالقام بولىپ، كيىمگە جارىماي جۇرەدى»، – دەپتى. شىركىن، اڭعال دا كورەگەن قارتتار-اي.
تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، كوزىمىزدى اشىپ، جان-جاعىمىزعا قاراساق، شەتەل جۇمىسشىسىنا ارنالعان كيىمىنىڭ ءوزىن الەم مويىندايتىن سانگە اينالدىرىپتى. باسقالار قاراپ قالسىن با؟ اسپان استى ەلى جىبەك كويلەگىن زامانعا ساي يكەمدەپ شىعارىپ جاتىر. جاپوندار كيمانوسىن كەلىستىرىپ ءجۇر. شوتلاندىقتار دا قالار ەمەس. الەمدىك جۇلدىز ەر-ازاماتتارىنىڭ ءوزى شوتلاندىق يۋبكانى ارلانباي كيىپ، كەرىسىنشە سول ارقىلى سانقوي ەكەندەرىن تاعى ءبىر دالەلدەگەندەي باسىلىم بەتتەرىنەن تۇسەر ەمەس. مۇنداي باسەكەلەستىكتە قازاق جىگىتتەرى دە ءوز ورنىن العان؟ ولار بىردەن قۇلاقتارىنا ساقينا سالدىرىپ، كەرەمەت زاماناۋي كۇي كەشۋدە. وسىندايدا قازاقتىڭ كيىمگە قاتىستى ىرىم-تىيىمدارىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن ەسكەرە بەرمەيمىز. «ەر ادام ايەلدىڭ جاۋلىعىن باسىنا سالمايدى» دەيدى اتا-بابامىز. دەگەنمەن، ۋكرايندىق ۆەركا سەرديۋچكاعا توسىرقاي قاراپ جۇرگەندە بىزدە دە «جەر استىنان جىك شىعىپ، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى». ءازىلدى العا تارتىپ، ورامال تاققان بەرىكتى «ەكى جۇلدىزدان» كورگەن سايىن اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ ءوز ارناسىنا ازەر قايتىپتى-اۋ دەگەن ويعا كەلەمىن. سوندىقتان، ءبىرلى-ەكىلى قىز بولىپ كيىنىپ، ازىلدەۋ ءبىر باسقا، ال ساحنادا تەك ايەل وبرازىمەن كورىنۋ ۇرپاققا ۇلگى بولار قارەكەت ەمەس. ايتپەسە، كورشىلەرىمىزدەگىدەي كىشكەنتاي «ۆەركا سەرديۋچكالاردىڭ» قاپتاپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ كۇلدىرەم دەپ ءجۇرىپ بۇلدىرەرمىز سوسىن.
بۇگىندە ايتەۋىر ءبارىنىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەن. سوندىقتان بولار ۇلى قايسى، قىزى قايسى اجىراتۋ قيىن. ورىستار جولى بولعىش جاندى جەيدەمەن تۋىلعان دەۋشى ەدى. ءبىزدىڭ قاراكوز قىزدار قۇددى شالبارمەن تۋىلعانداي. ال سوندايدا كوبىمىز مودەلەردىڭ «قۇربانىنا» اينالىپ جۇرگەنىمىزدى سەزىنە بەرمەيمىز. سەنبەسەڭىز، بۇعان تاريحتىڭ ءوزى دالەل. ءارى ءبارىن باستاعان تاعى سول قۇراما ۇلتتاردىڭ قوسىندىسى بولعان امەريكا حالقى. 19-عاسىردىڭ 2- جارتىسىندا 20-عاسىردىڭ باسىندا فرانتسيانىڭ السىرەۋىن پايدالانعان پىسىقايلار كيىم فابريكاسىن ءوز قولدارىنا الىپ، ۇزىن يۋبكانى قاق ورتاسىنان ەكىگە ءبولۋ جۇمىسىن دەرەۋ باستاپ كەتەدى. وگايالىق امەليا بليۋمەر 1840 جىلى كويلەكتىڭ ەتەگىن تىزەگە دەيىن قىسقارتۋ ارقىلى قىز بالانىڭ ىشتىك كيىمدەرىنىڭ قاتارىنا جاتاتىن شالباردىڭ «باعىن اشادى». ال بۇگىندە ءبىز ونى بابامىزدان قالعانداي بالسىنەمىز. بايقاساق، ۇستىمىزدەگىنىڭ ءبارى مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى سول قۇراما حالىقتىڭ «ۇلتتىق كيىمى». ءيا، ولار ءبىزدى عانا ەمەس، كۇللى الەمدى جاۋلاپ العان. دەگەنمەن، «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەپ قاشانعى جۇرەمىز؟ «تۇقىمىمىزبەن اۋزىمىز ساسىق بولۋشى ەدى دەگەن جامان كۇيەۋ قالىڭدىعىن جەڭىپ پە؟ كوڭىلىن سول ءسوزى رازى قىلۋعا جەتىپ پە؟ ەندەشە كوبىڭنەن قالما، سەن دە اۋزىڭدى ساسىتا بەر دەپ پە؟» دەمەۋشى مە ەدى اباي. بىزگە ورتا ازيادا تەڭ كەلەر مەملەكەت جوق دە ماساتتانامىز. ءتىپتى ولارعا كوز جۇگىرتپەيمىز دە؟ ايتپەسە، ۇياتتان قىزارار ەدىك. ماسەلەنكي، بيىل تۇركىمەنستان عىلىم اكادەمياسى عالىم-ايەلدەردى جۇمىسقا ۇلتتىق ۇلگىدەگى كويلەك كيىپ، باستارىنا جۇقا جىبەك ورامال سالىپ كەلۋدى مىندەتتەدى. ەندەشە، تۇركمەن قىزى ءوزىنىڭ ۇلتتىق كيىمىنىڭ جاندى جارناماسىنا اينالدى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆشا ايتساق، «اناۋ قىردا تاتار تۇر، باسقالارمەن قاتار تۇر، اناۋ ويدا قازاق تۇر، قاستارىندا ازاپ تۇر، ۇيقىسى كوپ، وياۋى از، بۇل نە دەگەن عاجاپ-ءدۇر».
1926 جىلى قازاقتى ناۋرىزدى رەسمي تويلاۋعا تىيىم سالعانىن بىلەمىز. بىراق ءدال وسى جىلى قازاقتى قازاقتىڭ كيىمىنەن ايىرعانى جايىندا نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇمعان اۋزىمىزدى اشپايمىز. سول شەشىمنىڭ كەسىرىنەن، اناسىنان ەرتە ايرىلعان جەتىمەكتەي كۇي كەشىپ ءجۇرمىز. «تۇركمەنستاندا قابىلدانعان شەشىمگە جەرگىلىكتى قىز-كەلىنشەكتەر قارسى» دەپ دابىرا كوتەرىپ جاتىر باتىس. قانداي مۇددە كوزدەپ وتىرعاندىعى دا تۇسىنىكتى. الدا-جالدا ايىمىز وڭىنان تۋىپ، وسىنداي ۇسىنىس بىزدە تالقىلاناتىن بولسا، قازاقستاندىق بيكەشتەر دە ات تونىن الا قاشارى داۋسىز. «بۇل ءبىزدىڭ بوستاندىعىمىزدى شەكتەۋ، قۇقىعىمىزعا قول سۇعۋ. بارىپ تۇرعان ادىلەتسىزدىك!» دەپ شىرىلدارى انىق. بىراق 1926 جىلى ۇلتتىق كيىم كيۋ قۇقىعىنىن ايىرىپ، ادىلەتسىزدىككە ۇشىراعان قازاقتى بابا مۇراسىمەن زاڭدىق تالاپپەن قايتا قاۋىشتىرۋ كەرىسىنشە ادىلەتتىلىكتى ورناتار ەدى-اۋ.
ءيا، باجايلاپ قاراساق ءتانىمىز دە، جانىمىز دا ۇلتتىق رۋحتان ايرىلعان جالاڭاش كۇيدەمىز. گانس حريستيان اندەرسەننىڭ «جالاڭاش پاتشا» ەرتەگىسىندەگى جاعىمپاز تىگىنشىنىڭ «بار» دەپ وتكىزگەن «جوعىن» كيگەن بيلەۋشىدەي كوشەگە شىعىپ الىپ، ءاي ءبىر ماساتتانامىز. مۇمكىن، توپتىڭ اراسىنان ءبىر ءسابيدىڭ شىقىلىقتاپ كۇلگەنىن كۇتىپ جۇرگەن شىعارمىز.
سوندىقتان، اعايىن، ۇستىڭىزگە تاعى ءبىر جاقسىلاپ قاراڭىزشى!
يسلام ۇلتتىق كيىمگە قارسى ەمەس
قازاق كەرەمەت دانا حالىق دەپ كەۋدە قاعامىز. بىراق نەسىمەن كەرەمەت ەكەندىگىن سارالامايمىز. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ مادەنيەتى ونىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى، سالت-داستۇرىنەن تۇتاس قۇرىلادى. بىرەۋىن بولشەكتەپ الۋ قاتە. ەندەشە، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى دە سوناۋ قازاق قازاق بولىپ قالىپتاسا باستاعان التىن وردا، اق وردا زامانىندا مويىنداعان، حاق ءدىن يسلاممەن بىتە قايناسقان. سوندىقتان، اتا-بابامىز، اۋرەت جەرلەردى جابۋدى پارىز ەتكەن قاسيەتتى كىتاپ قۇران ءسوزىن اياق استى قىلماي، قىزىنا بۇرمەلى كويلەك، كامشات بورىك، انا اتانعاندا كيمەشەك كيدىرگەن. ونسىز بالا ەمىزۋگە تىيىم سالعان. ەشقانداي فابريكا، زاۋىتسىز-اق، ەشبىر اكادەميا بىتىرمەي-اق ۇل-قىزىن ءوزىنىڭ ءتول كيىمىمەن قامتاماسىز ەتكەن كەشەگى قازاققا جەتە الماي، قاراكوزدەرىمىزدى تۇرىكتىڭ، ءۇندىنىڭ، ارابتىڭ، قىتايدىڭ كيىمىنە قاراتىپ وتىرىپ، مىقتىمىن دەپ كەۋدە كەرگەندى قاشان قويامىز؟
ال ۇلتتىق كيىمنىڭ ۇلاعاتىن تۇسىنگەن بۇركەنشىك ساتاتىن دۇكەندەر بۇگىندە تىگىنشىلەرگە ارنايى تاپسىرىس بەرىپ قازاقى سيپاتتاعى دۇنيەلەردى سورەلەرىنىڭ العاشقى قاتارىنا قويعان. ءارى ولاردىڭ وتىمدىلىگى جوعارى ەكەندىگىن العا تارتادى. «اق شىمىلدىق»، «ايشا ءبيبى» سىندى ءسان سالوندارى دا قازاقىلىق پەن يماندىلىعى قاتار ورىلگەن دۇنيەلەرىن كوپشىلىككە ۇسىنىپ ءجۇر. «ەركە-نۇر» ءسان تەاترى دا بىلتىر يسلامي قاعيدالارعا ساي ۇلتتىق كيىم توپتاماسىن جاساپ شىعاردى. بىراق بۇلاردىڭ كوپشىلىگى كۇندەلىكتى ومىرگە ەمەس، تويعا، ساحناعا ارنالعان.
قاسيەتتى قۇراندا قىزدارىمىزعا حيدجاب كي، ارابقا ەلىكتە دەگەن ءسوز جوق، تەك جابىق كيىنۋدى پارىز ەتەدى. ال قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى بۇل تالاپتارعا ساي كەلگەن. سوندىقتان، ءوزىمىزدى شىعىس وركەنيەتىنىڭ، يسلام وركەنيەتىنىڭ اجىراماس ءبىر بولشەگى رەتىندە سەزىنۋ ءتول مادەنيەتىمىزگە باستايتىن العاشقى قادام ەكەندىگى انىق. قاسيەتتى قۇراندا: «سەندەردى ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساپ، ءبىرىن-ءبىرى تانىسىن دەپ ۇلتتارعا، ۇلىستارعا بولدىك» دەپ جازىلعان. ال قازىر كيىمىمىزگە قاراپ كىمدى كىم تانىعانداي؟! كەيدە ارابتارعا تاڭعالام، قانداي رەسمي كەزدەسۋ بولماسىن، مەيلى ول جاھاندىق دەڭگەيدەگى باسقوسۋ بولسىن، اق شاعالاداي بولىپ جارقىراپ وتىرادى. ءدال سولاي قازاقتىڭ كيىمىن الەمگە پاش ەتسەك، قولىمىزدى قاققان بىرەۋ بار ما؟
اسا مارتەبەلى ۇلگىگەرلەر جەرگە تۇسىڭىزدەر!
جوعارىداعى جايتتاردان-اق قاراپايىم حالىق تاراپىنان قازاق ۇلتتىق كيىمىنە سۇرانىس جوق دەۋ بارىپ تۇرعان ەكىجۇزدىلىك. سەبەبى، شىندىعىنا كەلگەندە نارىقتا ۇسىنىس جوق. سوندىقتان دا قوس انامىزدان كەشىرىم سۇراپ جۇرگەن جايىمىز بار.
نە دە بولسا، بۇگىندە ۇلتتىڭ تاماعى توق، كويلەگى كوك بولعانى جەتكىلىكسىز. قازاق ەلى ازاماتىنىڭ كيىمى ىڭعايلى، ءساندى بولۋىمەن قاتار تۇيمەسى قازاقشا ءتىل قاتىپ، ويۋى «ور تەكە» ءبيىن بيلەپ، بۇلىنان جۋساننىڭ ءيىسى اڭقىپ، الەمگە الاش دەپ ايقايلاپ تۇرعانى ءلازىم. الدە قازاقتىڭ كيىمى مىلقاۋ ماتانىڭ قۇراماسى ەمەس ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىك؟ بۇلدىرشىنگە ۇكىلى تاقيا كيدىرىپ، بورىكتىنى بويجەتكەن دەپ تانىعان، كەلىننىڭ ساۋكەلەسىن ءبىر ءۇيىر جىلقىعا باعالاپ، ارىنداي اپپاق جاۋلىعىنان ءسابيلى بولعانىن، كۇمبەزدەي كيمەشەگىنەن ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى انا ەكەنىن تانيتىن ەدىك قوي. شاپانىنا قاراپ ەل-جۇرتىن، اتاق-داڭقىن، كارى-جاسىن، رۋىن اجىراتپايتىن با ەدىك؟ بۇل جەردە ماسەلە وتكەندى تولىعىمەن كوشىرىپ الۋ ەمەس، كەشەگىنىڭ بۇگىنگى جالعاستىعىن تابۋدا.
دەگەنمەن، سوڭعى كەزدە «بوياۋشى بوياۋشى دەگەنگە ساقالىن بويايدىنىڭ» كەبىن كيەتىن كەزدەرىمىز كوبەيىپ كەتتى. ماسەلەن، شاپانىنىڭ سانىنان شاتاسقان اقىن-جازۋشىلار قانشاما؟ نەمەسە بازارداعى جىلتىراتىپ قوشقار ءمۇيىزدى جابىستىرا سالعان كيىمدەر ۇلتتى ۇيالتپاسا، ۇپايىن تۇگەندەمەس. ەندى بىردە ساحناعا شىققان ونەر جۇلدىزدارىنىڭ تۇرمىس قۇرماعانى دا، انا اتانعانى دا، اجەسى دە ساۋكەلە كيىپ شىعادى. مۇنىسى قاي ساسقانى؟ سوسىن كورەرمەندەردى كىنالاپ، «كوكەم-اۋ، مەن تۇرمىسقا شىققانمىن نەمەسە مەنىڭ بالام، نەمەرەم بار دەپ» ءتۇسىندىرىپ، الەك بولادى. ال ايتكۇل قۇدايبەرگەنوۆاداي مۇمكىندىگىنشە كيمەشەك كيىپ، ونەر كورسەتەتىن جاندار ساۋساقپەن سانارلىق.
اباي «ون سەگىزىنشى قارا سوزىندە»:
«بىرەۋى اتىن، كيىمىن «ايران ىشەرىم» دەپ، سولاردىڭ ارقاسىندا سىپايى، جۇعىمدى جىگىت اتانباققا، وزىنەن ىلگەرىلەرگە ەلەۋلى بولىپ، ءوزى قاتارداعىنىڭ ءىشىن كۇيدىرىپ، وزىنەن كەيىنگىلەرگە «اتتەڭ، دۇنيە-اي، وسىلاردىڭ اتىنداي ات ءمىنىپ، كيىمىندەي كيىم كيگەننىڭ نە ارمانى بار ەكەن؟!» – دەيتۇعىن بولماققا ويلانباق.
مۇنىڭ ءبارى – ماسقارالىق، اقىماقتىق. مۇنى ادام ءبىر ويلاماسىن، ەگەردە ءبىر ويلاسا، قايتا ادام بولماعى – قيىن ءىس. كەربەز دەگەندى وسىنداي كەر، كەردەڭ نەمەدەن بەزىڭدەر دەگەن سوزگە ۇقساتامىن. تەگىندە، ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەمەنەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە – اقىماقتىق»، – دەيدى.
وسىندايدا كەزىندە كۇللى وداق اياعىنان تىك تۇرىپ قوشامەت كورسەتەتىن دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ كيمەشەكپەن دومبىرا شەرتىپ وتىرعان سۋرەتتەرى كوز الدىڭا كەلەدى. كيەم دەسە، اتاقتى كۇيشىگە تاقيا، بورىك، ساۋكەلە تابىلماي قالىپ پا؟ الدە بۇگىنگى ءانشى-كۇيشىلەرىمىز، ونەردەگى اپكە-قارىنداستارىمىز ونەرىن ەمەس، ءوزىن كورسەتۋ ءۇشىن شىعا ما ساحناعا؟ «قاتتى ايتساڭ، قارىنداسقا جاقپايسىڭ، اقىرىن ايتساڭ، اقىڭ كەتەدى» دەگەندى وسىندايدا ايتقان شىعار قازاق.
تاعى ءبىر قورقىنىشتى ءۇردىس قازىرگى ۇلتتىق كيىمنىڭ اتى بار دا، زاتى جوق. نەلىكتەن؟ شاماسى جاۋاپتى تاعى دا ۇلگىگەرلەر مەن ونەر يەلەرى بەرەر. مىنا ەكى پىكىرگە نازار اۋدارىڭىزدار:
1. «…كيىمنىڭ باستان-اياق ۇلتتىق ۇلگىدە بولۋى مىندەتتى ەمەس. زاماناۋي ستيلدەگى ەلەمەنتتەر ۇيلەسىپ تۇرسا، ونىڭ ءوزى جاقسى.» (ايدا كاۋمەنوۆا، «جۇلدىزدار وتباسى» №6(72) ناۋرىز، 2010)
2. «ولار (ارتىستەر) كوبىنەسە ساحنالىق كيىمدەرىن «ستيلگە كەلتىرىلگەن، بىراق ۇلتتىق ماعىناسى بولسا دەيدى». بەرىك يسمايىلوۆ، «جۇلدىزدار وتباسى»، №6(72) ناۋرىز، 2010)
وسىدان كەلىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى باتىستىڭ ءسان يندۋسترياسىنىڭ قولبالاسىنا اينالعاندىعىن كورۋگە بولادى. ونەر يەلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءبىر ويۋدى جابىستىرىپ قويىپ، ەتەك-جەڭى جوق «قويىرتپاق» بىردەڭەلەردى ءىلىپ الىپ، ۇلتتىق كيىم كيىپ ءجۇرمىن دەپ كەۋدە كەرەتىندەرى دە تۇسىنىكتى بولدى.
ول ازداي ايدا كاۋمەنوۆا: «قانە، كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىز: ءسىز ءساندى دجينسى شالبار كيىپ العانسىز، اياعىڭىزدا بيىك وكشەلى اياق كيىم، ال ۇستىڭىزدە – ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلگەن كورسەت. سىرتىنان اڭ تەرىسىن تىگىلگەن كۇرتەشە كيىڭىز. ءبىتتى! داپ-دايىن ءستيلدى وبراز!» دەگەنىن ەگەر تاقىرىپ تەك زاماناۋي كيىم جايىندا بولسا تۇسىنەر ەم؟ نە دەسە دە جوعارىدا اتالعان جۋرنالدا جاريالانعان «ۇلتتىق كيىمنىڭ قادىرى» اتتى ماقالا ۇلتتىق كيىمنىڭ ۇلگىگەرلەردىڭ الدىنداعى قادىرىن ايقىنداپ بەرسە كەرەك. سوندىقتان ايدا حانىم، راحمەت، مەن ەلەستەتپەي-اق قويايىن. ودان دا مىنانى سالىستىرايىق، مەن سىزبەن ورىسشا امانداسىپ، فرانتسۋزشا پىكىرلەسىپ، اعىلشىنشا ايتىسىپ، قىتايشا قوشتاسسام، قالاي بولادى ەكەن؟
ءيا، ساۋالدار شاش-ەتەكتەن. جاۋاپ از. تاعى دا قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى ساحنا، توي شەڭبەرىنەن شىعا الماي جۇرگەنىنە، «سىمباتتىڭ» جۇلدىزداردى عانا سىمباتتى قىلىپ، «ەركەنۇردىڭ» حالىق ەركەلەرىن عانا نۇرعا بولەگەن ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ قىزىعىن قاراپايىم حالىقتىڭ كورە المايتىنىنا قىنجىلاسىڭ. وسىندايدا، قىمبات قايتالانباس ءبىر-ەكى تۋىندى شىعارۋمەن عانا شەكتەلمەي، پوديۋم ءۇشىن ەمەس، قاراپايىم حالىقتىڭ قولى جەتەتىن، كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەتتى كيىم-كەشەك جايىندا نەگە ويلانبايمىز؟ ايتپاقشى، قىتاي دەپ جۇرگەندە «قىرعىزدار جاساعان» دەگەن تاۋارلاردىڭ دا حالىقتىڭ تومەنگى بولىگىن جاۋالاپ العانىنا كوڭىل بولمەيمىز. نەگە ەرتەڭگى بولاشاعىمىز مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كيىم ۇلگىلەرىن جاساعاندا نەمقۇرايلىلىق تانىتپاي، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن، ۇلتتىق ناقىشپەن قارۋلانبايمىز؟ مۇمكىن ادەتىمىزشە شەتەلدىك مامانداردى تىڭدايتىن شىعارمىز؟ كەزىندە رەسەي ءسان الەمىندەگى ورنىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولاتىن زايتسەۆ تا: «ۇلتتىق ەرەكشەلىك ىزدەپ كەلىم ەدىم، ەلىكتەۋ باسىم» دەپ وكىنىپ ەدى عوي؟ ال ءبىزدىڭ جىلايتىنداي جاعدايىمىز بار. بىراق «جىلاعان بالاعا ەمشەك بەرمەيدى» دەگەندى ۇستانىپ، جانارىمىز جاسقا تولعاننان كوپ نارسە وزگەرە قويماس.
ءسان سالاسىندا «پرەت-ا-پورتە» دەگەن ماڭىزدى تەرمين الەمدىك سانگە باسشىلىق ەتەدى. فرانتسۋز تىلىنەن اۋدارساق: «باسىنان باقايشىعىنا دەيىن دايىن». ياعني، دۇكەندەردە، امبەباپ ساۋدا ورىندارىندا قالىڭ كوپشىلىككە ارنالعان كيىمدەر ۇسىنۋ. ەندەشە، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنەن «پرەت-ا-پورتە» ات تونىن الىپ قاشىپ جۇرگەندە، ونىڭ ۇلت يگىلىگىنە قىزمەت ەتەرى كۇماندى. فرانتسيانى ءسان ورتالىعىنا اينالدىرعان بيلىكتىڭ شەشىمى ەمەس، وسى ۇعىمنىڭ «كەرەمەتىندە» ەكەنىن ۇمىتپايىق. ال ءبىزدىڭ سانگەرلەر اسپاندا ءجۇر. ولاردىڭ قاراپايىم حالىققا جەتۋى ءۇشىن ءالى ءبىراز كۇتۋگە تۋرا كەلەتىن سەكىلدى. الدە قۇزىرى بار، قۇرىعى ۇزىن ورىنداردىڭ ءسان تەاترلارىن ارالاپ، بىزگە حالىققا ارناپ ساپالى ۇلتتىق كيىمدەر شىعارۋ كەرەك دەگەن ءسوزىن كۇتىپ جۇرسىزدەر مە؟
ەندەشە، اسا مارتەبەلى ۇلگىگەرلەر جەرگە تۇسىڭىزدەر!
ءسوز سوڭى
قازاقتىڭ كيىمى فۋتبول ويىنىمەن سالىستىرساق: قاقپاشىسى جوق، ويىنشىسى باتىسشىل، جانكۇيەرى ىنتاسىز. ناتيجەسىندە: ۇلكەن ءنول. سوندا نە ىستەيمىز؟
بالكىم، قازاقستاندىق كيىم ءوندىرىسىن دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن قابىلدارمىز. وندا ۇلتتىق كيىمدى، ۇلتتىق ناقىشتاعى كيىم ۇلگىلەرىن شىعاراتىن كاسىپورىندار اراسىندا بايقاۋ وتكىزىپ، تەندەر جاريالانسا، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بايقاۋ جۇلدەگەرلەرىنىڭ ونىمدەرىن تەگىن جارنامالاسا، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كيىم ۇلگىلەرىن كوشىرمەلەمەي، دايىن اسقا تىك قاسىق بولماي، زامانعا ساي قازاقى ەتىپ شىعۋىن مەملەكەت تاراپىنان قاتاڭ قاداعالاسا، بالكىم، ۇلتتىق كيىمنىڭ ۇپايى تۇگەندەلەر مە ەدى؟ مۇمكىن ۇلت قالاۋلىلارى ۇلتتىق مۇرانى جوقتاتاپاي، دەپۋتاتتىق ساۋال تاستاپ، تۇركمەن ەلىنىڭ تاجىريبەسىن ەلىمىزگە ەنگىزۋدى تالقىعا سالىپ كورەر؟
سوسىن سانگەرلەردىڭ ۇلتتىق كيىمدى زامانعا يكەمدەۋ كەرەك ەكەن دەپ ونى باتىستىڭ قولبالاسىنا اينالدىرۋدى دوعارعانى ءجون بولار. ءارى ۇلتتىق كيىمدەردىڭ كوپشىلىككە قول جەتىمدى بولۋىن قاماتاماسىز ەتۋدە كۇن، ءتۇن دەمەي قىزمەت ەتىپ، ۇلتتىق كيىمدەرگە رەفورمالار ەنگىزگەندە، قازاقتىڭ ءدىنىن، ءدىلىن ەسكەرسە يگى. وسىندايدا، اسىرەسە، قىز بالالاردىڭ كيىم ۇلگىلەرىنە اباي بولعان ءجون. 1807 جىلى «پاريج ايناسى» باسىلىمىندا: «ولار (ايەلدەر) جۋىنۋ بولمەسىنەن شىققانداي كيىنەدى» دەپ جازعان ەدى. بۇل بۇگىندە الماتىنىڭ دا ايناسى. مۇندا 1960 جىلى وتە قىسقا يۋبكا جانە جەمپىر كيگەن «چەلسيلىك قىز» وبرازىن ۇسىنعان لوندون تۇرعىنى مەري كۋانتتىڭ يدەياسى بيلىك قۇرىپ تۇر. ەندى ول «قازاقستاندىق قىز» وبرازىنىڭ «وزىق ۇلگىسىنە» اينالدى. وكىنىشتى!
كەزىندە جىبەككە قىزىعىپ، بارىن باعالاماي، تەرى مەن جۇننەن جاسالعان بۇيىمداردان قول ءۇزىپ قالعان عۇندار قىتاي پاتشالارى تارتقان تەگىن سىيدىڭ سۇراۋى بارىن سوڭىنان ءتۇسىنىپ، سان ۇرىپ قالعانىنا تاريح كۋا. ال بۇگىندە ماسەلە ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتە عانا ەمەس، ماسەلە ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىندا. ال بىزدە ۇلتتىق كيىمدى شەتەلگە شىققاندا عانا ساتىپ الاتىندار بار. نە ايتامىز؟ 18-عاسىردىڭ سوڭىندا جان جاك رۋسسونىڭ ويلارى مەن باتىل قادامدارى كيىم يندۋسترياسىنا ەلەۋلى وزگەرىسستەر ەنگىزىپ، ونىڭ بارىنشا قاراپايىم، جاراسىمدى تىگىلۋىنە از ۋاقىت بولسا دا اسەر ەتە العان ەكەن. سوندىقتان ءۇمىت ۇلت زيالىلارىندا، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ۇلاندارىندا. تالقىلاڭىز، تالاسقا ءتۇسىڭىز، ويلانىڭىز، وي ايتىڭىز، اعايىن.
جانار ەلدوسقىزى
تاقىرىپقا تۇزدىق
شاكارىم قۇدايبەردىۇلى
…ەۋروپا ءبىلىمدى جۇرت وسى كۇندە،
شىققان جوق ايۋاندىقتان و دا مۇلدە.
تەرەڭ ويلاپ، ءسوزىمنىڭ ءتۇبىن ءبىل دە،
ىشتەن جىلا، شىراعىم، سىرتتان كۇل دە.
سول ەستى ەلدە كيىم بار مودا دەگەن،
كەرەگىنە لايىقتاپ كيىنبەگەن.
جاس بالاشا قىزىعىپ ساكاكۇلگە
ماسقارا بوپ جۇرگەنىن ءبىر بىلمەگەن.
شەبەلەت قالپاق، تار شالبار، قىسقا سەرتەك،
كيىپ الىپ، قىلتيىپ قاعار سەرتەك.
ۇناي ما ىستىق، سۋىق قوزعالىسقا
ويلانباي، بولعانى نەسى مۇنشا تەنتەك؟
ايەلدەرى قۋىرشاق ۇلبىرەگەن،
جالبىر شاشاق ساكاكۇل تالاي نەگەن.
كەڭىردەگىن سورايتىپ، كەۋدەسى اشىق،
وسى ەمەس پە ورىنسىز ساڭقوي دەگەن.
ويلاشى، وسى اقىلعا جاراسا ما؟
ەمەس پە ەرجەتپەگەن بالا-شاعا؟
نە دەنەگە، نە جانعا جايلى ەمەس قوي،
وسىعان دا داۋ ايتىپ تالاسا ما؟
لايىقتى كيىم جوق پا بۇدان باسقا،
كەرەكسىز كەربەزدەنىپ بوس شاتاسپا.
اقىلدى كيىم بەرمەس، عىلىم بەرەر،
عىلىمىن ال، ونەرىن ال، مۇنى تاستا!…
