Mysaly, «qanǵa qan» degen «kek qaıtarý» salty áli kúnge deıin biraz elde saqtalǵan. Bul salt bir jaǵynan adamǵa qııanat jasaýdan bas tartýǵa májbúrlese, ekinshi jaǵynan keı bir kezde toqtamaıtyn soǵystarǵa sebep bolyp, talaı eldi joıyp jibergen. Qazaqta bul saltty bıler soty arqyly «qunyn qaıtarý» saltymen aýystyrǵan. Sodan áli kúnge deıin «ákeńniń kóz quny qalyp pe edi?» - degen sóz tirkesi bar, ony sozylyp ne shıelenisip ketken daýda aıtady kóbine.
Arheologtar mezolıt b.d.d. 12-15 myń jyldar, neolıt b.d.d. 6-5 myń jyldarynyń izin Qazaqstan jerinen taýyp aıqyndap jatyr [http://tak-to-ent.net/publ/9-1-0-192]. Materıaldyq emes izdi olar taba almaıdy, biraq, sabaqtastyq arqyly ótkenniń rýhanı izin bizdiń dástúrlerden kórýge bolady. Jalǵyz ósken aǵashqa mata jolaǵyn baılaý dástúri neolıt kezeńinen búginge deıin jetken eken. Ol týraly álemge áıgili rýmyn, amerıkalyq ǵalym, din tanýshy, fılosof Mırcha Elıade (Mircea Eliade) (1907-1986) «Istorııa very ı relıgıoznyh ıdeı. Tom 1. Ot kamennogo veka do elevsınskıh mısterıı» ǵylymı eńbeginde jazady. Neolıt kezinde «Mırovoe derevo» - «Qasıetti aǵash» degen túsinik bolypty. Sol aǵash úsh (ólgender, tiriler, qudaı) álemderin baılanystyrady. Sol arqyly osy dúnıede ómir súrgen adamdar ólgender álemine, qudaı álemine baryp kele alady eken. «Er Tóstik» erteginde sol aǵashty «Baıterek» dep ataıdy. Bul dástúr basqa da elderde saqtalǵan. Olardy Mırcha Elıade «naslednıkı relıgıoznyh predstavlenıı neolıta» - dep ataıdy. Tarıhta bolǵan barlyq soǵystar bir eldi jaýlap, bir eldi jaýalaýshy etti. Sonda jaýlaýshy el jaýlanǵan eldiń dinı nanym senimderin joıýǵa tyrysqan. Qudaılaryna salǵan ǵıbadathanalaryn qıratyp, ózderiniń nanym senimderin moıyndatqan. Sonshama kóne dástúr búginge deıin saqtalyp kelgeni bul eldi eshkim jaýlaı almaǵanyn aıqyndaıdy. Sol dástúrler arqyly bizdiń balalarymyz erkin, jaýynger, batyr eli bolǵanyn bile alamyz. Astanada ornatqan «Baıterek» monýmenti qazaq eliniń tamyry tereń, erkin, batyr el bolǵanynyń kórsetkishi.
Qazaq tili men qazaq dástúrleri kóne zamannan bizge buıyrǵan rýhanı qundylyqtar. Olar túrki eliniń urpaqtary dep kóptegen týys elderdi baılanystyryp, tamyrymyz bir ekenin búgingi urpaqqa moıyndatyp keledi. Bulǵar, tatar, noǵaı, ózbek, taǵy da basqa túrki elderinde biz sııaqty «Bet ashar», «Tusaý kesý», «Shashý», «Quda túsý», taǵy da basqa dástúrler sál ózgertilip oryndalady. Tilderimiz tárjimeni qajet etpeıdi. Geografııalyq kartaǵa qarap, túrki elderiniń mekendegen jerlerin biriktirse alyp aımaq, kóne ımperııa bolǵanyn kóre alamyz. Bul jerlerdi «Tartarııa» - dep ataǵan. Bul el álemdi bılegen, barlyq Batys, Qytaı elderi olarǵa salyq tólep, baǵynyshty bolǵan. Jer betindegi eldi bir birimen qarym qatynas saýda jasaý úshin qurylǵan «Jibek joly» - bizdiń babalarymyzdyń jetistigi bolǵan. Saýda men bıznes qaýypsyzdyqty talap etedi. Alyp jerlerge jetý úshin qonaq úıler, bazarlar, at almastyratyn oryndar qajet. Olardy qamtamas etý úshin memlekette buljymaıtyn ret, zań basymdyǵy oryn alý kerek. Ol tek qarqyn damyǵan elde ǵana múmkin.
«Jibek joly» tarıhta bolǵany babalarymyzdyń dáýlet qurý amaldaryn jetik ıgergeniniń aıǵaǵy. Batys mıssıonerleri Tartarııa elimen saýda qatynastardy ornatý úshin sol eldiń tilin úıretetin Kodeks Kýmanıkýs (lat.Codex Cumanicus) — degen sózdik jasaıdy. Onyń jalǵyz ekzemplıary búgin Veneııada Svıatoı Mark soborynda saqtalǵan. Manýskrıpt 20h14 sm kólemindegi 82 qaǵaz paraqtarynan turady. Sol qural arqyly qypshaq (tatar) tilin ıtalııalyq, latyn, nemis tiline aýdaryp qoldanatyn. Birinshi paraǵynda 11 ııýl 1303 jyly dep jazylǵan.
Imperııa - ártúrli elderdi bir elge biriktiretin júıe. Túrki elderi babalarymyz usynǵan memleket qurý quraldaryn sabaqtastyq arqyly búgingi kúnge deıin saqtap qoldanyp kelgen. Mysaly, «qazaq» degen rý, ne taıpa joq. Qazaq – ol ár túrli elderdi bir elge biriktiretin memlekettik ustanym. Sol sııaqty «ózbek», «uıǵyr» degen taıpalar joq. Olar da ár túrli elderdi bir elge biriktiretin ımperııalyq júıeni qoldanǵan. Shoqan Ýalıhanov qazaq eliniń tamyryn, saqtalǵan etnografııalyq muralardy jınap, zerttep qundy ǵylymı shyǵarmalar jazyp ketti. Sonda bir sózinde, qazaqtar alyp jerde kóship qonyp, bir birlerin aılap, jyldap kórmeı júrse de, barlyǵy bir tilde sóılep, bir dástúrlerdi ustanatynyna tań qalady. Bul da eldiń kóne dástúrlerden ajyramaı, tutas bir el, memleket bolýdy kózdegenin kórsetedi. Sodan Qulteginniń 8-shi ǵasyrda tasqa qashap jazyp ketken ósıetterin urpaqtary oryndap saqtap júrgenin kóremiz.
Tarıhta áıgili basqa da ımperııalar bolǵan. Olar barlyq elderdi kúshpen biriktirse de tilderi men mádenıetterin bir kelki ete alǵan joq. Sodan Kóshpendi eldiń Tartarııa ımperııasynyń basymdyǵyn anyqtaýǵa bolady.
Túrki elderi tarıhta qanshama alyp, bıleýshi el bolsa da, bul eldi jaýlamasa da, el ishine iritki salyp, bir birine aıdap salyp álsiretken. Qytaı men Reseı elderi úshin bizdiń balalarymyz qaýyp tóndiretin. Eki túrki baýyrlas qazaq pen oırat elin bir birine aıdap salyp, soǵys otyn jaǵyp, kórshiles elder ózderine erkin beıbit ómirin qamtamas etken. Túrkiler bolsa 200 jyl boıy bir biriniń asyl batyrlaryn óltirip, qyrysyp, álsireı bergen. Sodan qazaqtar Reseıdiń bodandyǵyna túsip qalady. Qazaqtyń batyr jaýynger eli ekenin bilgen Reseı patshasy qazaqtarǵa qarý berýdiń qaýiptenetin. Birinshi álem soǵysynda qazaqtardy soǵysqa alady, biraq qarý bermeı, tek okop qazýǵa qoldanady. Keńes zamanynda qazaqtyń rýhyn odan ary quldyratý úshin bul eldiń tarıhy bolmaǵan dep oqýlyqtar jazady. Eldiń jadysyn ǵana óshirmeı, ózin de asharshylyq arqyly jer betinen ketirý maqsaty da qazaqtardyń rýhy oıanyp, kóterilip kete me degen sesten bolǵandaı.
Iýval Noı Hararı Ierýsalımdegi Evreı ýnıversıtetiniń tarıh professory «Kratkaıa ıstorııa Chelovechestva» eńbeginde adamdardyń toptasý amaldaryn qarastyrady. Adamdar óz erkimen birikse kóp bolsa tek 150 adam bolady eken. Odan kóp adamdardy bir uıymǵa biriktirý úshin olarǵa ortaq túsinikti bári birge moıyndaıtyn qundy ıdeıalar qajet eken. Mysaly, fýtbol fanattary bir komandany qoldaýshylary bolyp toptasady. Kásibı birlestikter sol kásiptiń ustanymdaryn qoldap toptasady. Odan da úlken uıymdastyq qurý úshin alyp ıdeıa qajet. Sol alyp ıdeıalar ejelde qudaıǵa degen nanymdary bolǵan. Sonda bir top tek óz qudaıyn qoldap basqa toppen soǵysyp, solardyń dinin quldyratýǵa tyrysqan. Ár el óziniń qudaıyna salǵan ǵıbadathana tóńireginde toptasady. Kóshpendi elge otyryqshy eldiń qudaılary yńǵaısyz bolǵan. Olarǵa salǵan ǵıbadathanalaryn ózimen birge kóshirip alyp júre almaıdy. Biraq, Shyńǵys han urpaqtary bir kezde ıslam dinin qabyldap, elin musylman etkisi keldi. Shaǵataı jazýyn bilgen bitikshilerdi joıyp, arap jazýyn engizedi. L.N.Gýmılev «Drevne mongolskaıa relıgııa» maqalasynda: «Drevnemongolskaıa relıgııa ıschezla potomý, chto ee nosıtelı – mongolskaıa znat – prınıalı na zapade ıslam, a na vostoke býddızm...» - deıdi. Sonda handar saıası maqsattary úshin ıslamdy qabyldasa da, qarapaıym el óziniń kóne dinin ıslam dep atap, dástúrlerin saqtap kelgen. Keıin ıslamdy saıası maqsatymen Reseı patshasy Ekaterına -2shi tatar moldalary arqyly kúsheıtkisi keledi. Shoqan Ýalıhanov «Mýsýlmanstvo v stepı» maqalasynda tatar moldalary qazaqtardyń abyz, emshi, dárýishterin qýdalaǵandary týraly jazady. Tatar moldalary adamdy Alla moldalar arqyly ǵana emdeıdi dep, talaı qazaqty apıyn berip óltirip aldy deıdi. Sonda da qazaqtar ózderiniń dástúrlerin saqtap kelgen. Keńes zamany dinderge qarsy qanshama amaldardy qoldansa da, qazaqtar ózderiniń ulttyq dástúrlerinen ajyraǵan joq. Sol arqyly 90-shy jyldardaǵy qaıta qurylystyń qıyn kezenderinde de bir tutas qazaq eli bolyp mádenıetin saqtap qaldy.
Júzdegen jyldar boıy qul bolyp, óziniń ulttyq tamyrynan ajyraǵan AQSh qara násildi azamattary erkindik alǵan soń Detroıt qalasyna shoǵyrlanady. Bul qala barlyq turǵynyna tegin úı, jumys beredi. Biraq, bıznes kózi quldyraǵan soń keshegi quldar qylmysker, nashaqor bolyp ketken. Olardy el qylyp, toqshylyq pen joqshylyqta da ádep ǵurypty saqtaýǵa májbúr etetin ulttyq dástúrleri bolmady. Quldar tamyrlaryn jalǵaı almady, al jańadan dástúr qurý úshin qaıtadan erkindikte talaı ǵasyrlar boıy birge ómir súrý kerek.
Búgin elder memleketterge bólinedi. Ár memleket óziniń memlekettik nyshandaryn jasap, eline azamattyqty beredi. Barlyq elderdi bir adamzat álemine toǵystyrý jahandaný maqsaty. Biraq, ol úshin barlyq ekonomıkalyq resýrstar barlyq adamǵa birdeı qol jetimdi bolý kerek. Búgin ol múmkin emes. Sondyqtan adamdar memleketterge bólinip, tek óziniń eliniń múddesin qorǵaýǵa tyrysady. Islam, Hrıstıanstvo, Býddızm adamdardy shekarasyz din negizinde biriktirgisi keledi, biraq, esh bir dinniń memleket sııaqty adamnyń quqyn qorǵaý, qajetin qamtamas etý múmkindigi joq. Sondyqtan dinder búgingi kúnde tek jeke bastyń isi bolyp qala beredi. Biraq, destrýktıvti uıymdar dinderdi shekaraǵa qaramaı ár túrli áreketterge tartý úshin qoldanady. Sol sebeptermen olar birinshi memlekettik ustanymdarǵa qarsy shyǵady. Qundylyqtardyń prıorıtetterin túsinbegen adamdar solardyń quryqtaryna túsip qalyp jatyr.
Adamzat tarıhy soǵystar tarıhy. Soǵystardyń eń utymdy, eń tıymdy amaly psıhologııalyq soǵys dep, Qytaı fılosof áskerı qolbasshy Sýn zy basqa eldi atýsyz jaýlaý amaldaryn óziniń «Soǵys óneri» traktatynda b.d.d. VI ǵasyrda jazady. Sonda psıhologııalyq soǵystyń amaldary mynadaı deıdi Sýn zy:
«1. Jaý elinde bar jaqsylyqty iritý.
- Áıgili adamdaryn qylmys isterge tartý.
- Jaý eliniń basshysynyń abyroıyn tógý, múmkin bolǵan kezde ony el aldynda masqaralaý.
4. Sol maqsattardy iske asyrý úshin eldiń eń pasyq, eń aram adamdarymen jaqyndasyp, sybaılastyqqa tartý.
5. Jaý eliniń azamattaryn ár túrli amaldarmen ár túrli toptarǵa jiktep, aralarynda qaıshylyq týǵyzyp, ot jaǵý.
6. Jastardy qarttarǵa qarsy aıtaqtaý.
7. Memlekettiń jumysyna barlyq amaldarmen bóget jasaý.
8. Áskerlerin jabdyqtaý jumystaryna bóget jasaý, ásker ishinde tártipti buzýǵa barlyq amaldardy qoldaný.
9. Jaý elin án men bımen aınaldyryp, jigerin kisendeý.
10. Barlyq amaldy qoldanyp, jaý eliniń dástúrlerin qunsyzdandyryp, ózderiniń qudaılaryna senimin álsiretý.
11. Buzylǵan zınaqor áıelderdi qoldanyp, eldi ydyratý isterin kúsheıtý.
12. Sybaılastardy jáne qajet aqparatty satyp alý úshin ár túrli usynystar men syı aqysyn molynan qoldaný.
13. Úáde, qarjyny únemdemeńder, úıtkeni olar keremet nátıje beredi.»
Búgin bizdiń elde ár túrli dinı aǵymdardyń dástúrlerimizdi qunsyzdandyrý, til tóńireginde ár túrli toptardyń daý shyǵarý amaldary sol psıhologııalyq soǵystyń kórsetkishteri. Qazaq elin iritý, baǵyndyrý kimge kerek? – degen saýal oryndy. Qandaı da kúshter psıhologııalyq soǵystardy bizdiń elge qarsy qarjylandyrsa olardyń kózdeıtini elimiz nyǵaıyp, damyp ketpese degeni. Álsiz elge ámirin júrgizý, jer qoınaýyndaǵy baılyǵyn arzan ıelený, bilimdi mamandardy elge qajetsiz qaldyryp, basqa elge tartyp, arzan qoldaný jahandanýdyń maqsattary. Olardyń kózdeıtini paıda tabý. Mysaly, Iýval Noı Hararı joǵaryda atalǵan eńbeginde 1840-1842 jyldary Anglııa men Qytaı arasynda oryn alǵan alǵashqy apıyndyq soǵys týraly jazady. Brıtanııalyq Ost-Indııalyq kompanııa Qytaıǵa apıyn satyp, baııdy. Mıllıondaǵan qytaılyqtar nashaqorǵa aınalady. Qytaı basshylary apıyn satýǵa tıym salady da apıyndy tasymaldaıtyn kólikterdi qıratady. Narkodıllerlerdiń akııalaryn satyp alǵan parlament jáne memleket músheleri Anglııany Qytaıǵa soǵys ashýyna ıtermeleıdi. Qytaı olarǵa qarsy tura almaı, apıyn satýǵa qarsy jasaǵan áreketterin joıady. Sol jaǵdaıdy qoldanyp Anglııa Gonkongty 1997 jylǵa deıin ózine menshik etedi.
Kóptegen damyǵan elder jahandaný saýda erejeleriniń óz elderine keltirgen qaýypterinen qorǵaý amaldaryn izdep taýyp jatyr. AQSh eli bolsa tipti sol jahandaný kelisimderin buzýdan bas tartpaıdy. AQSh-qa qarsy eshkim tura almaıdy, biraq bizdiń eldiń sondaı múmkindikteri joq. Sondyqtan bizdiń eldiń ishki naryǵyn, eldiń erkindigin qorǵaý tek eldiń ózine júkteledi. Bılik halyqaralyq kelisimderge qarsy kele almaıdy. Biraq, qazaq eli tek ózderiniń taýarlaryn tutynyp, qazaq dástúrlerine berik bolyp, aýyzbirshilikterin saqtap, qazaqsha sóılep, eldi qorǵaı alady. Elimizdi búgin qorǵaı alatyn eń basty qundylyqtar – qazaq dástúrine negizdelgen mádenıetimiz ben memlekettik til! Solardyń qundylyqtaryn baǵalaı alsaq, olar bizdiń eldigimizdi qorǵaı alady. Baı qýatty bolaıyq! Máńgi el bolaıyq!
Aıgúl Qoqaı
