«Alpys ekı qoŋyr» degen sözdıŋ qalai şyqqanyn qazbalau üşın, eŋ äuelı «qoŋyr» degen sözdıŋ törkınıne üŋılıp köreiık. Tabiǧattaǧy qoŋyrlar: qoŋyr jel, qoŋyr küz, qoŋyr tau t.b. Haiuanattardyŋ mınezın bıldıretın qoŋyrlar: qoidai qoŋyr, qoŋyr tüiedei t.b. Adamdarǧa qatysty qoŋyrlar: qoŋyr mınezdı jan edı, qoŋyr dauysty änşı, qoŋyr qaltaly otbasy t.b. Qoŋyr atty änder: «Alqoŋyr», «Nazqoŋyr» t.b. Küidegı qoŋyrlar: «Telqoŋyr», «Jaiqoŋyr», «Kelqoŋyr», «Molqoŋyr», «Serıqoŋyr», «Äsemqoŋyr», «Qoŋyrqaz», «Aqsaqqoŋyr», «Myrza qoŋyr», «Qorqyttyŋ qoŋyry» t.b. Būl qoŋyrlardyŋ sany da şamaly ǧana. Endeşe, «alpys ekı qoŋyrdy» qaidan ızdeimız? Keibır zertteuşıler: «Alpys ekı qoŋyr» – küi ǧana emes, oǧan än, bi, halyq dastandary, tūrmys-salt jyrlary, aitystyŋ barlyq türlerı, şeşendık sözder tügel soǧan jatady», – dep pälen küidıŋ, tügendei halyq dastandarynyŋ, tūrmys-salt jyrlarynyŋ tızımdıgın tyqpalaidy. Būl pıkırler körkemönerdıŋ zaŋdylyǧyna, qisynǧa siia ma? Bi de – qoŋyr, küi de – qoŋyr, aitys, öleŋ de – qoŋyr, tūrmys-salt jyrlary da qoŋyr bola berse, astarly «qoŋyr» sözınen ne qalady? Menıŋ tüsınıgımşe, «alpys ekı qoŋyr» sözı körkemönerdıŋ bır salasy küige qaratylǧan. Bıraq, atalyp jürgen küilerdıŋ atyna emes, zatyna, tabiǧatyna, «qūlaqtan kırıp, boidy alar» keremetıne bas igendıgımızden.
«Alpys ekı qoŋyrdyŋ» küi ekendıgıne mynadai dälel keltıruge bolady:
«Qorqyttyŋ qoŋyr küiı» sonau IV-V ǧasyrlarda düniege keldı. Qazırge deiın azbai-tozbai, qūnyn joimai saqtalyp keledı. Qoŋyr äuenın özgertken joq. Äigılı muzyka zertteuşısı, ǧalym Aqseleu Seidımbekov: «Qazanqap bır jolda alpys ekı qoŋyr küi şertken, «alpys ekı qoŋyr» atauy sodan qalǧan», – deidı. Al körnektı aqyn Qadyr Myrzaliev: «Alpys ekı qoŋyrdyŋ» küi ekenın bız emes, halyq aityp jür. Qaǧaz betıne tüspei qalǧan qyruar halyqtyq mūralardy halyq kökeiınde saqtap kelmedı me? Al, «Alpys ekı qoŋyr» küiınıŋ notasy qaǧaz betınde joǧalǧan köp dünielermen bırge joǧalǧan şyǧar? Dese de, halyq jüregınde qalǧandyqtan, onyŋ joǧalmaǧany. Abaidyŋ ekı sandyq qoljazbalary men jinaǧyn qanqūily zamanda daŋǧoilardyŋ joǧaltqany bar emes pe?» – deidı. Al Qytaidaǧy tanymal tarihşy Nyǧmet Myŋjannyŋ 80- jyldary Küityŋ qalasynda aşylǧan folklor jinalysynda «Alpys ekı qoŋyrdyŋ» küi ekendıgı jönınde äŋgıme qozǧaǧany esımde. Ūly ǧalym äl Farabidyŋ «Äuen jäne äreket» degen eŋbegınde: «Äreketsız dybys bolmaidy. Dybys bolmasa, äuen qūralmaidy. Sol äuende dybystar belgılı yrǧaqqa tüsedı. Ol esepke baǧynady. Esepsız äreket bolmaidy. Onyŋ özı fizikalyq qozǧalysty qalyptastyrady», – degen. Demek, küi de, söz de, äuen de, äreket te – belgılı bolmystyŋ tuyndysy. Sonyŋ bärı de äl Farabi aitqandai, eseptık ereje, fizikalyq zaŋdylyqqa baǧynady. Halqymyzdyŋ muzykalyq äuenderıne kelsek, auqymy almaǧaiyp keŋ «tarihnama» būl – hūndar, üisınder, qypşaqtar, qazaqtar osy tört däuırdıŋ asuynan asyp bügınge jalǧasty. Qazaq türık halqynyŋ ruhani ömırınıŋ sözdık, sazdyq, qimyldyq sipattaryn sala-salasy boiynşa jinaqtap, basyn qūrap şyǧaru – ol öz aldyna ülken bır dünie. hūndar däuırı – qazaqtyŋ türıkten ajyramaǧan kezı, iaǧni qaraqūrym däuırı. Būl däuırde köbınşe ientetotikalyq äuender edı. Būǧan qaraǧanda qytaidyŋ da keibır äuenderı kırıguı mümkın. Sebebı, hūn – türıktıŋ ülken ūlynyŋ esımı. Ol uaqytta qazaqtar islam dının qabyldamaǧan kez. hūndardyŋ köbı budda dınıne enıp, olar qytai bolyp kettı. Sondyqtan da qazaq halqy men qytaidyŋ muzykalyq äuenderınde tamyrlastyq bar deuge bolady. hūndar däuırınıŋ bır änı «Kermaralda» sol däuırdıŋ äuenı fantatonikalyq yrǧaǧyna tüsedı eken. Däl sol tektes qytai halyq äuenderı bar ekenın aitady tarihşylar.
Üisın däuırı – qazaqtar islam dının qabyldaǧan kez. «Sal-sal zarqom», «Qiiamet-qaiym» siiaqty dastandar men arab äuenderı maqamdary – halqymyzdyŋ ädebiet-körkemöner şebıne ırge tebe bastaǧan mezgıl. Qypşaqtar däuırı – qaraqypşaq Qobylandy zamany edı. Syr boiy maqamdary men äuenderı osy kezde düniege keldı.
Aziia öŋırın mekendegen türık tıldes köptegen taipalardyŋ zattyq örkenietınıŋ damuy ruhani ömırıne yqpal ettı. Äsırese, köşpelı taipalardyŋ mädenietı körşıles halyqtardy taŋyrqatyp, körnekı biıgıne şyqty. Orta ǧasyr mädenietınıŋ kielı oşaǧy sanalatyn dala tösınen nebır ǧūlama-ǧalymdar, abyz-jyraular, baqsy-küişıler tülep ūşyp, älemdık örkeniettıŋ köşıne ılestı. Erlıgı men danalyǧy aŋyzǧa ainalyp, Euraziianyŋ ūly dalasynda saltanat qūrǧan halyq kündelıktı tūtynu būiymdarynan bastap, äsem önerlık zattardy jasauǧa öresı jettı. Muzykalyq aspaptardy jasaudy alystan ızdemei, aldaryndaǧy tört tülık maldan, aŋ-qūstardan, tabiǧattan ızdedı. Mysaly: qobyzdyŋ paida boluy jaily mynadai bır aŋyz bar: Ertede bır aŋşy ormanǧa barsa, bır maimyl aŋşydan qorqyp, aǧaştyŋ basyna şyǧypty. Aŋşy ony sadaqpen atqanda, jebe tesken jerınen ışegı şyǧyp, aǧaş basynan jerge deiın şūbatylyp qalady eken. Aŋşy bırqanşa kün ötken soŋ, älgı aŋ aulap barǧan ormanǧa qaita barsa, tau jelı jelpıne soǧyp, maimyldyŋ aǧaşqa kerılıp qurap qalǧan ışegın terbetıp, adamnyŋ jan-jüiesın balqytatyndai kädımgı qoŋyr küi bozdap tūrsa kerek. Maimyldyŋ öleksesınıŋ qasynda taǧy bır maimyl alystap kete almai, qarailap jür. Baiqasa, sonyŋ bır serıgı eken. Küi äuenınen öksık atqan armannyŋ, äldenendei auyr mūŋ-nalanyŋ saryny esıp tūrǧandai. Aŋşy özınıŋ aǧattyǧyna ökınıp, ıştei eljıreidı. Küi qūdyretıne alpys ekı tamyry balqyp, aŋşynyŋ şabyty qozyp, oǧan oi tüsedı. Iştei eljıreidı. Üiıne qaita oralsa, özennen su alyp kele jatqanda jaŋa üilengen kelınşegın şoşqanyŋ qabany jaryp ketıp, ışegı şūbatylyp qalǧan eken.
Aŋşy jıgıt osy oqiǧadan keiın, jylqynyŋ tu qūiryǧyn kerıp alyp, aǧaştan qarapaiym qobyz aspabyn jasap, qoŋyr küidı eŋ alǧaş ret aŋyratypty. Keibır nūsqasynda būl aŋyzdy säl-päl özgertıp: «Kerılgen ışek sekseuıldıŋ būtaǧyna ılınıp qalǧan qarǧanyŋ ışegı eken, jeldı künde terbelıp, özgeşe äuen şyǧypty. Osydan äserlengen bıreu dombyra jasap, küi şyǧarypty», – degen aŋyz aitady.Oljas Süleimenovtıŋ «Är kün – araily taŋ» atty öleŋ jinaǧyndaǧy «Dombyra» degen öleŋınıŋ siujetı osy keiıngı aŋyzdan alynǧan körınedı. Al küi atasy «Qorqyttyŋ qoŋyr küiı» de – jaŋaǧy aldyŋǧy aŋyzdan tuǧandyǧyn aituşylar da joq emes. Halqymyzdyŋ ruhani mūrasy bolǧan muzykalyq aspaptardyŋ tūǧyryna qonyp, ornyqty halyqtyŋ tūrmys-saltyna, ömır süru qaǧidasyna qatysty tamyrlasyp jatqandyǧyn baiqaimyz. Mysaly, daŋǧyra, dabyl, dauylpaz, kepşık syndy soqpaly aspaptardyŋ şanaǧyn tüie jäne siyr terısımen qaptasa, dombyra, şerter siiaqty şertpelı aspaptarǧa dybys közı retınde qoi, eşkı ışegın şiratyp, keptırıp taǧady. Būl atau şertpelı, yspaly aspaptarǧa taǧylatyn dybys şyǧaruşy zattardyŋ ortaq balamasy bolyp, muzykalyq termin negızınde qabyldanyp otyr. Al jetıgenge tiek üşın jetı asyq jasalady. Qobyzdyŋ dybys közı üşın bestı aiǧyrdyŋ tu qūiryǧyn taǧyp, ony qyl bailanǧan ysqymen ysu arqyly aŋyratyp, bozdatyp jıberedı. Qobyzdyŋ şanaǧyn nar tüienıŋ terısımen qaptaǧandyqtan «Narqobyz» atap ketken. Syrnai, kernei, ūran sekıldı ürlemelı aspaptardy, taqyldaq syndy soqpaly aspaptardyŋ jasaluy da ūltymyzdyŋ tırşılıgımen qabysyp jatady. Attūiaq – attyŋ tüiaǧynan, sybyzǧy – quraidan jasaldy. Demek, ūlttyq muzykanyŋ jäne muzyka aspaptarynyŋ paida boluy halqymyz keşken keşulerımen, jalpaq tarihymen tynystas. Ony arheologiialyq mūralardan da körıp otyrmyz. Būl muzykalyq aspaptar «alpys ekı qoŋyrmen» de taǧdyrlas. Akademik V.V.Vinogradov: «Kem degende osydan ekı myŋ jyl būryn tūtynylǧan qos ışektı aspaptyŋ beinesı airyqşa nazar audartady. Būǧan bügıngı künı eŋ tektes, eŋ jaqyn aspap retınde qazaqtyŋ dombyrasy men qyrǧyzdyŋ qomūzyn jatqyzuǧa bolady» dei kelıp, yspaly aspaptardyŋ otany Ortalyq Aziia ekenın, qazaqtyŋ qobyzy – osy küngı violonchel men skripkanyŋ «arǧy atasy» ekenın aitady. «Būl pıkırge kım-kımde kümän keltıre qoimas dep oilaimyz», – deidı. Qytaidyŋ «Jylnama», «Süinama», «Taŋnama» syndy tarihi jazbalarynda pipa, huchin (qobyz), suna (syrnai), tektes baiyrǧy muzykalyq aspaptardyŋ batys öŋırdı mekendeitın köşpelı taipalardyŋ (qorlardyŋ) atamūrasy ekendıgıne, Ortalyq Aziia öŋırınıŋ öz kezınde muzykalyq mädenietınıŋ oşaǧy bolǧanyn «Süinama äuen-saz şejıresınde» aitylǧanyn muzyka zertteuşılerı eskertıp te, jazyp ta keledı. Qazırgı zaman qazaqtarynyŋ ūlttyq muzykalyq töl aspaptary delınıp jürgen dombyra, qobyz, jetıgen, şerter, adyrna, ysqyrauyq, sazsyrnai, müiızsyrnai, qossyrnai, tastauyq, ysqyryq, üskırık, mesqobyz, jezqobyz, şaŋqobyz, dauylpaz, dabyl, şyŋdauyl, kepşık, daŋǧyra, asataiaq (asai-üsei), syldyrmaq, müiıztaqyldaq, attūiaq, mysqoŋyrau t.b. ūlttyq muzyka aspaptarymyzdyŋ da ūiadan köterılıp ūşatyn mezgılı jettı. Halqymyzdyŋ küi önerı de özınıŋ taǧdyrmen teteles ūlttyq muzyka aspaptaryna mūqtaj. Mūny nege söz etıp otyrmyz? Bız ūiadan ūşyramyz dep otyrǧan «Alpys ekı qoŋyrdyŋ» taǧdyry da halqymyzdyŋ töl muzykalyq aspaptary men küi önerınıŋ atasy bolǧan Qorqyt syndy alyp tūlǧalardyŋ, arysy adamzat mädenietınıŋ sahna törınen oryn aluymen tynystas dep qaraimyn.
«Alpys ekı qoŋyr» küi dedık, onda mūny qalai tūraqtandyru kerek? Qazırgı muzyka zertteuşılerınıŋ aituyna qaraǧanda, atalyp, şertılıp jürgen küilerdıŋ özı mölşermen 5 myŋnan asady eken. Sonda qoŋyr küilerdıŋ özı ekı, älde üş myŋnan asatyn şyǧar. Endeşe, ūltymyzdyŋ osynşalyq mol mūrasynan «Alpys ekı qoŋyr» saralap alynsa, būǧan eşkımnıŋ talasy joq şyǧar? Ondai bolsa, «Alpys ekı qoŋyrdy» ūiadan ūşyru üşın ne ısteu kerek? Eŋ äuelı qoŋyr küilerden küi atasy Qorqyttan bastap, alpys ekı qoŋyr küidı saralap taldap alǧan jön.Sosyn küilerdıŋ tarihyna süienu qajet. Halqymyzdyŋ bastan keşken keşulerı, tūrmys-salty, ädet-ǧūrpy, zaman aǧysy, qazaqtyŋ qala-dalasyndaǧy tırşılık, auyz ädebietı, körkem önerı özdıgınen-aq, «Alpys ekı qoŋyr» küidıŋ qūşaǧyna sıŋısıp, kırısıp ketedı. Qazaqstanda 1992 jyly basylǧan «Qazaqtyŋ äigılı küişılerı» atty albom kıtapşanyŋ «Tektı de, tegeurındı öner» degen alǧysözınde: «XX ǧasyr tabaldyryǧyn attaǧanǧa deiıngı qazaq halqynyŋ būl ruhani jūbanyşy bolǧan öner türlerı qaisy?» – degen sūrau qoiyla qalsa, onda eŋ äuelı söz önerımız, qolönerımız, muzykalyq önerımız aldymen tılge oralar edı. Şynynda, halqymyz ruhani sūranystyŋ jügın üiıp-tögıp osy üş arnaǧa jinaqtaǧan siiaqty. Osynau ruhani qainarlardyŋ ışınde muzykanyŋ, naqtap aitsaq, küidıŋ orny bölek. Mūnan şyǧatyn qorytyndy halqymyzdyŋ muzyka mädenietındegı orny – özgeşe, zaŋǧar biık. Sondyqtan küi önerı – «Alpys ekı qoŋyrdyŋ» janjüiesı, qan-sölı, qaŋqasy boluǧa tiıstı. Eger ūltymyzdyŋ osyndai ūlan-asyr mol mūrasyn, ruhani, mädeni bailyǧyn basqa ūltqa, düniege tanytuǧa küş şyǧara alsaq, asyǧymyz alşysynan tüskelı tūr. Ony qalai tanytamyz? Keibır közqarastarda «Alpys ekı qoŋyrdy» jinau, zertteudı basa därıpteidı. Menşe ol – qolymyzda bar daiyn dünie. Endıgı jūmys jalǧasty zerttei jürıp, «Alpys ekı qoŋyrdy» ekranǧa tüsıru mäselesı – basty paryz. Şynaiy ärekettenıp, jūmyla küş şyǧarsaq, basşylyq qoldasa – būl igı ıs jüzege asar edı. «Alpys ekı qoŋyr» küiınen alpys ekı körkem telefilm tüsıruge boldy. Eŋ kemınde alpys ekı bölımdı film düniege keluı sözsız. Ainalyp kelgende, qarajat bolmasa, qysqa jıp kürmeuge kelmeidı. Eger de «Alpys ekı qoŋyr» küiın aŋyzymen ekranǧa tüsu mümkındıgı bolsa, onda oǧan än, küi, tūrmys-salt jyrlary, batyrlyq, ǧaşyqtyq jyrlardan üzındılerdı laiyqty sıŋıruge äbden bolady. Būl talaptan şyǧu üşın qyzyqty oqiǧaly, tartymdy siujettı, kompozisiialyq qūrylymy şymyr körkem telefilm jazylu kerek. Onsyz qūr keudemen eşnärse önbeidı. . «Alpys ekı qoŋyrdy» zertteu – jauapkerşılıgı küştı şarua. Ony zertteuşı oqymystylarymyzǧa jaǧdai jasalyp, ǧylymi közqarastarǧa, talas-tartysqa erkın jol berıluı kerek. Zertteu ǧylymi, tereŋ bolu, jaŋalyq jaratuǧa ūmtylu qajet. «Alpys ekı qoŋyrdy» zertteu barysynda eldıŋ ışı-syrtyndaǧy oqymystylar men ädebiet-körkemöner salasynyŋ mamandarymen qarym-qatynas jasap, tanym jaǧynan bırlıkke kelu qajet. Äsırese, Qazaqstan, syrtqy Müŋǧūliia siiaqty elderde «Alpys ekı qoŋyrǧa» qatysty jazba dünieler, basqa da derekterden paidalanyp, özara selbesu jön. «Alpys ekı qoŋyr» turaly zertteu maqalalar baspa betınde jariialanǧaly ūqsamaǧan közqarastar ortaǧa şyqty. Bırınşısı, än, küi, bi, bükıl folklor atauly «Alpys ekı qoŋyrǧa» jatady deitın közqaras. Ekınşısı, «Alpys ekı qoŋyr» – qoŋyr küiler men qoŋyr änderdıŋ jiyntyǧy. Üşınşısı, «Alpys ekı qoŋyr» – qazaq halqynyŋ klassikalyq qoŋyr küilerınıŋ jiyntyǧy dese, törtınşısı, «Alpys ekı qoŋyr» – ūiǧyrdyŋ «on ekı mūqamy» siiaqty qazaq maqamdarynyŋ (yrǧaqty türlı äuenderdıŋ) jiyntyǧy deidı. Qazaq halqynda mūham bar ma? Ärine, bar, «mūhamdy» – qazaq halqy «maqam» deidı. Halyq jyraulary ejelden-aq, qissa-dastandary belgılı än äuenımen (maqammen) jyrlaityn. Men ötken jyly Qazaqstanda jürıp, Saldarbek degen jyraudyŋ jyr keşıne qatystym. Ol sahna törınde otyryp, qissa-dastandardy jatqa aitqanda segız türlı maqammen jyrlaǧanyn et-qūlaǧymmen estıdım. Özı bır özgeşe obraz baiqatyp, ärbır maqamdaryn ükılı dombyramen özı süiemeldep otyrdy. Jyraudyŋ zarly maqamdary et-jüregıŋdı eljıretıp, mūŋly äuenı alpys ekı tamyryŋdy balqytady. Jyrau ara-tūra alqynyn basyp alyp, jyrlaǧan qissa-dastandaryna tüsınık berıp, oqiǧany qarasözben de qysqaşa baiandap, şeşendık tanytty. Eger qazaq halqynyŋ «Alpys ekı qoŋyryn» – «maqam» desek, osy jaǧynan ızdenıp, zerttep ūiǧyrdyŋ «on ekı mūhamyna» ūqsatyp alyp, ekranǧa tüsıruge bolar edı. Bıraq qazaq halqy ejelden-aq, «Alpys ekı qoŋyrdy» – küi dep keledı. Keibır zertteuşıler «Alpys ekı qoŋyrdyŋ» şyǧu tegı küi bolǧanymen, oǧan ändegı «qoŋyrdy» qosudy qūptaidy. Endı bır közqarastaǧylar, küi men qazaqtyŋ klassikalyq muzykasyn böle qarap, küi – klassikalyq muzykanyŋ bır salasy degendı därıpteidı. Qoryta kelgende, «Alpys ekı qoŋyr» turaly ızdenıp, maqala jazǧan qalamgerlerdıŋ ortaq oiy, ızgı tılegı bır. Ūltymyzdyŋ osy teŋdessız mol mūrasyn qaitkende kädege jaratu. Ūiǧyr halqy «On ekı mūhamyn» klassikalyq än äuenı dei otyryp-aq, ūiǧyr mädenietınıŋ barlyq salasyn qaǧys qaltyrǧan joq. «Qalauyn tapsa, qar janady» degen sol. 1981 jyly ortalyq «Ūlttar baspasynan» ūiǧyrdyŋ «On ekı mūhamyn» tanystyrǧan «Tuah mosqion» (Taryf mosqion) atty kıtaby jaryq kördı. Sonda «on ekı mūham» turaly nelerdı ıstegenı, onyŋ şaŋyraǧyn qalai kötergenderı jaiynda bastan-aiaq baiandaǧan. Ūiǧyr halqy 45 jyldan artyq uaqyt eŋbektenıp, osynşa nätijege qol jetkızgen eken, bız ne ıstedık? «Alpys ekı qoŋyrdyŋ» basyn aşa almai jatqanymyz bolmasa, oǧan qajettı ūlan-asyr ruhani qorymyz, zattyq negızımız daiyn. Aitalyq, ūltymyzdyŋ klassikalyq muzykasy bolyp kelgen küiden, küişıden qazaq kende emes. Osy ruhani kememız jüzgelı otyrǧan şalqar aidyndy ūlttyq mädenietımızdıŋ teŋız aidyny şetsız de, şeksız. Ony zertteu jūmysynan da qūrjaiau emespız. Qazaqtyŋ dombyrasy men qobyzy jäne osy asa baiyrǧy ūlttyq muzyka aspaptarymyzben oryndalatyn klassikalyq muzyka – halyq küilerınıŋ tamyry tereŋge boilaǧanyn baiqaimyz. «Alpys ekı qoŋyrdyŋ» sarqylmas kenı öz ielıgımızde eken, onyŋ şaŋyraǧyn köteru de özımızdıŋ moinymyzda…
Tūrsynälı RISKELDİEV, QHR memlekettık syilyq iegerı
«Jas qazaq».
