«Alpys eki qońyr» degen sózdiń qalaı shyqqanyn qazbalaý úshin, eń áýeli «qońyr» degen sózdiń tórkinine úńilip kóreıik. Tabıǵattaǵy qońyrlar: qońyr jel, qońyr kúz, qońyr taý t.b. Haıýanattardyń minezin bildiretin qońyrlar: qoıdaı qońyr, qońyr túıedeı t.b. Adamdarǵa qatysty qońyrlar: qońyr minezdi jan edi, qońyr daýysty ánshi, qońyr qaltaly otbasy t.b. Qońyr atty ánder: «Alqońyr», «Nazqońyr» t.b. Kúıdegi qońyrlar: «Telqońyr», «Jaıqońyr», «Kelqońyr», «Molqońyr», «Seriqońyr», «Ásemqońyr», «Qońyrqaz», «Aqsaqqońyr», «Myrza qońyr», «Qorqyttyń qońyry» t.b. Bul qońyrlardyń sany da shamaly ǵana. Endeshe, «alpys eki qońyrdy» qaıdan izdeımiz? Keıbir zertteýshiler: «Alpys eki qońyr» – kúı ǵana emes, oǵan án, bı, halyq dastandary, turmys-salt jyrlary, aıtystyń barlyq túrleri, sheshendik sózder túgel soǵan jatady», – dep pálen kúıdiń, túgendeı halyq dastandarynyń, turmys-salt jyrlarynyń tizimdigin tyqpalaıdy. Bul pikirler kórkemónerdiń zańdylyǵyna, qısynǵa sııa ma? Bı de – qońyr, kúı de – qońyr, aıtys, óleń de – qońyr, turmys-salt jyrlary da qońyr bola berse, astarly «qońyr» sózinen ne qalady? Meniń túsinigimshe, «alpys eki qońyr» sózi kórkemónerdiń bir salasy kúıge qaratylǵan. Biraq, atalyp júrgen kúılerdiń atyna emes, zatyna, tabıǵatyna, «qulaqtan kirip, boıdy alar» keremetine bas ıgendigimizden.
«Alpys eki qońyrdyń» kúı ekendigine mynadaı dálel keltirýge bolady:
«Qorqyttyń qońyr kúıi» sonaý IV-V ǵasyrlarda dúnıege keldi. Qazirge deıin azbaı-tozbaı, qunyn joımaı saqtalyp keledi. Qońyr áýenin ózgertken joq. Áıgili mýzyka zertteýshisi, ǵalym Aqseleý Seıdimbekov: «Qazanqap bir jolda alpys eki qońyr kúı shertken, «alpys eki qońyr» ataýy sodan qalǵan», – deıdi. Al kórnekti aqyn Qadyr Myrzalıev: «Alpys eki qońyrdyń» kúı ekenin biz emes, halyq aıtyp júr. Qaǵaz betine túspeı qalǵan qyrýar halyqtyq muralardy halyq kókeıinde saqtap kelmedi me? Al, «Alpys eki qońyr» kúıiniń notasy qaǵaz betinde joǵalǵan kóp dúnıelermen birge joǵalǵan shyǵar? Dese de, halyq júreginde qalǵandyqtan, onyń joǵalmaǵany. Abaıdyń eki sandyq qoljazbalary men jınaǵyn qanquıly zamanda dańǵoılardyń joǵaltqany bar emes pe?» – deıdi. Al Qytaıdaǵy tanymal tarıhshy Nyǵmet Myńjannyń 80- jyldary Kúıtyń qalasynda ashylǵan folklor jınalysynda «Alpys eki qońyrdyń» kúı ekendigi jóninde áńgime qozǵaǵany esimde. Uly ǵalym ál Farabıdyń «Áýen jáne áreket» degen eńbeginde: «Áreketsiz dybys bolmaıdy. Dybys bolmasa, áýen quralmaıdy. Sol áýende dybystar belgili yrǵaqqa túsedi. Ol esepke baǵynady. Esepsiz áreket bolmaıdy. Onyń ózi fızıkalyq qozǵalysty qalyptastyrady», – degen. Demek, kúı de, sóz de, áýen de, áreket te – belgili bolmystyń týyndysy. Sonyń bári de ál Farabı aıtqandaı, eseptik ereje, fızıkalyq zańdylyqqa baǵynady. Halqymyzdyń mýzykalyq áýenderine kelsek, aýqymy almaǵaıyp keń «tarıhnama» bul – hundar, úısinder, qypshaqtar, qazaqtar osy tórt dáýirdiń asýynan asyp búginge jalǵasty. Qazaq túrik halqynyń rýhanı ómiriniń sózdik, sazdyq, qımyldyq sıpattaryn sala-salasy boıynsha jınaqtap, basyn qurap shyǵarý – ol óz aldyna úlken bir dúnıe. hundar dáýiri – qazaqtyń túrikten ajyramaǵan kezi, ıaǵnı qaraqurym dáýiri. Bul dáýirde kóbinshe ıentetotıkalyq áýender edi. Buǵan qaraǵanda qytaıdyń da keıbir áýenderi kirigýi múmkin. Sebebi, hun – túriktiń úlken ulynyń esimi. Ol ýaqytta qazaqtar ıslam dinin qabyldamaǵan kez. hundardyń kóbi býdda dinine enip, olar qytaı bolyp ketti. Sondyqtan da qazaq halqy men qytaıdyń mýzykalyq áýenderinde tamyrlastyq bar deýge bolady. hundar dáýiriniń bir áni «Kermaralda» sol dáýirdiń áýeni fantatonıkalyq yrǵaǵyna túsedi eken. Dál sol tektes qytaı halyq áýenderi bar ekenin aıtady tarıhshylar.
Úısin dáýiri – qazaqtar ıslam dinin qabyldaǵan kez. «Sal-sal zarqom», «Qııamet-qaıym» sııaqty dastandar men arab áýenderi maqamdary – halqymyzdyń ádebıet-kórkemóner shebine irge tebe bastaǵan mezgil. Qypshaqtar dáýiri – qaraqypshaq Qobylandy zamany edi. Syr boıy maqamdary men áýenderi osy kezde dúnıege keldi.
Azııa óńirin mekendegen túrik tildes kóptegen taıpalardyń zattyq órkenıetiniń damýy rýhanı ómirine yqpal etti. Ásirese, kóshpeli taıpalardyń mádenıeti kórshiles halyqtardy tańyrqatyp, kórneki bıigine shyqty. Orta ǵasyr mádenıetiniń kıeli oshaǵy sanalatyn dala tósinen nebir ǵulama-ǵalymdar, abyz-jyraýlar, baqsy-kúıshiler túlep ushyp, álemdik órkenıettiń kóshine ilesti. Erligi men danalyǵy ańyzǵa aınalyp, Eýrazııanyń uly dalasynda saltanat qurǵan halyq kúndelikti tutyný buıymdarynan bastap, ásem ónerlik zattardy jasaýǵa óresi jetti. Mýzykalyq aspaptardy jasaýdy alystan izdemeı, aldaryndaǵy tórt túlik maldan, ań-qustardan, tabıǵattan izdedi. Mysaly: qobyzdyń paıda bolýy jaıly mynadaı bir ańyz bar: Ertede bir ańshy ormanǵa barsa, bir maımyl ańshydan qorqyp, aǵashtyń basyna shyǵypty. Ańshy ony sadaqpen atqanda, jebe tesken jerinen ishegi shyǵyp, aǵash basynan jerge deıin shubatylyp qalady eken. Ańshy birqansha kún ótken soń, álgi ań aýlap barǵan ormanǵa qaıta barsa, taý jeli jelpine soǵyp, maımyldyń aǵashqa kerilip qýrap qalǵan ishegin terbetip, adamnyń jan-júıesin balqytatyndaı kádimgi qońyr kúı bozdap tursa kerek. Maımyldyń óleksesiniń qasynda taǵy bir maımyl alystap kete almaı, qaraılap júr. Baıqasa, sonyń bir serigi eken. Kúı áýeninen óksik atqan armannyń, áldenendeı aýyr muń-nalanyń saryny esip turǵandaı. Ańshy óziniń aǵattyǵyna ókinip, ishteı eljireıdi. Kúı qudyretine alpys eki tamyry balqyp, ańshynyń shabyty qozyp, oǵan oı túsedi. Ishteı eljireıdi. Úıine qaıta oralsa, ózennen sý alyp kele jatqanda jańa úılengen kelinshegin shoshqanyń qabany jaryp ketip, ishegi shubatylyp qalǵan eken.
Ańshy jigit osy oqıǵadan keıin, jylqynyń tý quıryǵyn kerip alyp, aǵashtan qarapaıym qobyz aspabyn jasap, qońyr kúıdi eń alǵash ret ańyratypty. Keıbir nusqasynda bul ańyzdy sál-pál ózgertip: «Kerilgen ishek sekseýildiń butaǵyna ilinip qalǵan qarǵanyń ishegi eken, jeldi kúnde terbelip, ózgeshe áýen shyǵypty. Osydan áserlengen bireý dombyra jasap, kúı shyǵarypty», – degen ańyz aıtady.
Oljas Súleımenovtiń «Ár kún – araıly tań» atty óleń jınaǵyndaǵy «Dombyra» degen óleńiniń sıýjeti osy keıingi ańyzdan alynǵan kórinedi.
Al kúı atasy «Qorqyttyń qońyr kúıi» de – jańaǵy aldyńǵy ańyzdan týǵandyǵyn aıtýshylar da joq emes. Halqymyzdyń rýhanı murasy bolǵan mýzykalyq aspaptardyń tuǵyryna qonyp, ornyqty halyqtyń turmys-saltyna, ómir súrý qaǵıdasyna qatysty tamyrlasyp jatqandyǵyn baıqaımyz. Mysaly, dańǵyra, dabyl, daýylpaz, kepshik syndy soqpaly aspaptardyń shanaǵyn túıe jáne sıyr terisimen qaptasa, dombyra, sherter sııaqty shertpeli aspaptarǵa dybys kózi retinde qoı, eshki ishegin shıratyp, keptirip taǵady. Bul ataý shertpeli, yspaly aspaptarǵa taǵylatyn dybys shyǵarýshy zattardyń ortaq balamasy bolyp, mýzykalyq termın negizinde qabyldanyp otyr. Al jetigenge tıek úshin jeti asyq jasalady. Qobyzdyń dybys kózi úshin besti aıǵyrdyń tý quıryǵyn taǵyp, ony qyl baılanǵan ysqymen ysý arqyly ańyratyp, bozdatyp jiberedi. Qobyzdyń shanaǵyn nar túıeniń terisimen qaptaǵandyqtan «Narqobyz» atap ketken. Syrnaı, kerneı, uran sekildi úrlemeli aspaptardy, taqyldaq syndy soqpaly aspaptardyń jasalýy da ultymyzdyń tirshiligimen qabysyp jatady. Attuıaq – attyń túıaǵynan, sybyzǵy – qýraıdan jasaldy. Demek, ulttyq mýzykanyń jáne mýzyka aspaptarynyń paıda bolýy halqymyz keshken keshýlerimen, jalpaq tarıhymen tynystas. Ony arheologııalyq muralardan da kórip otyrmyz. Bul mýzykalyq aspaptar «alpys eki qońyrmen» de taǵdyrlas.
Akademık V.V.Vınogradov: «Kem degende osydan eki myń jyl buryn tutynylǵan qos ishekti aspaptyń beınesi aıryqsha nazar aýdartady. Buǵan búgingi kúni eń tektes, eń jaqyn aspap retinde qazaqtyń dombyrasy men qyrǵyzdyń qomuzyn jatqyzýǵa bolady» deı kelip, yspaly aspaptardyń otany Ortalyq Azııa ekenin, qazaqtyń qobyzy – osy kúngi vıolonchel men skrıpkanyń «arǵy atasy» ekenin aıtady. «Bul pikirge kim-kimde kúmán keltire qoımas dep oılaımyz», – deıdi. Qytaıdyń «Jylnama», «Súınama», «Tańnama» syndy tarıhı jazbalarynda pıpa, hýchın (qobyz), sýna (syrnaı), tektes baıyrǵy mýzykalyq aspaptardyń batys óńirdi mekendeıtin kóshpeli taıpalardyń (qorlardyń) atamurasy ekendigine, Ortalyq Azııa óńiriniń óz kezinde mýzykalyq mádenıetiniń oshaǵy bolǵanyn «Súınama áýen-saz shejiresinde» aıtylǵanyn mýzyka zertteýshileri eskertip te, jazyp ta keledi. Qazirgi zaman qazaqtarynyń ulttyq mýzykalyq tól aspaptary delinip júrgen dombyra, qobyz, jetigen, sherter, adyrna, ysqyraýyq, sazsyrnaı, múıizsyrnaı, qossyrnaı, tastaýyq, ysqyryq, úskirik, mesqobyz, jezqobyz, shańqobyz, daýylpaz, dabyl, shyńdaýyl, kepshik, dańǵyra, asataıaq (asaı-úseı), syldyrmaq, múıiztaqyldaq, attuıaq, mysqońyraý t.b. ulttyq mýzyka aspaptarymyzdyń da uıadan kóterilip ushatyn mezgili jetti. Halqymyzdyń kúı óneri de óziniń taǵdyrmen teteles ulttyq mýzyka aspaptaryna muqtaj. Muny nege sóz etip otyrmyz? Biz uıadan ushyramyz dep otyrǵan «Alpys eki qońyrdyń» taǵdyry da halqymyzdyń tól mýzykalyq aspaptary men kúı óneriniń atasy bolǵan Qorqyt syndy alyp tulǵalardyń, arysy adamzat mádenıetiniń sahna tórinen oryn alýymen tynystas dep qaraımyn.
«Alpys eki qońyr» kúı dedik, onda muny qalaı turaqtandyrý kerek? Qazirgi mýzyka zertteýshileriniń aıtýyna qaraǵanda, atalyp, shertilip júrgen kúılerdiń ózi mólshermen 5 myńnan asady eken. Sonda qońyr kúılerdiń ózi eki, álde úsh myńnan asatyn shyǵar. Endeshe, ultymyzdyń osynshalyq mol murasynan «Alpys eki qońyr» saralap alynsa, buǵan eshkimniń talasy joq shyǵar? Ondaı bolsa, «Alpys eki qońyrdy» uıadan ushyrý úshin ne isteý kerek? Eń áýeli qońyr kúılerden kúı atasy Qorqyttan bastap, alpys eki qońyr kúıdi saralap taldap alǵan jón.
Sosyn kúılerdiń tarıhyna súıený qajet. Halqymyzdyń bastan keshken keshýleri, turmys-salty, ádet-ǵurpy, zaman aǵysy, qazaqtyń qala-dalasyndaǵy tirshilik, aýyz ádebıeti, kórkem óneri ózdiginen-aq, «Alpys eki qońyr» kúıdiń qushaǵyna sińisip, kirisip ketedi. Qazaqstanda 1992 jyly basylǵan «Qazaqtyń áıgili kúıshileri» atty albom kitapshanyń «Tekti de, tegeýrindi óner» degen alǵysózinde: «XX ǵasyr tabaldyryǵyn attaǵanǵa deıingi qazaq halqynyń bul rýhanı jubanyshy bolǵan óner túrleri qaısy?» – degen suraý qoıyla qalsa, onda eń áýeli sóz ónerimiz, qolónerimiz, mýzykalyq ónerimiz aldymen tilge oralar edi. Shynynda, halqymyz rýhanı suranystyń júgin úıip-tógip osy úsh arnaǵa jınaqtaǵan sııaqty. Osynaý rýhanı qaınarlardyń ishinde mýzykanyń, naqtap aıtsaq, kúıdiń orny bólek.
Munan shyǵatyn qorytyndy halqymyzdyń mýzyka mádenıetindegi orny – ózgeshe, zańǵar bıik. Sondyqtan kúı óneri – «Alpys eki qońyrdyń» janjúıesi, qan-sóli, qańqasy bolýǵa tıisti. Eger ultymyzdyń osyndaı ulan-asyr mol murasyn, rýhanı, mádenı baılyǵyn basqa ultqa, dúnıege tanytýǵa kúsh shyǵara alsaq, asyǵymyz alshysynan túskeli tur. Ony qalaı tanytamyz? Keıbir kózqarastarda «Alpys eki qońyrdy» jınaý, zertteýdi basa dáripteıdi. Menshe ol – qolymyzda bar daıyn dúnıe. Endigi jumys jalǵasty zertteı júrip, «Alpys eki qońyrdy» ekranǵa túsirý máselesi – basty paryz. Shynaıy árekettenip, jumyla kúsh shyǵarsaq, basshylyq qoldasa – bul ıgi is júzege asar edi. «Alpys eki qońyr» kúıinen alpys eki kórkem telefılm túsirýge boldy. Eń keminde alpys eki bólimdi fılm dúnıege kelýi sózsiz. Aınalyp kelgende, qarajat bolmasa, qysqa jip kúrmeýge kelmeıdi. Eger de «Alpys eki qońyr» kúıin ańyzymen ekranǵa túsý múmkindigi bolsa, onda oǵan án, kúı, turmys-salt jyrlary, batyrlyq, ǵashyqtyq jyrlardan úzindilerdi laıyqty sińirýge ábden bolady. Bul talaptan shyǵý úshin qyzyqty oqıǵaly, tartymdy sıýjetti, kompozıııalyq qurylymy shymyr kórkem telefılm jazylý kerek.
Onsyz qur keýdemen eshnárse ónbeıdi. .
«Alpys eki qońyrdy» zertteý – jaýapkershiligi kúshti sharýa. Ony zertteýshi oqymystylarymyzǵa jaǵdaı jasalyp, ǵylymı kózqarastarǵa, talas-tartysqa erkin jol berilýi kerek. Zertteý ǵylymı, tereń bolý, jańalyq jaratýǵa umtylý qajet. «Alpys eki qońyrdy» zertteý barysynda eldiń ishi-syrtyndaǵy oqymystylar men ádebıet-kórkemóner salasynyń mamandarymen qarym-qatynas jasap, tanym jaǵynan birlikke kelý qajet. Ásirese, Qazaqstan, syrtqy Múńǵulııa sııaqty elderde «Alpys eki qońyrǵa» qatysty jazba dúnıeler, basqa da derekterden paıdalanyp, ózara selbesý jón. «Alpys eki qońyr» týraly zertteý maqalalar baspa betinde jarııalanǵaly uqsamaǵan kózqarastar ortaǵa shyqty. Birinshisi, án, kúı, bı, búkil folklor ataýly «Alpys eki qońyrǵa» jatady deıtin kózqaras. Ekinshisi, «Alpys eki qońyr» – qońyr kúıler men qońyr ánderdiń jıyntyǵy. Úshinshisi, «Alpys eki qońyr» – qazaq halqynyń klassıkalyq qońyr kúıleriniń jıyntyǵy dese, tórtinshisi, «Alpys eki qońyr» – uıǵyrdyń «on eki muqamy» sııaqty qazaq maqamdarynyń (yrǵaqty túrli áýenderdiń) jıyntyǵy deıdi.
Qazaq halqynda muham bar ma? Árıne, bar, «muhamdy» – qazaq halqy «maqam» deıdi. Halyq jyraýlary ejelden-aq, qıssa-dastandary belgili án áýenimen (maqammen) jyrlaıtyn. Men ótken jyly Qazaqstanda júrip, Saldarbek degen jyraýdyń jyr keshine qatystym. Ol sahna tórinde otyryp, qıssa-dastandardy jatqa aıtqanda segiz túrli maqammen jyrlaǵanyn et-qulaǵymmen estidim. Ózi bir ózgeshe obraz baıqatyp, árbir maqamdaryn úkili dombyramen ózi súıemeldep otyrdy. Jyraýdyń zarly maqamdary et-júregińdi eljiretip, muńly áýeni alpys eki tamyryńdy balqytady. Jyraý ara-tura alqynyn basyp alyp, jyrlaǵan qıssa-dastandaryna túsinik berip, oqıǵany qarasózben de qysqasha baıandap, sheshendik tanytty. Eger qazaq halqynyń «Alpys eki qońyryn» – «maqam» desek, osy jaǵynan izdenip, zerttep uıǵyrdyń «on eki muhamyna» uqsatyp alyp, ekranǵa túsirýge bolar edi. Biraq qazaq halqy ejelden-aq, «Alpys eki qońyrdy» – kúı dep keledi. Keıbir zertteýshiler «Alpys eki qońyrdyń» shyǵý tegi kúı bolǵanymen, oǵan ándegi «qońyrdy» qosýdy quptaıdy. Endi bir kózqarastaǵylar, kúı men qazaqtyń klassıkalyq mýzykasyn bóle qarap, kúı – klassıkalyq mýzykanyń bir salasy degendi dáripteıdi.
Qoryta kelgende, «Alpys eki qońyr» týraly izdenip, maqala jazǵan qalamgerlerdiń ortaq oıy, izgi tilegi bir. Ultymyzdyń osy teńdessiz mol murasyn qaıtkende kádege jaratý. Uıǵyr halqy «On eki muhamyn» klassıkalyq án áýeni deı otyryp-aq, uıǵyr mádenıetiniń barlyq salasyn qaǵys qaltyrǵan joq. «Qalaýyn tapsa, qar janady» degen sol. 1981 jyly ortalyq «Ulttar baspasynan» uıǵyrdyń «On eki muhamyn» tanystyrǵan «Týah mosqıon» (Taryf mosqıon) atty kitaby jaryq kórdi. Sonda «on eki muham» týraly nelerdi istegeni, onyń shańyraǵyn qalaı kótergenderi jaıynda bastan-aıaq baıandaǵan. Uıǵyr halqy 45 jyldan artyq ýaqyt eńbektenip, osynsha nátıjege qol jetkizgen eken, biz ne istedik? «Alpys eki qońyrdyń» basyn asha almaı jatqanymyz bolmasa, oǵan qajetti ulan-asyr rýhanı qorymyz, zattyq negizimiz daıyn. Aıtalyq, ultymyzdyń klassıkalyq mýzykasy bolyp kelgen kúıden, kúıshiden qazaq kende emes. Osy rýhanı kememiz júzgeli otyrǵan shalqar aıdyndy ulttyq mádenıetimizdiń teńiz aıdyny shetsiz de, sheksiz. Ony zertteý jumysynan da qurjaıaý emespiz. Qazaqtyń dombyrasy men qobyzy jáne osy asa baıyrǵy ulttyq mýzyka aspaptarymyzben oryndalatyn klassıkalyq mýzyka – halyq kúıleriniń tamyry tereńge boılaǵanyn baıqaımyz. «Alpys eki qońyrdyń» sarqylmas keni óz ıeligimizde eken, onyń shańyraǵyn kóterý de ózimizdiń moınymyzda…
Tursynáli RISKELDIEV,
QHR memlekettik syılyq ıegeri
«Jas qazaq».
