– Mýzyka, ásirese qazaqtyń kúıleri meniń ónerimniń órisi. Ónerdiń janashyry, maǵan muqalmas jiger bergen Ózbekáli Jánibekov edi. Ol kisi Mádenıet mınıstriniń orynbasary bolyp taǵaıyndalǵan kezde, Sábıt Muqanovtyń murajaıyn ashý kerek boldy. Ózekeń «murajaıdan habary bar kim bar?» degen kezde, mekeme basshylary meni jiberýdi uıǵardy. Bardym. Ózbekáli aǵa menimen kóp sóılesken joq. Mán bermegendeı boldy. «Seni jiberipti ǵoı, bala. Jumys isteı bilesiń be? Buryn murajaıda istep kórip pe ediń?», – dedi. «Joq». «Onda nemenege keldiń?», – dedi. «Endi meni jibergen soń keldim». Jaýabym unamasa kerek. Úndemedi. Arada biraz ýaqyt ótkende S.Muqanovtyń murajaıyn jasatýǵa Máskeýden V.Lozev degen arhıtektor-sýretshini shaqyrtty. Sonyń qasyna assıstent qylyp qosyp qoıdy. Ekeýmiz birge jumys istedik. Ol maǵan bárin túsindirip shyqty. Túsinbesem, «saýatsyz eken» dep qalmasyn dep, basymdy shulǵı berem. Maǵan osy túsingeniń boıynsha sýretin syzyp kel dep tapsyrma berdi. Bir aptadan keıin alyp bardym. V.Lozev: «Sen meniń aıtqandarymdy túsingen joqsyń. Bilgem. Biraq jasaǵan jumystaryń men aıtqandaǵydan da joǵary shyǵypty», – dedi. Maǵan «Máskeýden beker kelippin. Osynda jaqsy mamandar bar eken. Ózbekálige aıtam. Maǵan osy Almatydan úı bermekshi edi. Men munda ne isteımin? Máskeýden kele almaımyn munda. Myna jumystaryń jaqsy. Ózderiń-aq isteı alady ekensińder», – dedi. Eki kúnnen keıin Ózekeń maǵan: «Áı, murt, seniń jumystaryń jaqsy deıdi ǵoı. Endi sen isteısiń murajaıdy», – dedi. Sóıtip 1976 jyly Sábıt Muqanovtyń murajaıyn jasaqtap shyqtym. Meniń qalyptasýyma, taqyryp tańdaýyma Ózekeń kóp yqpal etti. Murajaı degenniń ne ekenine kózimdi ashqan, batasyn bergen sol kisi bolatyn. Sodan beri qaraı, 40 jyldan beri 52 murajaıdyń dúnıege kelýine atsalysyppyn. Onyń birazy avtorlyq, qalǵandary basqalarmen birigip jasaǵan jumystar. Joǵalyp ketpesin degen nıetpen qazaqtyń turmys saltynda erekshe oryn alatyn kıiz úıdi damytýǵa kiristim. 1988 jyly alǵash ret Almatyda Naýryz merekesi keń kólemde atalyp ótti. Sol kezde kıiz úı qoıý kerek degen másele kóterildi. Sony óz moınyma aldym. Kezinde Ózbekáli Jánibekov: «Almatyda murajaı ashsaq, sonda kıiz úıdi dáriptesek onyń túri kóp qoı. Sonyń bárin óziń daıyndasań durys bolar edi», – degen-di. Sol kisiniń amanaty, bir armany bolǵan isti oryndamaq nıettemin.
«Kóshpendiler» fılmine 162 kıiz úı jasap berdim. 2002 Franııaǵa «Qazaq aýyly» degen atpen 10 kıiz úı alyp bardyq. Sosyn Prezıdentimizge 2004 jyly «Aq orda» tigip apardym. Bir jyldan keıin Elbasynyń tapsyrmasy boıynsha Máskeýge V. Pýtınge Reseıdegi Qazaqstan jyldaryna baılanysty 2 jeti qanatty kıiz úı jasadym. Onyń birinshisin búgingi zamanǵa saı etip, ekinshisin antıkvar retinde eski buıymdardan jasaqtadyq.
Óner árqashanda órkendep, óristep otyrýy tıis qoı. Kıiz úıge de jańasha jan bitirip, jańa dızaındyq úlgimen ár berip jaraqtaımyz. Buryn murajaıdy biz múlgigen, qozǵalyssyz, jansyz dúnıe dep qabyldaıtynbyz. Al shyn máninde murajaı – bul ózgeshe ǵylym, bul tarıh, mádenıet oshaǵy, úlken óner. Eksponattardy halyqqa túsinikti etip jetkizý úshin óner kerek. Eger ol taqyrypty ashyp turmasa, onda kórme sııaqty bop qalady. Al kórme men murajaıdyń ekeýi eki túrli dúnıe ǵoı. Kórme ýaqytsha qoıylady. Al murajaı ǵasyrlarǵa laıyqtalyp jasalady. Sondyqtan ár murajaıdyń ózindik bet-beınesi bolýy kerek. Murajaıǵa kirip kelgen kezde, kelýshini tabaldyryqtan bastap, barlyq jádigerler ózindik erekshelikterimen áser etip, arbap alýy kerek. Ondaǵy turǵan qujat bola ma, jádiger bola ma, ol ólini tiriltip turýy tıis. Osy jerde biz Ózbekáli Jánibekovtiń atqarǵan eńbegin eskergenimiz jón. Sol kisiniń aıqaıymen, talap qoıýymen shıradyq. Jetildik. Shyndyǵynda jasaǵan maketińe syn kózben qarasań, birneshe qatelik tabasyń. Murajaı mádenıetin, dástúrin osylaı úıretken bizge. Sol Ózekeńniń mektebinen tálim alǵan shákirtteri qazir Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde eńbek etip júr. Meniń tańǵalatynym, murajaı salasynda eńbek etkenderdiń eshýaqytta aty shyqpaıtyndyǵy. Al eki án aıtyp, aýzyn jybyrlatqannyń bárin el tanıdy. Juldyz. Al 52 murajaı jasaǵan meni eshkim tanymaıdy. Meniń sol 52 murajaıym 52 kitapqa tatyrlyq dúnıe. Bizde jarnama joq, soǵan qaramastan bul salada naǵyz ónerdiń jankúıerleri jumys istep júr. Men óner juldyzdary sııaqty ataǵym shyqpady demeımin…Shymkenttegi Abaı murajaıyn, Otyrardaǵy Ál-Farabı rýhanııat murajaıyn, Túrkistandaǵy tarıhı-etnografııalyq ortalyqty jasap shyqtyq. Ár jádigerdiń ar jaǵynda halyqtyń tarıhy, neshe ǵasyrdyń rýhy, árýaqtar tur. Sol úshin jumys isteımiz. Túrkistanda ashylǵan Názir Tórequlovtyń murajaıynda aýdan, oblys basshylarynyń birde-bireýi bizdi aýyzdaryna alǵan joq, oǵan meniń ókpem joq. Óıtkeni onyń ar jaǵynda Názirdiń rýhy tur. Ol kisi 1932 jyly atylǵany belgili. Biz úshin, keler urpaq úshin janyn qıǵan adam. «Aıtpady, ataq bermedi» dep biz ony nege saýdalaýymyz kerek? Murajaı únsizdikti qalaıtyn ózgeshe álem. Onda erekshe rýhı álem bar… Ónerdiń óziniń de arzan jaǵy, kúrdeli jaǵy bar ǵoı. Ádebıette oqyrman bolmasa, ol óli dúnıe. Máselen rok, pop mýzykany qıqýlatyp júrip juldyz bop ketetinder bar. Al naǵyz saf altyn osylardyń kóleńkesinde qalyp qoıady. Sol sııaqty murajaı salasyndaǵy sýretshilerdiń eńbegi de eskerýsiz qalyp ketetindigi ókinishti.
– 1987 jyly elimizde Dızaınerler odaǵy qurylǵan bolatyn. Bul – ónerdiń kúrdeli salasy. Dızaındy ǵylymı jumys, kórkem shyǵarmashylyq desek te bolady. Búgingi tańda bul termın moda bop ketti. Ne ekenin túsinbeıtinder de bar. Negizi álemde dızaınnyń 200-den astam túri bar. Sonyń Qazaqstanda tórt-aq túri damyǵan. Onyń biri – kıim dızaıny, ekinshisi – ishki ınterer, úshinshisi – baspa dızaıny, sosyn – etnodızaın. Odan basqa dızaın joq bizde. Kólik dızaıny joq elimizde. Tipti ydys-aıaqqa deıin syrttan keledi. Óıtkeni óndiris joq. Sony qazir biz zerttep jatyrmyz. Tutynatyn dúnıelerdiń barlyǵynyń bizge qatysy bar. Ústimizdegi kıim, otyrǵan oryndyq, jıhaz, shaı iship otyrǵan sháınekke deıin dızaıny bar. Bir ǵana sháınektiń myńdaǵan túri shyǵarylady. Árqaısysynyń avtory bar. Biraq biz kezinde osyny moıyndamadyq. Japonnyń tehnıkasy, nemisterdiń «Mersedesi» dep qulap jyǵyldyq. Sonyń kesirinen artta qalyp kettik. Endi óndiris dızaınyn órkendetý kerek. Meniń eńbek etip jatqan salalarymnyń birinshisi – murajaı, ekinshisi – ulttyq óner, kıiz úı, úshinshisi – dızaın. Qazir ulttyq dızaın salasy boıynsha jastarǵa dáris oqyp, úıretip júrmin. Babalarymyzdyń kózindeı bolǵan qasıetti ónerdi umyt qaldyrmaı, órkendetý ústindemiz. Elimizde dızaın salasy birtindep damyp keledi. Negizi, dızaın ekonomıkanyń kózi, kerek deseńiz ıdeologııa da. Qazaqtyń dızaıny dúnıe júzindegi progresti dızaın. Kıiz úıdiń ózi dızaınnyń klassıkalyq formasy. Qazaqtyń ulttyq kıimderiniń dızaıny esh elde joq. Sony damytý úshin búgingi zamanǵa saı etý úshin oǵan qarajat qajet. Úkimettiń yqylasy kerek. Bizde talapty da, talantty jastar jeterlik. Dúnıe júzinde 1954 jylǵa deıin osy ulttyq kıimder kórmesinen 48 altyn medal alyppyz. Bul degeniń – álemde buryn sońdy bolmaǵan jetistik…
– Bul – búgingi qoǵamdaǵy zapyranymyz. Shynynda da elimizdegi eskertkishterdiń basym bóligi bir qalyptan shyqqandaı. Kileń qolyna qarý ustaǵan, atqa mingen batyrlar. Tek astyndaǵy jazýyn ózgert te qoıa ber. Óz basym buǵan qarsymyn. Bul degeniń sony jasaǵan adamnyń oı ushqyrlyǵynyń taýsylǵandyǵyn kórsetedi. Ár batyrdyń óz erekshelikteri bar. Máselen Qabanbaı men Bógenbaı batyrlardyń eskertkishterin birdeı etýge bolmaıdy. Izdenip, erekshelikterin tabý kerek. Áıteýir qolyna naıza ustatsam, atqa mingizip jasasam, batyr bop shyǵa keledi deýge múldem bolmaıdy. Hannyń bárin oıdan shyǵaryp músindeýge kelmeıdi… Kóbinese pendeshilikpen «aqshasyn alsaq, monýmentti áıteýir istep bersek boldy» degen oı turady. Bul durys emes. Jaqsy eskertkishterimiz bar, árıne. Olardy joqqa shyǵara almaımyz. Al kópshiliginde jańaǵydaı birsaryndylyq basym. Osydan jeti-segiz jyl buryn Astanada «zverınyı stıl» qaptap ketti. Bul Astana ma, álde zoobaq pa dep oılaıtynmyn. Myna jaqta da barysqa uqsaǵan arystan, ana jaqta da taǵy da birdeńege uqsaıtyn arystan. Bir-birimen úndestik joq. Ony kezinde eskertip aıttyq ta. Qazir tyıylǵan syńaıly. Bul da fantazııanyń joqtyǵy. Talǵamnyń tómendigi.
– Elimizdegi joǵary oqý oryndaryndaǵy dızaın fakýltetin bitirgender shet elderge baryp júlde alyp kelip jatyr. Biraq olardyń daıyndaǵan kıimderi talǵam bıiginen kórinbeı jatady. Munyń syry nede dep oılaısyz? Dızaınerlerimiz jetkilikti dárejede jumys istep jatqan joq pa, álde basqalaı sebebi bar ma?
– Búginde Astana, Almaty sııaqty iri qalalardaǵy JOO-da dızaın fakýltetteri bar. Biraq osy fakýltetterge sol baıaǵy syzý, beıneleý degen pánderdiń oqý baǵdarlamalaryn aýdara salǵan. Máselen, bir dızaıner ulttyq naqyshtaǵy dızaınmen tigilgen ulttyq kıimdi alyp kelse, siz kımeısiz. Óıtkeni «eseıtip kórsetedi» deısiz, taǵy bir jeriniń kemshiligin taýyp alasyz. Áıteýir unamaıdy. Óıtkeni bizdiń kózqarasymyz Eýropaǵa qaraı qalyptasyp qalǵan. Ol yqylasty buratyn – aqparat quraldary. Dızaın óneri týraly jıi-jıi jarııalap otyrsa, kózqaras ózgeredi. Italııadan keletin sómkelerde qazaqtyń ornamentteri bar. Bul – shpıonaj. Olar urlap alǵan. Sonyń bári ózimizdiki ǵoı, nege paıdalanbasqa? Tipti sol aýzymyzdyń sýy quryp, tamsanatyn ıtalııalyq etikterge qazaqsha oıý-órnektiń nobaıy salynǵan. Bizde aıaq kıim óndirisi damymaǵan. Sebebi osy shyǵar. Dızaınerlerimizdiń júlde alyp jatqan kıimderi batysqa eliktep jasalǵan dúnıe. Qazir ulttyq ıdeologııa joq dep aıtýǵa da bolady. Ulttyq ıdeologııa bolmaǵannan keıin, ulttyq qundylyqtar sońǵy orynǵa syrǵıdy, kıimińe de, dástúrińe de qyryn qaraıdy. Halyqtyń yqylasy ulttyq ıdeologııaǵa negizdelgende ǵana suranys týady. Bizdegi ulttyq sana solqyldaq. Ulttyq namysy bar adam ulttyq kıimdi nege kımeıdi?
– Baltyq jaǵalaýyndaǵy elderde osydan birneshe ǵasyr buryn salynǵan úıleri ulttyq naqyshymen sol kúıi saqtalynǵan. Qazir elimizdiń júregi Astanany osy ǵasyrdyń qalasy deımiz. Biraq ondaǵy qurylystar eýropalyq úlgimen salynyp jatyr, ulttyq naqysh joq dep kóńili tolmaı júrgender kóp. Buǵan ne deısiz? Keıingi ǵasyrlarǵa Astana qandaı kelbetimen barmaq?
– Shyndyǵynda bul búgingi tańdaǵy kúrdeli másele bolyp tur. Búgingi salynyp jatqan úılerdiń 80 paıyzynyń jobasy batystan alynǵan. Ulttyq órnek, ulttyq kolorıt atymen joq. Onyń sebebi rasynda nede? Ol sáýletshiniń talǵamynyń tómendiginen emes. Qarjysyn tóleıtin tapsyrys berýshiniń talabyna saı bolady. Olar Amerıkadan, Japonııadan bolsa, sol jaqtyń jobalaryn alyp keledi. Sóıtip sáýletshige:«Osyǵan saı etip jasaısyń, eger keltire almasań, aqshasyn tólemeımin», – deıdi. Boldy. Amal joq solaı etýine týra keledi. Áıtpese sáýletshilerdiń fantazııasy tómen emes. Eger oǵan»ulttyq naqysh bolsyn» deseń, janyn salyp isteıdi.
Odan keıingi bir másele, ulttyq kalorıt, ulttyq óner degende neni aıta alamyz? Osy kezeńge deıin qazaq saharasynda 4 myń jyldyń ishinde 7 ret memleket aýysty. Arııler, saqtar, ǵundar, oǵyzdar, túrkiler, qypshaqtar keldi. Shyńǵys han dáýiri, keshegi Altyn orda, Reseıge qosylǵan ýaqytymyz. Árqaısysynyń ózindik orny bar. Izi qaldy. Tańbasy qaldy. Sonyń qaısysyn ustanǵan durys? Saq dáýirin ustaımyz ba, álde túrkilerdi me? Munyń bári de bizdiń ulttyq tańbamyz. Biraq qurtyp almaý kerek. Máselen, bir yqshamaýdanǵa «saq dáýiri» dep at berip, sony saqtardyń stılimen jasap shyǵý kerek. Al ekinshi bir yqshamaýdanǵa «túrki mádenıeti» dep ataý berip, máselen, «Kúltegin» dep atap, balbal tastarmen jasaqtap shyǵý kerek. Qaı nárseni jasaǵanda da atyna, taqyrybyna úılesimdi etip jasaý kerek.
Astana men Almaty búginde plastmassaǵa aınalyp ketti. Muny aıtyp ta jatyrmyz, másele etip kóterip te jatyrmyz. Qazirgi qarqyndy qurylystyń kezinde aıtqanymyz aıdalaǵa ketip, kóp elenbeı jatyr. Buǵan qazir mán bermese, erteń kesh bolady.
– Ulttyq naqysh dese, bizde dereý shańyraqty, odan qalsa qoshqar múıiz oıýlardy japsyra qoıady. Odan basqa úlgilerimiz joq pa sonda?
– Bul da jańaǵy atqa qondyryp qoıǵan batyrdyń eskertkishi sııaqty ǵoı. Bul da sonyń ekinshi formasy. Shańyraq – qasıetti zat. Onyń burynǵy ataýy – Otan. Ol kóne túrki tilinen aýdarǵanda «an» degen – kók álem, «ot» degen –ortasynda turǵan kún degen sóz. Otan degen sodan shyqqan. Qazaq búkil ómirin sonymen baılanystyrady. Otaý degen bar. Úı egesin otaǵasy deımiz. Otbasy, otanasy degen qasıetti sózderimiz taǵy bar. Osynyń bári de bir shańyraqtyń astyna uıysqandyqty bildiredi. Kıeli nárseni ne bolsa, soǵan japsyra berýge bolmaıdy. Qazaqsha oıýlardyń myńdaǵan túri bar. Tek qoshqar múıiz ǵana emes. Ańdardy, ósimdikterdi beıneleıtin ornamentter bar. Onyń ózi de birneshe túrge bólinedi. Ornamentterdiń ózindik úni, ózindik máni bar. Olardy retimen paıdalana bilse, úlken dúnıe shyǵarýǵa bolady. Oısyz, talǵamsyz paıdalanylǵan dúnıe eshqashan da jaqsy bolyp shyqpaıdy.
– Jalpy shyǵarmashylyq adamdary erekshe kózge túskish keledi. Ásirese sýretshiler. Olardyń kópshiligi shashtaryn, saqaldaryn ósirip erekshelenýge qumar keledi. Sizden de sony baıqaımyz…
– Jalpy túrkiler kezinde shashtaryn ósirip, órip qoıatyn bolǵan. Negizi, olar shashtaryn almaıdy eken. Bul qazaqtardyń úrdisinde bar nárse. Shash alý keıinnen musylman dinin qabyldaǵannan keıin engen. Men osy uzyn shashymmen júrgenime 35 jyl boldy. Bul elikteýshilik emes, ózime osylaı unaıdy.
– Naryq zamany nyq taban tiregende kóptegen sala qaırańda qalǵandaı kúı keshkeni ras. Ol sýretshilerge de salqynyn tıgizdi. Olar tarıhta qalatyn týyndy salǵannan góri, kún kóristiń qamyn kúıttep ketti. Sodan zamanǵa yńǵaılanyp ótimdi sýret salýdy bastap ketkendeı. Bul beıneleý óneriniń básin túsirmeı me?
– Qazir beıneleý salasynda izdenis joq emes, bar. Keıingi kezde bir úrdis paıda boldy. Odaq taraǵannan keıin ár sýretshi qolyndaǵy jasaǵan týyndysy ótýi úshin kún-tún demeı eńbektendi. Abstrakııa, taǵy da basqa taqyrypqa aýysyp ketkender kóp. Qazirgi jastardyń aǵymynda batysqa elikteýshilik basym. Soǵan beıimdelýshilik bar. Bul úrdis qashanǵa deıin jalǵasatyny belgisiz. Burynǵydaı týyndylardyń bárin satyp alyp, galereıaǵa qoıyp jatsa, baǵalap jatsa, onda álbette ilgerileýshilik bolar edi… Keıingi kezde elikteýshilikpen jasalǵan arzanqol týyndylar kóbeıip ketti. Ras. Buryn da bolǵan. Qazir de bar. Keleshekte de bola beredi…
– Áńgimeńizge rahmet!
