Kúıshi Tynysbek Tanashuly Dúısebekov Qyzylorda oblysynyń Shıeli aýdanynda turady. Uzaq jyldar Jańaqorǵan aýdanynyń aýyl sharýashylyǵynda bas esepshi, bas ekonomıst bolyp taban aýdarmaı eńbek etken. Búginde jetpis jastyń órine shyqqan aǵamyzdyń esimi áıgili Álshekeı kúıleriniń birden-bir sheber oryndaýshysy ári nasıhattaýshysy retinde elge belgili. Jaqynda «Aıqyn» gazetiniń redakııasynda qonaqta bolǵan kúıshimen áńgimemiz de osy ataqty Álshekeı murasy tóńireginde órbidi.
- Syr boıynyń dúldúl kúıshisi Álshekeıdiń murasyn tikeleı kimnen úırendińiz?
- On bir jasyma deıin naǵashymnyń qolynda boldym. Sheshemniń týǵan aǵasy — Ábdireıimuly Qurmashbek sýyrypsalma aqyn, shertpe kúıdiń sheberi-tin. Osy kisige uqsaǵym kelip, alty jasymnan dombyra, mandolın ustadym. Jasymnan bir qaǵary bar úlken kisilerdiń artynan erdim. Sonyń bári ónerge jaqyndyǵym, quımaqulaqtyǵymnyń arqasy. Esirkepuly Nurman degen ekinshi ákem elge belgili sýyrypsalma aqyn boldy. Sheshem Razııa da ándi táp-táýir salýshy edi. Osyndaı ónerli ortada ósken men de mektep jasynan jyr-terme aıtyp, betashar ashtym.
1960-jyldary Qońqabaıuly Esirkep degen aýylymyzdyń belgili aqynyna kúnde bir qarııa kisi kelip áńgimelesip júrdi. Qansha degenmen sóz baqqan, óner baqqan adam emespin be, syrttarynan baqylap-baǵyp júrdim. «Sen dombyraǵa shebersiń ǵoı, myna qarııa sumdyq kúıshi adam. Ertede Álshekeı degen kúıshi ótken, bul kisi sonyń 40-taı kúıin biledi. Aty-jóni — Ótkelbaev Ibadýlla (jurt Ibash dep ketken). Kúı úırenemin deseń, qyrsyǵyp tartpaı qoıady. Sóılesken bolyp, baıqatpaı kúılerin úırenip al» dedi meniń kúıdi bir tartqannan qaǵyp alatynymdy biletin Esirkep aqyn.
Sodan 15 kúndeı Ibadýlla aqsaqaldyń qasynda áńgimelese júrip, ara-arasynda Álshekeıdiń kúılerin tartqyzamyn. Ol kisi kúı ústinde bar dúnıeni umytyp, kıiz úıdiń tórinen esigine deıin quıryǵymen jyljyp baryp qalǵanyn baıqamaı qalady. Kezinde Álshekeıdiń sońynan ergenderdiń biri eken. Osy Ótkelbaev Ibadýlla aqsaqaldan Álshekeıdiń 16 kúıin úırenip aldym.
- Sol 16 kúıdiń bárin qazir de tarta alasyz ba?
- Jeteýin ǵana tartamyn. Qalǵanynyń bárin umytyp qaldym. Ol kezde Álshekeı kúıshiniń dańqy kómeskilenip, umytyla bastaǵan. Qaı ortada da ónerpazdar Qazanǵapty, Táttimbetti, Qurmanǵazyny, Dınany, Toqany tartady, jurttyń da menen suraıtyny atalǵan kúıshiler. Álshekeıdi eshqaısysy bilmeıdi. Men de sosyn aty men ataǵy dúrkirep turǵan kúıshilerdiń murasyna qaraı yńǵaılandym. Ol kezde kúıdi radıodan tyńdap úırenemiz. Ózimniń mýzykalyq saýatym joq, nota bilmeımin. Sóıtip júrip, Ibash aqsaqaldan úırengen 16 kúıimniń tek 7 kúıin ǵana saqtap qala aldym.
Ózimniń ekinshi ákem Esirkepuly Nurman da — Álshekeıdiń qasynda qyryq jyl birge júrip, jyr aıtqan kisi. Bul kisi ári jyraý, ári jyrshy bolǵan. 1973 jyly 101 jasynda qaıtys boldy. Mamandyǵym men atqarǵan qyzmetim esepshi boldy da, ákemniń aýzynan qıssalaryn jattap alýǵa ýaqytym da, qulqym da bolmady. Osy ekinshi ákem aıtyp otyratyn: «Bir kúni Álshekeı Shıeliniń bazarynda attyń ústinde maldas quryp otyryp, et pisirimdeı ýaqyt kúı tartty. Jınalǵan qalyń jurt jan-jaqtan qysa bastaǵanda, arqalanyp ketip, aıaǵyndaǵy másisin sheship tastap, dombyrany bashpaıymen tartqanyn óz kózimmen kórdim. Adamnyń ústine adam shyǵyp ketti, ótirik bolsa kózim shyqsyn. Biz de adamnyń ústine shyǵyp, tymaqpen aqsha jınadyq» dep. Ol kezde bes somǵa bir túıe keledi eken. Bul sol 1909 jyldar-aý deımin. Álshekeıdiń degen shyrqaý sheginde júrgen kezi bolsa kerek.
1960-jyldary Almatydan Ǵylym akademııasynan eki kisi ákemdi izdep úıge keldi. Maqsattary — Álshekeı jaıly kórgen-bilgenin surastyrý, derek jınaý. Ákem: «Men Álshekeıdiń qyryq jyl qasyna erip júrip jyr aıttym» dedi. «Onda sol kisiniń bir-eki kúıin tartyp berińiz» dedi Almatydan kelgen ǵalymdar. «Men jyr aıtqanym bolmasa, kúıden maqurymmyn, kúıdi mynaý meniń sary balam tartady, munyń qaıdan úırenip júrgenin bilmeımin, biraq Álshekeıdiń kúıleri ekeni aqıqat, óıtkeni meniń qulaǵymda saryny, qaǵysy qalǵan» dedi ákem.
Sol 1968 jyldan bastap meni Álshekeı kúılerin oryndaýshy, nasıhattaýshy retinde aýdan men oblysqa, radıoǵa, teledıdarǵa súıreleı bastady. 1976 jyly 25- sezd ótip, sol dúbirli toıdyń arasynda Ábdiqadyr Ábdihalyqov Álshekeıdiń tórt kúıin, men tórt kúıin tarttym. Manap Kókenov jyrdan shashý shashty. 1980 jyly 2-respýblıkalyq aqyndar aıtysyna 9 dombyrashynyń bireýi bolyp qatystym. Sol kezde Qazaq radıosynyń Altyn qoryna, kúıtabaqqa kúılerimizdi jazyp aldy. 1985 jyly «Alataý» telearnasyna Álshekeıdiń jeti kúıin, ózimniń eki kúıimdi jazdyrdym. Buryn Álshekeı kúılerin Ábdiqadyr Ábdihalyqov ekeýmiz nasıhattaýshy edik, ol kisi marqum bolyp ketti. Sóıtip, Álshekeı kúılerin nasıhattaýshylardan búginde bir ózim qaldym. Álshekeıdiń men biletin kúıleri: «Tolqyn», «Eges», «Sherli», «Jaıaý kerbez», «Otarba», «Aqqý ketken», «Aıshamenen 6 tartys», «Bópemenen 5 tartys».
Álshekeıdiń Jıdebaı degen týǵan nemeresi (Dánebektiń balasy) jeti-segiz jyldaı boldy, ómirden ótip ketti. Jıdebaıdyń ákesi Dánebek ákesiniń 90-daı kúıin tartqan. Ókinishke qaraı, odan kezinde eshkimniń jazyp alý oıyna kelmepti.
- Álshekeıdiń dombyrasy saqtalǵan ba?
- Saqtalmaǵan sebebin aıtaıyn. Bul ózi qyzyq jaǵdaı. Álshekeıdiń kúıin táýir tartatyn biraz aǵaıyndary bolǵan. Solardyń eń sońǵysy — Álshekeıdiń bel balasy Dánebek elýinshi jyldary qaıtys bolǵan. Dánebekten keıingi urpaǵy Álshekeıdiń kúılerin tarta almaıdy. Tarta almaıtyn sebebi, Álshekeı dese týysqandarynyń aza boıy qaza turady. Dánebek ákesiniń dombyrasyn aǵaıyndarynyń birine amanat etip qaldyrǵan eken. Kóp uzamaı amanatqa alǵan kisiniń otbasynan birneshe adam óledi. Bir úıden úsh adam ketken. Ol dombyrany basqa adamǵa berse, ol úıden de adam óledi. Odan keıin de dombyrany alǵan úılerde adam ólimi jıilep ketedi. Qazaq óte yrymshyl halyq qoı, aqyry qoryqqannan Álshekeıdiń dombyrasyn otqa jaǵady. Sonymen, ol dombyra joq. Kúıleriniń de tolyq saqtalmaýyna jańaǵydaı jaǵdaı áser etken.
- Endi Álshekeı kúıshiniń ómiri jóninde tolyǵyraq aıtyp berseńiz…
- Álshekeıdiń túp-tegi Qońyrat taıpasy ishindegi Qurban atadan taraıdy. Qurbannyń eń úlken balasy Kıikshiden Bekbaýyr, Bekbaýyrdan Qojabergen, odan Álshekeıdiń atalary taraıdy. Qarataý óńirindegi «Bektibaı sazy» degen jerde 1847 jyly dúnıege kelgen Álshekeı 1929 jylǵa deıin sol mańdy jaılaǵan. «Asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn» degen otyzynshy jyldyń oıranynda Syr boıyndaǵy eldiń táýir kisileri Aýǵanstanǵa qaraı aýady. Aýyp bara jatqan elden qalmaıyn dep Álshekeı de dúrmekke eredi. Elden aýarda Syrdarııamen qoshtasyp, darııanyń aǵysy da adamnyń ómiri ispetti ǵoı dep tolqyp, «Tolqyn» degen tolǵaý kúıin shyǵarady. Aýǵanstanǵa óte almaı, Tájikstannyń Qorǵantóbe aýdanynda shekarashylardyń qolyna túsip, sol jerde úsh jyldaı ómir súredi. 1932 jyly 85 jasynda qaıtys bolady. Súıegi sol Tájikstannyń Qorǵantóbesindegi «Jýan» degen qystaqtyń shetindegi qazaq beıitine jerlenedi.
Syr boıynda Bópe degen ári jyraý ári sumdyq kúıshi bolǵan. Bir úlken jıynda Álshekeı ekeýi kúı saıysyna túsedi. Sonda Bópe: «Álshekeıdiń bashpaıymen tartqanyn qaıtalasam eki dúnıede armanym bolmas edi» dep otyra qalyp jylaǵan eken. Álshekeı shabandoz bolǵan, attyń baýyrynda ketip bara jatyp kúı tartady eken. Sal-seri bolyp, qasyna jyrshylar men kúıshiler, meırampazdar erip júrgen. Ózi 116 kúı shyǵarǵan eken. Jastaıynan ónerge baýlyǵan naǵashysy Rústem ataqty qobyzshy ári sybyzǵyshy bolǵan desedi.
- Óz kúılerińiz jóninde de aıta otyryńyz?
- Eki kúıim bar dedim. Bireýiniń aty — «Órleý», 1974 jyly balam dúnıege kelgende qýanyshtan týyp edi. Ekinshisiniń aty — «Jaılaýda», 1979 jylynaǵashym bolyp keletin bir qoıshynyń ótinishimen oıda joqta týdy.
Bıyl Álshekeıdiń týǵanyna 165 jyl tolyp otyr. Syrdyń syrbaz kúıshisin eleýsiz qaldyrmaýymyz kerek. Jańaqorǵan men Talap aýylyndaǵy mýzykalyq mektepter Álshekeıdiń atynda, kúıshi esimin alǵan kóshe de bar. Desek te kúıshi esimin, kúılerin halyq arasynda nasıhattaý jaǵy áli de kemshin. Onyń shyǵarmalaryn keıingi urpaqqa jetkizip ketý — meniń qasıetti paryzym.
- Áńgimeńizge rahmet!
Tóreǵalı TÁShENOV, «Aıqyn».
