Babalar sözın tırıltken...

Būl tūsta ertede qaiyŋnyŋ bezındei tuǧan halqynyŋ bolmys-bıtımımen bıte qainasqan folklorlyq mūrasy otarlauşy ūlt tarapynan būtarlanyp, būrmalanyp, köbısı qara köleŋke arhivterde şaŋ basyp jatqan-dy. Ol ejelgı mūrany şaŋ-tozaŋnan sılkıp arşi bastady. Bırtındep qazaqtyŋ halyq prozasynyŋ negızın qalady. Ertegı, aŋyz, mifterdıŋ boiyna qan jügırtıp, jan bıtırdı. Folklordyŋ teoriialyq qalpyn tiianaqtady. Söite jürıp jolyn jalǧaityn şäkırt tärbieledı. Sūŋǧyla ızbasarlaryn tyŋ, sony taqyryptarǧa saldy. Özı jeldıŋ ötınde tūryp, olardyŋ eŋbekterın şaşau şyǧartpai qorǧatty. Ol ūltynyŋ ūşan-teŋız mūrasynyŋ basyn qosyp «Babalar sözınıŋ» 100 tomyn qūrastyruǧa ūiytqy boldy. Mehnatty jūmysty abyroimen alyp şyqty. Enşılı ǧūmyryn tūtastai ūlt ruhaniiatyna arnady. Aqyry, mıne, jaryq düniedegı däm-tūzy tausylyp, iılmegen, bügılmegen, tua bıttı mınezınen fäniden baqiǧa köştı. Soŋyna haty ölmeitın ǧalymnyŋ şyn beinesın qaldyrdy. Ruhy peiışte şalqysyn! Ol körnektı ǧalym – Seiıt Qasqabasov.

Klassikalyq tolqynnyŋ soŋǧy tūiaǧy

Qazaq ädebiet aidynyndaǧy klassikalyq ädebiettanuşylardyŋ eŋ soŋǧy tūiaǧy Seiıt Qasqabasov ta qaitys bolypty. Sonau ertede M.Äuezov, J.Aimauytovtar bastap ketken, B.Kenjebaev, Q.Jūmalievter negızın qalaǧan klassikalyq ädebiettanudyŋ eŋ soŋǧy tūiaǧy ömırden ozdy. Osymen qazaq ädebiettanuynyŋ bır däuırlık tarihy özınıŋ nüktesın qoidy. Ädebiet aidynynda kemeler ketıp, bız sekıldı qaiyqtar qaldyq. Seiıttıŋ boiyndaǧy ǧylymi qasiet tua bıtken. Onyŋ oilau jüiesı, jazu mänerı jäne teoriialyq qaǧidattardy ret-retımen taldauy 1960 jyldardan bastap bügıngı künge deiıngı elu jyldyq ädebiettanudaǧy ülken ürdıs bolatyn. Ol kısı ǧylymi terminderdı saty, satysymen qoia bıletın. Ädebiettanu ǧylymyn eŋ tömengı nükteden bastaǧan adam sol saty arqyly bırtındep joǧarylap otyryp, onyŋ eŋ biık deŋgeiıne köterıletın. Onyŋ jazǧany da, oqyǧan därısterı de sondai tiianaqty. Sonymen qatar S.Qasqabasovtyŋ qazaq folkloryndaǧy proza, Abaidyŋ şyǧarmalaryndaǧy prozalyq ülgıler, «Eskendır» poemasynyŋ jazylu tarihy men tekstologiiasy turaly jazǧandary ülken ürdıstı şyǧarmalar. Mıne, osyndai ǧylym qairatkerın aqtyq saparǧa şyǧaryp tūrǧanymyz ökınıştı. Endı kım? Būryn, tıptı menıŋ özım keiıngı jiyrma jyldaǧy barlyq kıtaptarymdy S.Qasqabasovqa resenziiaǧa bermei jariialamauşy edım. Onyŋ är pıkırı, tıptı terıstegen künnıŋ özınde maǧan basqaşa bır oi salyp, ǧylymi baǧyt-baǧdar sılteitın. 1987-1989 jyldardaǧy Alaş arystaryn aqtau kezındegı ıs-äreket jäne sondaǧy jazylǧan anyqtamalardyŋ barlyǧyn S.Qasqabasov marqūm jazyp edı. Mūny bız özara «eşkımge aitpaimyz» dep kelısken edık. Äsırese Ortalyq komitetke nūsqauşy bolyp barǧannan keiın, Ö.Jänıbekovtıŋ keŋesşısı bolǧannan keiın 1988 jyly 24 säuırde sot jüzınde aqtalǧan Alaş qairatkerlerın Ö.Jänıbekov ekeuı ıske ainaldyrdy. Kolbinnıŋ aldyna mäsele etıp qoiyp, qauly şyǧaruǧa deiın jetkızdı. Egerde sol kezde Kolbinnıŋ mädeniet, ädebiet jönındegı keŋesşısı S.Qasqabasov pen zaŋ jönındegı keŋesşısı S.Qasymov bolmaǧanda Alaş ardagerlerınıŋ aqtaluy kem degende 1,5-2 jylǧa sozylar edı. Al būl halyqty oiatudaǧy, täuelsızdık aludaǧy daiyndyqqa ülken nūqsan keltıretın edı. Seiıt Asqarūly qazaq ädebietı tarihyndaǧy jäne onyŋ teoriialyq ürdısındegı klassikalyq tolqynnyŋ soŋǧy tūiaǧy. Endı bız kemeler ketkende artynda qalǧan qaiyqtar qaltyldap ömır süremız, ökınıştısı – osy. Bıraq Qasqabasov siiaqty ǧūlamalar tamyryn tereŋge jaidyryp ketken ädebiettanu ǧylymy kökteidı, kögeredı, erteŋgı künge öz önımın molynan qaulatyp ösıredı dep oilaimyn. Adam retınde de jüregı jyly, naqty söileitın şynşyl, şyndyqtyŋ özın köŋılıŋdı qaldyrmai jetkızetın jan edı. Jatqan jerı jaily, topyraǧy torǧa, imany joldas bolsyn! Körden qiiamet-qaiymǧa deiıngı kömeskı ömırde Alla aldynan jaryǧyn tüsırsın!

Tūrsyn Jūrtbai

Qazaq folklortanuyn halyqaralyq deŋgeige kötergen ǧalym

S.Qasqabasovtyŋ qaitys boluy – orny tolmas ülken qaza. Seiıt aǧamyz qazaqtyŋ ǧana emes, jalpy türkı halyqtarynyŋ folkloryn zertteuge üles qosqan ǧalym. Soŋyna ülken mektep qaldyrǧan tūlǧa. Sondai-aq ol kısı ǧylym ısın üilestırgen, ūiymdastyrǧan qairatker. Qazaqstan täuelsızdık alǧan kezınde qazaq ǧylymyn Sovet ökımetınen bölıp, Qazaqstannyŋ täuelsız ǧylym qorǧaityn komitetınıŋ negızın salǧan, alǧaşqy Joǧary attestasiialyq komissiiany basqarǧan kısı. Sonymen qatar quǧyn-sürgın körgen Alaş ziialylarynyŋ qūjattaryn daiyndap, olardy aqtau ısıne ülken üles qosty. Seiıt aǧany eŋ äuelı ädebiettanuşy, folklortanuşy ǧalym dep aitamyz. Kezınde qazaq folklorynyŋ «Babalar sözı» dep atalatyn jüz tomy jaryq kördı. Mūnyŋ köbısı būǧan deiın arhiv qoimalarynda şaŋ basyp jatqan, jaryqqa jetkenderınıŋ özı būrmalanyp, jūlmalanyp şyǧarylǧan. Sovet ökımetı kezınde bızdıŋ folklorymyz, ertegı, dastan-jyrlarymyz qaişyǧa ılıngen. Ükımet özderıne jaqpaityn tūstaryn kesıp alyp tastap otyrǧan. Sonyŋ bärın qaitadan qalpyna keltırıp, tekstologiialyq jūmys jasap, ǧylymi tüsınıktemelerın jazyp şyǧardyq. Osy älemde teŋdesı joq megajobany atqaryp, ūiymdastyrǧan Seiıt aǧa. Osy jūmysqa kırıskende «bızden jüz tom folklor şyqpaidy» dep būǧan kümänmen qaraǧandar da boldy. Alaida osynyŋ bar auyr salmaǧyn M.Äuezov atyndaǧy instituttyŋ ǧalymdary jäne institut basşysy Seiıt aǧa köterıp aldy. Bügınge deiın türkı jäne älem halyqtarynda jüz tom folklory bar tek qazaq halqy ǧana. Seiıt aǧa bızge «qazaq halqynyŋ mūrasy üş jerde saqtalǧan. Onyŋ bırınşısı, eskı qorymdardy qazsaŋ, arheologiialyq mūraŋ şyǧady. Ekınşısı, halqymyzdyŋ altyn sandyq keudesın qazyp, közı tırı aqsaqal ata-apalarymyzdan jazyp alsaŋ, sonda qazyna bar. Üşınşısı, qoljazba, arhiv, qoimada tūrǧan dünieler. Osynyŋ bärın jinau kerek» deitın. S.Qasqabasov 1950 jyldary ǧylymǧa keldı. M.Äuezov batasyn berıp, qazaq ertegısın zertteuge baǧyttaǧan. Keiınnen qazaqtyŋ qiial-ǧajaiyp ertegısın etnografikalyq qyrynan, salt-dästürımızben bailanystyryp zerttedı. Sodan soŋ Şyǧys mūralarymen, arab, parsy älemımen sabaqtastyryp zerdeledı. Bızdıŋ mädeni mūramyzdyŋ köbısınıŋ şyǧyspen tamyrlasyp tūrǧanyn sol kezdıŋ özınde ǧylymi tūrǧyda aiqyndap berdı. Qūran Kärımdı Sovet ökımetı kezınde ǧylymi nysanǧa ainaldyrdy. Ol jyldary Qūran Kärımdı ǧylymi ainalymǧa kırgızbek tügılı, onyŋ atyn aitqandardy mänsūqtaityn. Sondai-aq Seiıt aǧa auyz ädebietımızdegı ülken prozany negızdep, ertegı, aŋyzdardy jeke-jeke janr etıp jasady. Mūny «halyq prozasy» dep atady. Türkı elderınıŋ köbısınde Seiıt aǧanyŋ şäkırtterı bar. Türkiiada, Tatarstanda, Özbekstanda, Qyrǧyzstanda būl kısını bıledı, eŋbekterımen jaqsy tanys. Demek Seiıt aǧa qazaq folklortanuyn halyqaralyq deŋgeige kötergen ǧalym. Seiıt aǧa özındık közqaras, pıkır ūstanymynda öte tabandy qairatker. Özı bet alǧan jolynan būrylyp, ainalasyna jaltaqtamaityn. Bosmoiyn bolyp, bylq-sylq etıp bilıktı jaqtap, bıreulerdıŋ jetegınde ketıp qalmaityn. Būl kısı öte tabandy, öz mūratyna, ǧylymǧa, ata-babasyna adal, batyr mınezdı kısı edı. Jūmys uaqytynda kabinetıne bara qalsaŋ bastapqyda tüsı sūsty, biurokrat siiaqty körınedı. Öitkenı öte tärtıptıŋ, jauapkerşılıktıŋ adamy. Osy temırdei tärtıbınıŋ arqasynda «Babalar sözınıŋ» jüz tomyn daiyndap şyqty. Tıptı jıger küşın, densaulyǧyn da ǧylymǧa arnady. Kabinetınde sūsty dedık, endı üiıne bara qalsaŋ meiırban qazaqtyŋ qariiasyn köresız. Tamara tätem marqūm da dastarqandy köl-kösır etıp jasaityn, as üstınde erkın otyryp äzıl-qaljyŋyn aralastyryp, äŋgımemızdı aitatynbyz. Sosyn kabinetıne barardyŋ aldynda dombyra tartady, özıŋe dombyra ūsynady. Arqanyŋ jaqsy änderın aitatyn. Söitıp köŋılın kötergennen keiın kabinetıne baryp, şäkırtterımen jūmysyn bastaityn. Şäkırtterınen kıtap aiamaityn. Sūraǧan kıtabyŋdy qolyŋdy qaqpai berıp, tızımdep alyp qalatyn. Ünemı şäkırtterım üirensın, bolsyn dep tılep otyratyn, ünemı şäkırtterınıŋ jolyn aşatyn ūsta adam edı. Menı ǧylymǧa äkelgen de Seiıt aǧa. Bükıl kıtaptarymdy qadaǧalap şyǧartty. Arnaiy tapsyrma berıp, «folklordaǧy türkı-monǧol bırlıgı» degen salany maǧan jüktedı. Şäkırtterınıŋ är qaisysyna ärtürlı taqyryp berdı. Mysaly, K.Matyjanovqa basynda balalar folkloryn berdı, keiınnen otbasylyq ǧūryp folkloryn berıp, qorǧatqyzdy. Şämşädin Kerımge sal serılerden kandidattyq, qazaq jūmbaǧynan doktorlyq qorǧattyrdy. Sonda şäkırtterıne «tabandy, qaisar bolyŋdar, orta joldan taiqyp ketetın qazaqtyŋ jaman bır mınezı bar. Olai bolmauy kerek. Ǧylymǧa keldıŋ be, soŋyna deiın küres, tıptı sonyŋ jolynda özıŋdı qūrbandyqqa şaluǧa daiyn bol» deitın. Özı ömırde sondaiǧa barǧan kısı. Ömırde asa qanaǧatşyl adam edı. Bailyqqa, syilyqqa, jyltyraq dünielerge onşa üiır bolmady. Ol kısı halqym, ǧylym, qazaq halqynyŋ ruhani qazynasy dep ömırden öttı. Adam retınde baqytty ǧūmyr keştı. Nemere, şöbere süidı. Ūrpaqtary el qatarly tırşılık etıp jatyr. Şäkırtterıne de, ūrpaqtaryna da köŋılı tolatyn. Sondyqtan armany joq kısı dep aitsaq bolady. Tek «qazaqtyŋ täuelsızdıgı mändı, mäŋgı bolsyn» degen arman-mūraty bar edı. Seiıt aǧa keşe ǧana ömırden köşken M.Maǧauin, Ä.Tarazidıŋ dosy edı, bırınen keiın bırı ketıp, ūlylar sirep barady. Aǧamyzdyŋ aldy imandy, arty qaiyrly bolsyn. Ruhy peiışte şalqysyn!

Aqedıl Toişan

Ädebiet pen ǧylymǧa adaldyq tanytty

Körnektı ǧalym, söz önerı, qazaq tarihy jönınde jan-jaqty zertteuler jürgızgen Seiıt aǧamyz dünieden köşıptı. Ol kısınıŋ qazaq ruhaniiatyna qosqan ülesı san salaly, arnaly. Aǧamyzdy tek folklortanuşy dei almaimyn, auyz ädebietımen qatar qazaq jazba ädebietı turaly da ırgelı eŋbekter jazdy. Qazaq teatrtanu salasyna da eleulı üles qosty, Qazaq Sovet ensiklopediiasynyŋ avtorlarynyŋ bırı. Tek qazaq folklory emes, küllı türkı, TMD halyqtarynyŋ folkloryn zertteude ölşeusız eŋbek ettı. Äsırese halyqtyq prozany zertteude ädebiettanuǧa tyŋ közqaras alyp keldı. Būryn aŋyz ben ertegını ǧana aitsaq, S.Qasqabasov qazaqta mif bar ekenın däleldep berdı. Būryn mif ejelgı grekter men Rimde ǧana bar dep esepteuşı edık, al Seiıt aǧamyz ädebiettanu ǧylymynda mif qazaq halyqtyq prozasynyŋ ajyramas bölşegı ekenın däleldedı. Sondai-aq Sekeŋ talai şäkırttıŋ, bügınde aldy azuly ädebiettanuşyǧa ainalǧan talai ädebietşınıŋ jolyn aşyp, batasyn bergen ūly ūstaz edı. Mūny qazır bırı bılse, bırı bılmes. Bügınde «Qasqabasovtyŋ mektebınen» ötıp, ǧalymnyŋ aldyn körgen şäkırtterı ädebiettanuda ırgelı eŋbekter jazyp jür. Osy oraida Evraziia ūlttyq universitetıne sıŋırgen eŋbegın erekşe atap ötken jön bolar. Äsırese filologiia fakultetınıŋ kadrlyq jaǧynan qalyptasuyna köp qyzmet ettı. Universitet aşylǧan jyldary ǧylymi Şyǧystanu ortalyǧynyŋ basşysy bop qyzmetke bardy. Keiıngı jyldary qazaq ädebietı kafedrasynyŋ meŋgeruşısı boldy. Osy universitet qalyptasqan kezden eleulı eŋbek sıŋırıp, damuyna üles qosty. Kezınde Astanaǧa batpaq, masa dep eşkım köşkısı kelmegenı ras. Sol zamandarda elordaǧa alǧaşqy qarlyǧaş bop, ǧylymnyŋ köşın bastap baryp, ainalasyna myqty ädebietşılerdı toptastyrdy. Rymǧali Nūrǧali, Diqan Qamzabekūly syndy zertteuşılerdı şaqyryp, solardyŋ ūiytqysy bolǧany esımızde. Astanaǧa köşken ǧalymnyŋ bärı derlık eŋ äuelı Seiıt aǧanyŋ üiıne baryp, Tamara apaidyŋ şaiyn ışetın. Keiın seksen jasynda Almatyny saǧynyp, institutqa qaita keldı. Redaksiiada däl qazır atqaryp jatqan jūmystary bar edı. Bügınde bes tomdyq jinaǧy jaryq kördı, degenmen oǧan da syimaǧan, tys qalǧan zertteulerı qanşama. Bır taŋǧaldyratyny, aǧamyzdyŋ qalamy jüirık edı, jyldam jazatyn. Ǧūmyrynyŋ soŋyna deiın eŋbektenıp, zertteumen ainalysty. Ädebietke, ǧylymǧa degen adaldyq osy bolsa kerek. Ǧylym jolyndaǧy sara jol, sarabdal bolmysynan bölek, Seiıt Qasqabasovtyŋ adamgerşılıgı bır töbe edı. Jūbaiy Tamara jeŋgemız de jaŋa jyldyŋ qarsaŋynda qaityp edı. Endı, mıne, soŋynan Seiıt aǧamyz da mäŋgılıkke sapar şektı. Ekeuı tört bala tärbielep ösırdı. Tamara apaiymyz ben Serık aǧamyzdyŋ mahabbatyna, adaldyǧyna süisıne qarauşy edık! Oryndary oisyrap qaldy. Talai jyl institut direktory, bölım meŋgeruşısı bop jürgen şaǧynda tek basşy emes, adamgerşılıgımen este qalar ardaqty aǧamyzǧa ainalyp kettı. Jekırıp, ūrysudy bılmeitın, ūlt tärbiesı men bolmysy jaiynda aityp qana qoimai, aǧamyz özı de sonyŋ jarqyn ülgısı boldy. Kezınde Aqseleu Seidımbek aǧamyz ekeuı bölımde otyrǧan şaǧynda ekeuara äŋgımesı sondai jarasymdy bolatyn. Ekeuınıŋ aitatyn äŋgımesı ne bır kıtaptan da qūndy qazyna edı. Bügınde aǧamyzdyŋ tärbielep ösırgen tört ūly da elımızdıŋ örkendeuıne üles qosyp jürgen eŋsesı biık, abyroily azamattar. Otbasyna, balalaryna qaiǧyra köŋıl aitamyz!

Seiılbek Säken