Qazaqstanda tuu körsetkışı tömendep jatyr. Būl turaly «Za nami uje vyehali» jobasy zertteu jürgızgen, dep habarlaidy “Adyrna” ūlttyq portaly.
"Qazaqstanda äielder būrynǧydan az bala tuatyn boldy. Balalar ärdaiym qadırlengen elde tuu körsetkışı tūraqty türde tömendeude. Būl körsetkış älı de tömendei beredı. Bız resmi statistika mälımetterın taldap, bırqatar jaǧymsyz ürdısterdı anyqtadyq", – delıngen düisenbıde jariialanǧan habarlamada.
Atalǧan habarlamada 90-jyldardyŋ auyr kezeŋınen keiın tuu körsetkışı 2000-jyldary qaita köterıle bastaǧany aitylǧan.
"Būl kezeŋde Qazaqstan Täuelsızdık alǧannan keiıngı daǧdarysty eŋserıp, ekonomikalyq ösu bastaldy. Halyqtyŋ tabysy men bolaşaqqa degen senımı artty. Mūnyŋ barlyǧy tuu körsetkışınıŋ ösuıne sebep boldy. Alaida qazırgı uaqytta būl ösım toqtaǧan siiaqty", – dep jazady basylym.
Berılgen mälımetke säikes, Qazaqstandaǧy "erekşe joǧary tuu körsetkış 2022 jyly aiaqtaldy".
"Ūlttyq statistika biurosynyŋ mälımetınşe, soŋǧy üş jylda jiyntyq tuu koeffisientı (JTK) aitarlyqtai tömendeude. Mäselen, 2021 jyly JTK – 3,32 bolsa, 2022 jyly – 3,05, 2023 jyly – 2,96, al 2024 jyly – 2,8-ge deiın qūldyrady. Mysal üşın aita ketsek, eŋ joǧary koeffisient – Türkıstan oblysynda – 4,25, al eŋ tömengısı – Soltüstık Qazaqstan oblysynda – 1,71.
JTK tömendeuımen qatar eldegı jalpy tuu körsetkışı de azaidy. 2021 jyly Qazaqstanda 446 myŋ näreste düniege kelse, 2022 jyly – 404 myŋ, 2023 jyly – 388 myŋ, al 2024 jyly – 366 myŋ bala tuǧan. Būl – 20 millionnan astam halqy bar el üşın öte tömen körsetkış. Soŋǧy üş jylda tuu körsetkışı 80 myŋǧa azaidy! Būl – Qaskeleŋ nemese Jaŋaözen sekıldı qalalardyŋ halqy. Sonymen qatar, būl – soŋǧy 15 jyldaǧy eŋ tömengı körsetkış", – dep atap ötılgen habarlamada.
Jurnalister salystyru üşın 2009 jyly Qazaqstanda 356 myŋ bala düniege kelgenın eske saldy.
"Bügıngı künı tuu deŋgeiı halyqtyŋ özdıgınen jaŋaruyn (reproduksiiany) qamtamasyz etıp tūr, sondyqtan halyq sany ösıp, 20 millionnan asty. Alaida jyl saiyn jaŋa tuǧan qazaqstandyqtar sany azaiyp keledı. Būl – bükıl el boiynşa jaǧdai. Endı aimaqtarǧa toqtalaiyq. Dästürlı türde Qazaqstannyŋ soltüstık jäne şyǧys öŋırlerınde – orystar, ukraindar, belarustar sekıldı slavian etnostary köp tūratyn aimaqtarda – tuu körsetkışı ärdaiym tömen bolǧan. Al oŋtüstık jäne batys öŋırlerde – qazaqtar basym tūratyn jerlerde – tuu körsetkışı joǧary edı. Būl jaǧdai köşı-qon üderısterımen, köpbalaly bolu dästürımen, dınşıldık deŋgeiımen jäne etnostardyŋ urbanizasiiasymen bailanysty boldy. Negızgı tabiǧi ösımdı oŋtüstık jäne batys aimaqtar qamtamasyz etıp kelgen. Mysaly, eŋ köp bala Türkıstan oblysynda tuady. Byltyr būl oblysta 53 myŋ säbi düniege kelgen. Būl bır ǧana oblystyŋ körsetkışı – ol Şyǧys Qazaqstan, Soltüstık Qazaqstan, Pavlodar, Qostanai, Aqmola jäne Abai oblystaryn qosa alǧandaǧy körsetkışten de köp! Alaida soŋǧy üş jylda būl öŋırlerde de tuu körsetkışı tömendep keledı", – delıngen maqalada.
Sondai-aq, Türkıstan oblysynda da soŋǧy üş jyl boiy tuu deŋgeiınıŋ tömendeuı baiqalyp otyrǧany atap ötılgen.
«2021 jyly būl öŋırde 65 myŋ bala düniege kelse, 2022 jyly – 58 myŋ, 2023 jyly – 56 myŋ, al 2024 jyly - 53 myŋ säbi tuylǧan. Üş jyl ışınde oblystaǧy tuu körsetkışı 12 myŋǧa azaiǧan. Aimaqtyq tūrǧyda, äsırese oŋtüstık jäne batys oblystardaǧy tuu körsetkışınıŋ tömendeuı eŋ aldymen qazaq halqy arasyndaǧy bala tuu sanynyŋ qysqaruymen bailanysty. Eger 2021 jyly respublika boiynşa qazaq äielderı 360 myŋ bala tusa, 2022 jyly būl körsetkış 325 myŋǧa, 2023 jyly – 312 myŋǧa, al 2024 jyly – 293 myŋǧa deiın tömendegen.
Ekınşı eŋ ırı etnos – orys halqynyŋ da jaǧdaiy mäz emes. Mäselen, 2021 jyly orys äielderı 32 myŋ bala düniege äkelse, 2022 jyly būl san 28 myŋǧa, 2023 jyly – 26 myŋǧa, al 2024 jyly – 24 myŋǧa deiın qysqarǧan», – dep naqtylaidy BAQ.
Tuu körsetkışıne äser etetın basty faktorlardyŋ bırı – nekege tūru men ajyrasu dinamikasy.
«Neke sany jalpy azaiuda. 2021 jyly elde 140 myŋ neke tırkelse, 2022 jyly – 128 myŋ, 2023 jyly – 120 myŋ, al 2024 jyly azdap ösıp, 123 myŋǧa jettı. Degenmen, būl – soŋǧy 20 jyldaǧy eŋ tömen körsetkışter. Mysaly, 2005 jyly da Qazaqstanda 123 myŋ neke tırkelgen, bıraq ol kezde halyq sany qazırgıden 5 million adamǧa az bolatyn.
Ajyrasular boiynşa jaǧdai basqaşa. 2019 jylǧa deiın olardyŋ sany jyl saiyn artyp otyrǧan. Keiın tömendeu baiqaldy. 2019 jyly 59 796 ajyrasu tırkelse, 2020 jäne 2021 jyldary – 48 myŋnan, 2022 jyly – 44 517, 2023 jyly – 40 227 boldy. Alaida 2024 jyly ajyrasular sany qaitadan säl ösıp, 40 569-ǧa jetken», – delıngen habarlamada.
Avtorlar Qazaqstanda är üşınşı neke ajyrasumen aiaqtalatynyn atap ötedı.
«Būryn ajyrasudyŋ basty sebepterı – tūrmystyq zorlyq-zombylyq, ışımdıkke salynu nemese opasyzdyq bolatyn. Qazır būl körınıs kürt özgerıp keledı. Atalǧan sebepter älı de özektı bolǧanymen, olarǧa bügıngı künı erler men äielderdıŋ nekege degen jalpy közqarasynyŋ özgeruı qosyldy. Äsırese äielderdıŋ. Būl transformasiialar tuu körsetkışıne jäne jalpy eldıŋ demografiialyq jaǧdaiyna tıkelei äser etpek.
Soŋǧy jyldary Qazaqstanda äielderdıŋ nekege degen qatynasy özgerude. Būl olardyŋ ekonomikalyq, äleumettık jäne mädeni tūrǧydan täuelsız bola bastaǧanyn, öz-özın baǧalauy men özın-özı jüzege asyruǧa ūmtylysynyŋ artqanyn körsetedı», – delıngen habarlamada.
Jer sılkınısınıŋ oşaǧy – İspaniia. Tötenşe jaǧdailar departamentı tek resmi derekterge senudı sūrady
