Jazuşy, audarmaşy jäne pedagog Niiaz Tobyş İran qazaǧy, marqūm Qajy Mūhammed Şadkomnyŋ qazaqşa-parsyşa sözdıgın baspaǧa daiyndap jatyr. Qajy Mūhammed Şadkom öz ǧūmyrynda Abai öleŋderı men qara sözderın parsy tılıne audaryp, qazaq pen parsy tılderınıŋ arasynda mädeni köpır ornatqan. Būl sözdık İrandaǧy qazaqtar men parsy tılın meŋgergen qazaqstandyqtar üşın ülken mänge ie bolmaq. Osy oraida “Adyrna” ūlttyq portaly Niiaz Tobyşpen sūhbattasyp, būl sözdıktıŋ maŋyzy turaly äŋgımelestı.
– Niiaz Qartbaiūly, sız qazır qazaqşa-parsyşa sözdıktı baspaǧa daiyndap jatyr ekensız. Aldymen, osy jolda köp eŋbek sıŋırgen, sözdıktı daiyndaǧan Qajy Mūhammed Şadkom turaly aityp berseŋız. Ol qandai tūlǧa edı?
– Qajy Mūhammed Şadkom – öte sauatty, bılımdı tūlǧa boldy. Onyŋ balalyq şaǧynan bastap kıtapqa degen erekşe qyzyǧuşylyǧy bolǧan. Men ony Tegeran universitetınde oqyp jürgende tanydym. Ol kezde bızder ortaq äŋgımemızdı qazaq ädebietı mäselesı, Otannan keletın gazetter men kıtaptar turaly örbıtetınbız. Qajy Mūhammed ekı-üş tılde erkın söilep, jazatyn. Ol parsy, qazaq jäne aǧylşyn tılderınde tereŋ bılımge ie boldy.
Bızdıŋ ülkenderımız İranǧa köşıp barǧannan keiın, alǧaşqy 30 jyldai azamattyq ala almai jürdı. Tek 1960 jyldardyŋ basynda azamattyq alyp, bılım aluǧa mümkındık tudy. Sol kezeŋnen bastap bızdıŋ ışımızden joǧary bılımge qol jetkızgen alǧaşqy tolqyn paida bola bastady. Sol buynnyŋ ışınde Qajy Mūhammed Şadkom erekşe tūlǧa edı.
Ol kısı – İran qazaqtarynyŋ arasynan şyqqan alǧaşqy zaŋ salasyn meŋgergen azamat. Joǧary bılım alyp, qūqyq salasynda eŋbek ettı. Keiın advokat bolyp, ädılet salasynda ūzaq jyldar qyzmet atqardy. Bıraq ömır boiy tek zaŋ salasymen şektelmei, öz betınşe köp oqyǧan, toqyǧan, ruhaniiatqa tereŋ boilaǧan jan boldy.
Qajy Mūhammed Şadkomnyŋ İran qazaqtary arasyndaǧy orny erekşe. Ol – tek oqyǧan, zaŋger, audarmaşy ǧana emes, öz halqynyŋ tılıne, mädenietıne şynaiy janaşyr, ūlt ruhaniiatyna qyzmet etken azamat. Ökınışke qarai, ol kısı COVID-19 ındetı kezınde ömırden öttı. Bıraq onyŋ qaldyrǧan eŋbekterı men ruhani ızı İrandaǧy jäne jalpy qazaq qauymyndaǧy baǧaly mūra bolyp qala beredı.
– Qajy Mūhammed Şadkomnyŋ audarmaşylyq qyzmetı jaiynda ne aitar edıŋız?
– Qajy Mūhammed Şadkomnyŋ eŋ eleulı eŋbekterınıŋ bırı – qazaq tıl bılımınıŋ atasy, akademik Ismet Keŋesbaevtyŋ 10 tomdyq qazaqşa tüsındırme sözdıgın parsy tılıne audaruy. Būl orasan zor eŋbekke ol şamamen on jylyn arnaǧan.
Būl ideia 1970-jyldardyŋ ortasynda paida boldy. Sol kezde Almatydan şeteldegı qazaqtarǧa arnalǧan «Otan» gazetı kele bastady. Bız sol gazettı oqyp, maqala jazyp, ruhani bailanys ornattyq. Keiınnen sözdık qajet bolǧanda, är tom jeke-jeke adamdarǧa jıberıldı: bıreuge 1-tom, bıreuge 2-tom, taǧy bıreuge 5-tom degen siiaqty. Solardyŋ barlyǧyn jinap, eŋ sauatty, jauapty adam retınde Qajy Mūhammed Şadkomǧa tabystadyq.
Ol kısı būl sözdıktı parsyşa-qazaqşa ekı tıldı sözdıkke ainaldyrdy. 10 tomdyq eŋbektı parsy tılıne audaryp, qoljazba etıp jinady. Sözdıktı 1992 jyly aiaqtady, alaida ökınışke qarai, İranda basyp şyǧaru mümkın bolmady. 30 jyldan astam uaqyt boiy būl qūndy eŋbek jaryq körmei, qoljazba küiınde saqtalyp keldı.
– Būl qoljazbanyŋ qazırgı jaǧdaiy qandai?
– Qajy Mūhammed Şadkom ömırınıŋ soŋyna deiın sol sözdıktıŋ taǧdyryna alaŋdady. Ol Qazaqstanǧa bır kelgenınde, aǧaiynnyŋ qolynda saqtalyp tūrǧan üş däpterlık qoljazbany alyp, «İranda şyǧaru mümkın emes» degen oimen Qazaqstan Ǧylym akademiiasynyŋ Sirek qoljazbalar qoryna tapsyrdy. Būl – ülken jauapkerşılıkpen jasalǧan ıs, ärı keler ūrpaq üşın qūndy mūra qaldyrudyŋ bır joly boldy.
Būl qoljazba bırşama jyldar boiy sol qalpy saqtalyp, jariialanuǧa mümkındık bolmady. Tek ötken jyldary men osy jerde bır qaltaly azamattyŋ üiınde otyrǧanymda, osy sözdık jaiynda söz qozǧap, ony eŋ bolmaǧanda kompiuterge terıp alu qajet degen oiymdy bıldırdım.
Sol azamat azamattyq tanytyp, maǧan 1 million teŋge qarjylai kömek berdı. Men būl ıske bauyrymyz, Ǧylym akademiiasynyŋ Sirek qoljazbalar qorynda jūmys ısteitın Iýsuf Piltanǧa tapsyrdym. Ol on ekı ai boiy tynymsyz eŋbek etıp, qoljazbany tolyqtai kompiuterge terıp şyqty. Nätijesınde, būl 470–480 bettık ülken eŋbek daiyn boldy.
– Būl sözdık kımderge paidaly bolmaq?
– Menıŋ oiymşa marqūm Qajy Mūhammed Şadkom būl eŋbektı, eŋ aldymen, İran qazaqtarynyŋ ruhani qajettılıgın öteu üşın daiyndady. Sonymen bırge būl sözdık Qazaqstandaǧy parsy tılı mamandary üşın de asa qūndy kömekşı qūral bolmaq.
Qazır Almatyda parsy tılınen sabaq beretın oqu oryndary bar, parsy tılıne mamandanǧan kadrlar daiyndalyp jatyr. Būl sözdık solarǧa da taptyrmas qūral bola alady. Öitkenı bızdıŋ tarihymyzdyŋ bır bölıgı İrannyŋ tarihi jäne ädebi jazbalarynda jatyr. Bolaşaqta osy salany zertteitın ǧalymdar men mamandar üşın qazaqşa–parsyşa sapaly sözdık auadai qajet. Qajy Mūhammed Şadkom sol maqsatty közdep, on jyl boiy osy eŋbektı daiyndady.
Jazylǧan kez kelgen eŋbek adamzatqa paida äkeledı. Kıtaptar bırın-bırı tolyqtyrady. Būǧan deiın de osy baǧytta belgılı eŋbekter jaryq kördı. Mysaly, kezınde Oŋdasyn Oŋdasov aǧamyzdyŋ sözdıgı şyqqan. Men ony da osy jerde körıp, oqydym. Odan keiın İslam Jemeneidıŋ qazaqşa-parsyşa sözdıgı jaryq kördı. Bıraq Qajy Mūhammed Şadkomnyŋ eŋbegı – būl salada jüielı, körkem jäne tereŋ daiyndalǧan eŋbek dep esepteimın.
Būl sözdık parsy tılın jaqsy bıletın de, qazaq tılın jaqsy bıletın de oqyrman men mamanǧa öte paidaly bolary sözsız. Onyŋ tıldık däldıgı, ädebi körkemdıgı jäne ǧylymi jüielılıgı – ony erekşe qūndy qūralǧa ainaldyrady.
– Sözdık qaşan daiyn bolady?
– Qajy Mūhammed Şadkomnyŋ būl eŋbegın baspaǧa daiyndau oŋai bolmady, sebebı baspadan şyǧaru üşın qajettı resurstar men demeuşıler tabyluy qajet edı. Bıraq ärbır janaşyr azamattyŋ arqasynda būl jūmys qolǧa alynyp, tirajdy şyǧaru mümkındıgı paida boldy. Qazırgı kezde kıtaptyŋ bırınşı danasy Almatyǧa jıberıldı, sondyqtan oǧan qatysty şeşımder qabyldanuda. Eger demeuşı tabylyp, qajettı qarjy jinalsa, kıtap jaryq körmek.
– Qajy Mūhammed Şadkom Abai Qūnanbaiūlynyŋ şyǧarmalaryn da audarǧany belgılı. Osy turaly da aityp berseŋız.
– Qajy Mūhammed Şadkom – Abai Qūnanbaiūlynyŋ şyǧarmalaryn parsy tılıne audarǧan sanauly tūlǧalardyŋ bırı. Ol özınıŋ ömırın qazaq mädenietı men tılın nasihattauǧa arnap, şekara syrtyndaǧy qandastar arasynda ruhani jaŋǧyrudyŋ ūiytqysyna ainaldy.
Ol Abaidyŋ öleŋderı men qara sözderın, sondai-aq «Eskendır» poemasyn öz betınşe parsy tılıne audaryp şyqqan.
Audarylǧan şyǧarmalarynyŋ bır bölıgı İrannyŋ Qazaqstandaǧy elşılıgınıŋ qoldauymen parsy tılınde jaryq körgen. Alaida tolyq jinaq äzırge qoljazba küiınde saqtalyp otyr. Būl eŋbek İrandaǧy qazaq jastary men jalpy parsytıldı auditoriia üşın Abai älemın jaqyndatuǧa ülken üles qosuy mümkın. Osy audarma arqyly İran qazaqtary Abaimen tolyqtai tanysa alar edı…
– Abai şyǧarmalary şeteldegı qazaqtar üşın qanşalyqty maŋyzdy?
– Osy audarmany kezınde Qajy ärbır sözdıŋ maǧynasyna, mänıne erekşe män berıp, öte ädemı audarǧan. Ol audarǧan eŋbekter öte joǧary deŋgeide dep sanaimyn. Abaidyŋ sözderıne degen qūrmet, onyŋ filosofiialyq oilary men tereŋdıgın jaqsy tüsıngenın körsetedı. Abaidyŋ şyǧarmalary şettegı qazaqtardyŋ arasynda erekşe oryn alady, äsırese İranda tūratyn qazaqtar üşın.
Men Abai Qūnanbaiūlynyŋ öleŋderı men qara sözderın alǧaş ret İranda jürgende oqydym. Qazaq tılınde oqyǧanda köbınese ejıktep, är ärpın baiau tanyp, tüsınıp otyratynmyn. Keiınırek, marqūm Qajy Mūhammed Şadkomnyŋ parsy tılıne audarylǧan nūsqasyn qolyma tüsırdım. Ony maǧan bır tanysym İrannan arnaiy jıberdı. Söitıp, men Abaidy Qajy Mūhammed Şadkomnyŋ eŋbegı arqyly tereŋ tüsındım.
Sol kezde men qazaqşa tüpnūsqamen jäne parsyşa audarmasymen salystyra otyryp oqitynmyn. Sonda baiqaǧanym – audarma öte şeber jasalǧan. Ärbır öleŋ joly, oi, sezım – bärı öte däl ärı körkem jetkızılgen. Öz basym būdan da jaqsy parsyşa audaruǧa bolmaidy dep esepteimın. Sol sebeptı būl eŋbek — naǧyz baǧaly dünie. Būl — bız arqa süiep oqityn, senımdı, salmaqty eŋbekterdıŋ bırı.
– Şette jürıp Abai şyǧarmalarymen qalai tanystyŋyz? Abai sız üşın nenı bıldıredı?
– Ärine, şette jürgen är qazaqtyŋ Abaiǧa degen yqylasy erekşe. Men İranda jürgende Abaidyŋ bıraz öleŋderın jatqa aityp jüretınmın. Ärine, bärın tüsıne bermeitınmın, şettegı jaǧdaidy özıŋız de tüsınesız ǧoi. Qazaq tılımen ara-qatynasymyz üzılıp qalǧan edı. Parsy tılınde bılım aldyq, jūmys ıstedık. Qasymyzda parsylar men türıkmender köp boldy.
Qazaq tılıne degen qarym-qatynasymyz öte şekteulı boldy. Keide öz tılımızdı tolyq meŋgermegenımızge ışımız aşidy. Bıraq soǧan qaramastan, men Abai atamyzdyŋ köptegen öleŋderın jattap östım. Keibır sözderın sol kezde tüsınbesem de, keiın bırtındep ūǧynyp, oi tüie bastadym.
Abai – bızdıŋ ruhani temırqazyǧymyz. Ol — qazaqtyŋ klassik aqyny, dana oişyly. Onyŋ şyǧarmalaryn oqyǧan saiyn tereŋdıkke, taza oiǧa, adamgerşılıkke ūmtylasyŋ. Äsırese şette jürgen bız sekıldı qazaqtar üşın onyŋ mūrasy erekşe qymbat. Abai – bızdıŋ ūlttyq bolmysymyzdyŋ tıregı.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
