Talaı ýaqyttardan beri kózden tasa bolyp kelgen Maǵjan Jumabaevtyń «Batyr Baıan» dastany bertin, toqsanynshy jyldardyń basynda qalyń oqyrmanmen qaıta tabysty. Shaǵyn poemaǵa sıýjet etilip sol kezdegi qazaq-qalmaq soǵysynyń bir kezeńi, batyrdyń óz basynan ótken tragedııalyq oqıǵa (tutqynǵa túsken qalmaqtyń qyzymen birge qashyp ketken óziniń inisi Noıandy atyp óltirýi) jáne Baıannyń óziniń Balqash kóli mańyndaǵy urysta opat bolýy sóz etiledi. Kezinde Baıan batyr men onyń inisi Noıanǵa qatysty osy oqıǵany Ilııas Esenberlınniń «Jantalas» romanynan da oqyǵanbyz. Ilekeńniń sol ýaqytta bul oqıǵany óz shyǵarmasyna detal etip Maǵjannyń «Batyr Baıanynan» da alýy ǵajap emes. Sebebi Ilekeń zamanyndaǵy adamdardyń «Batyr Baıandy» sonaý zamanda alǵash basylǵan kezinde-aq oqyǵany daýsyz. Keıin Maǵjan aqyn aqtalyp, «Batyr Baıan» tasqa basylyp, qalyń elge tarady. B. Tileýhanov qobyzǵa qosylyp dastannan úzindi oryndaıtyn boldy. Kınofılm túsirildi. Halyqtyń Baıan batyr tulǵasyna degen qyzyǵýshylyǵy oıandy.
Bunyń bárin sóz etip otyrǵan sebebimiz, HÚIII ǵasyrdyń abyz jyraýy Úmbeteı Tileýulynyń «Jantaı batyr» dep atalatyn dastany bar. Bir qyzyǵy eki dastanǵa da arqaý etilip alynǵan Balqash kóliniń mańynda bolǵan qazaq-qalmaq urysy, ıaǵnı «Shańdy joryq» atanǵan bir ǵana oqıǵa. Maǵjan aqyn el aýzynan estigen tarıhı áńgimege aqyndyq qııalyn jalǵap, kórkem dastan týdyrsa, Úmbeteı ózi tikeleı ishinde bolyp, kózimen kórgen oqıǵany jyrlaǵan. Aıta ketetin bir jaıt, aýyzdan-aýyzǵa aýysyp júrip, Úmbeteı dastanynyń biraz stıldik ózgeristerge ushyraǵany baıqalady. Biraq oqıǵa jelisi sol qalpynda saqtalǵan…
Úmbeteı shaý tartqan shaǵynda Bógenbaı batyrdyń nemeresi Bapan bı kelip: «Jyraý ata, babam Bógenbaımen joryqtas boldyńyz, sol zamannan qalǵan ǵıbratty áńgime bolsa aıtpaısyz ba?» – degende, qart jyraý osy «Jantaı batyr» qıssasyn jyrlap bergen eken. Keıin dastandy Bapannyń ózi de aıtyp júripti. Kezinde Úmbeteı shyǵarmashylyǵy jaıly biraz izdengen qalamger, shejireshi Ǵalymjan Muqatov 1953 jyly «Jantaı batyr» dastanyn aýyl jyrshysy Jylybaıdyń Jumaǵuly degen adamnyń aýzynan jazyp alyp, qaıdan úırendiń dep suraǵanda, Jumaǵul qıssany Tólesh degen adamnan úırengenin aıta kelip:
«Tólesh-aý, úırendiń sen muny qaıdan? –
Degende ol uqtym dedi Atqybaıdan.
Atqybaı –Úmbeteıdiń shóberesi,
Qıssany aýyzymen jurtqa jaıǵan.
Qıssany odan buryn Bapan aıtqan,
Bapan bı óz tusynda bopty jaısań.
Qazaqta belgili ǵoı tildiń maıy,
Keı jerin keıingiler kóp ulǵaıtqan»,– dep dastannyń biraz ózgeriske ushyraǵanyn da meńzep ótedi.
Ókinishke oraı, Úmbeteı shyǵarmashylyǵy kezinde jete zerttelmeı, bul dastan ótken ǵasyrdyń 40-50 jyldaryna deıin el ishinde aıtylyp kelgenimen, tasqa basylyp, qalyń oqyrmanǵa taramaǵan.
Túbi ereımentaýlyq jornalshy, aýyz ádebıetiniń úlgilerin jınaýmen aınalysqan marqum Ǵalymjan Muqatov: «Úmbeteıdiń artynda 1500 jol ádebı mura qalǵan» dep jazady. Sonyń negizgi bóligin quraıtyn osy «Jantaı batyr» dastany. Dastandy bergi zamanǵa jetkizgen Úmbeteıdiń óziniń shóberesi Atqybaı jyraý Baıkenjeuly, onyń balasy Imaqan aqyn, Qypshaq Satybaldynyń Jamanquly, Beısekeıdiń Tóleshi, Jylybaıdyń Jumaǵuly degen adamdar eken. Taǵy bir aıta keterligi, osy oqıǵaǵa arnap Saqqulaq bıdiń nemeresi, belgili aqyn, talaı jyldar Ereımentaýdaǵy Qorjynkól bolysyn basqarǵan Oljabaı Nuralyuly da dastan jazypty. Odan basqa sol óńirdiń taǵy bir júırigi, Oljabaıdyń zamandasy Jadaıdyń Moldajany da kezinde «Jantaı batyr» degen bir dastan shyǵarǵan (Bógenbaıdyń aǵasy Kólbaıdan taraıtyn Moldajan asa daryndy aqyn, aıtýly zerger bolǵan kisi.
Onyń «Jantaı batyr», «Bógenbaı batyrdyń bir joryǵy» atty dastandary men biraz óleńderi QR Ǵylym akademııasynyń qoljazba qorynda saqtaýly). Qolǵa túsken tarıhı derekterdi ózek etip biz de (S.B.) ózimizshe 2000 jyly «El qonǵan» atty dastan jazǵan edik. Sóıtip, osynshama adamǵa shyǵarmashylyq shabyt bergen «Jantaı taqyryby» nesimen qundy, nesimen qyzyqty degen zańdy suraq týady. Onyń sebebi bizdińshe, Jantaı bastaǵan batyrlardyń sol alapat shaıqasta erliktiń asqan úlgisin kórsetýinde. Jantaıdyń az ǵana qolmen (bir derekte 500 dese, endi bir derekte 80 adam delinedi) qalyń qalmaqqa shabýy. Sol kezdegi Ereımendi jaılap jatqan qalmaqtardy on myń tútin edi deıdi búginge jetken áńgimelerde. Osy on myńnyń shańyraqtan joq degende atqa minetin úsh-tórt myń sarbaz shyǵady desek, ol az kúsh emes. Sonshama jaýǵa azǵana áskermen qarsy shabýǵa qandaı júrek kerek ekenin bile berińizder! Degenmen kúsh teń bolmaǵan osy urysta qazaqtar jaǵy tegis opat bolyp, Jantaı óziniń qos uly Myrzageldi, Toqashpen ǵana qalady. (Myrzageldi ol kezde otaý túsirgen, besikte Janbolat atty bir uly bar, al inisi Toqash áli úılenbegen, jasy on altyda ǵana eken). Osy qııan-keski shaıqasta Jantaıdyń nemere inileri Úısinbaı men Naımanbaı, ýaq Baıan batyr da shahıt keshedi. On jeti jerinen jaraqat alyp, ábden qansyraǵan Jantaı bul jerden aman shyqpasyn bilip, úlken uly Myrzageldige: «Bizge topyraq osy aradan buıyrady, bilem, úsheýmiz birdeı opat bolsaq, Bozymnan (qanjyǵaly ishindegi bir ata) el qondyratyn adam qalmas! Sadaqty bir tartyp, saǵan jol ashatyn halym bar, Sarybaýyr atqa min de, qorshaýdy buzyp elge qash» deıdi. Biraq atadan batyr týǵan Myrzageldi: «Joq, áke, men ólsem, sońymda atymdy atandyratyn Janbolatym bar. Áli otaý kóterip, úı bolmaǵan myna Toqash ketsin elge, ólip ketse, ómirge kelmegendeı bolady ǵoı!» dep bas tartypty. Sóıtip ákeli-balaly úsheýi qosh aıtysyp, Toqash Sarybaýyr atpen qorshaýdy buzyp, shyǵyp ketedi. Eger Myrzageldi janyn kúıttegen adam bolsa, týra kelgen ajaldan basyn saýǵalap, ózi keter edi. Biraq olaı istemeı, basyn ólimge qıyp, urpaqsyz qalmasyn dep jolyn inisi Toqashqa usynady. Mine, shyn erliktiń úlgisi! Qalam ustap júrgen kez kelgen adamdy tebirentetin-aq oqıǵa!
Joǵaryda atalǵan ádebı shyǵarmalardan basqa, Jantaı batyr jaıly derekter Shoqan eńbekterinde birshama aıtylady. Kezinde Shyńǵys sultan óziniń qasynda bolǵan qypshaq Satybaldynyń Jamanquly degen jyrshyǵa «Jantaı batyr» qıssasyn aıtqyzyp, ony Shoqanǵa jazdyrtyp alyp, oblystyq shekara bastyǵy polkovnık M.Ladyjenskııge tapsyrǵan eken.
Jantaı batyr jaıly el ishinde aıtylǵan eski áńgimelerdiń negizge alyp Shoqan ózi bylaı dep jazady: «…han stoıal na sbornom meste, ne dvıgaıas, on dojıdalsıa hrabrogo batyra Baıana, nesmotrıa na ropot drýgıh batyrov. Nakone ıavılsıa s 540 chelovekamı ı on predstal pered hanom.
…V eto vremıa kandjıgalıne Djanataı batyr (Jantaı batyr.S.B.) derjavshıı peredovoı karaýl s otrıadom v 500 chelovek v rasstoıanıı sýtochnoı ezdy, byl ýbıt kalmykamı.
..Kogda ýznal Djanataı o smertı lıýbımogo svoego brata, sdelal proklıatıe ı poklıalsıa protıv ýbı: «Ilı ýmrý, ılı napıýs vasheı krovıý!» Velel podat loshadeı, s 500 chelovek vorvalsıa v stavký kalmykov, ıh bylo 10 tysıach, ı ýtonýl v bıtve-bıtva byla strashnaıa, kırgızy shlı na smert. Ýısınbaı s rasporotym jıvotom, derja vnýtrennostı v polah svoego halata, dralsıa ı sprashıval: «A chto, Djanataı batyr, s rasporotym jıvotom mojno lı jıt?».
Vse palı, ostalsıa Djanataı ı 8 chelovek ı syn ego Tokysh (Toqash. S.B.). Djanataı slez s loshadı, podal ee syný, govorıa: «Otpravlıaısıa domoı, probeısıa, ıbo ne býdet cheloveka kotoryı prı slýchae mog by za menıa otomstıt».
Kogda Ablaı ýznal o smertı Djanataıa, plakal neýteshno, govorıa: «ne davavshıı sebıa tochıt, chernyı býlat moı!». (Ch.Valıhanov. 1 tom. Str. 225-226. Almaty.1961)
Bir ókinishtisi, tarıhı tulǵa retinde sonshama qyzyǵýshylyq týdyrǵan, qanshama ádebı shyǵarmalarǵa ózek bolǵan Jantaı batyr Tólekulyn Ereımentaý eli bolmasa, bylaıǵy jurt bile bermeıdi. Onyń basty sebebi keńestik kezeńde tarıhymyzdyń durys zerttelmeýinen jáne Jantaıǵa baılanysty joǵarydaǵy shyǵarmalardyń ádebı aınalymǵa túspeýinen dep bilýimiz kerek.
Tipti Jantaı esimi kóp ýaqytqa deıin Janataı bolyp qate jazylyp keldi. Mysal, Qazaq Sovet Enıklopedııasynda buryndary «Janataı» bolyp jazylsa, keıingi jyldary shyqqan Qazaq Ulttyq Enıklopedııasynda «Jantaı» bolyp túzetilgenimen, «…batyrdyń súıegi Soltústik Qazaqstan oblysy, Esil aýdany, Janataı aýylynyń janynda jatyr» degen jańsaq derek júr.
1960 jyly Ǵalymjan Muqatov bastaǵan bir top ereımentaýlyq azamattar Jantaı batyr esiminiń qate jazylyp júrgeni jóninde “Qazaq SSR tarıhyn» redakııalaǵan akademık Álkeı Marǵulanǵa hat jazady. Oǵan Álekeń tómendegideı jaýap beripti: «…Jantaıdyń «Qarabujar Janataı» bolyp jazylýy Shoqannan tarady. Shoqanda týra Janataı (soch.Chokana Valıhanova pod red.N.I.Veselovskogo,1904 g. Str. 312, 319, 320).
…Jantaıdy Shoqannyń «Janataı» dep jazýyna sebep bolǵan teginde arap harpiniń tolyq jetkize almaýynan bolýy kerek. Muny tek Jantaı batyrdyń urpaqtary saqtap kelgen qarııa sózben, tarıhı áńgimelermen, jyr uıqasymen ózderińiz ǵana dáleldeısizder. Sálemmen Álkeı».
Al endi «Qarabujyrǵa» qaıta oralsaq, ol Jantaıdyń emes, Úmbeteı jyraýdyń laqap aty eken deıdi búgingi urpaqtary. Bul jóninde belgili ǵalym, marqum Qaıym Muhamethanov tómendegideı pikir aıtypty: «…Qanjyǵaly Úmbeteı jyraýdy Maǵjan da madaqtap: «Ári aqyn, ári batyr Qarabujyr, aıtatyn órlep baryp aspanǵa syr» deıdi ǵoı. («Batyr Baıanda» osyndaı joldar bar. S.B.).
Sondaı-aq, Qarabujyr degen ata Pavlodar oblysyndaǵy Aqkól-Aqtoǵaı óńirin jaılaǵan qanjyǵalylar ishinde bar. Al Jantaı Ereımen qanjyǵalylarynyń bir atasy Bozymnyń Nııaz degen tarmaǵynan taraıdy. Nııazdan – Shaǵyr, Tólek, Qabyl, Kúńbas, Darhan. Tólekten – Mojy batyr, Jantaı batyr týady. Qabyldan – Arqandyr batyr, Kúńbastan – Úısinbaı, Naımanbaı batyrlar. Jantaıdyń ózinen – Myrzakeldi,Toqash, Qyrǵyz atty úsh ul. Myrzakeldi Jantaıdyń ózimen birge shaıqasta opat boldy dedik. Odan týǵan Janbolat Bapan bıdiń zamandasy, Qanjyǵalynyń tóbe bıi atanǵan adam. Janbolattyń balasy Áýen de el arasyna bılik aıtqan, óz zamanynda aýylnaı saılanǵan, kókiregi oıaý, óleńge usta adam bolypty. Áýen aıtypty degen keıbir sózder búginge deıin jetip otyr. Bir atap óterligi, osy Nııaz áýletinen batyrlar kóp shyqqan. Nııazdyń taǵy bir balasy Shaǵyrdan taraǵan urpaǵy, el ishinde Bala Syzdyq atanǵan Syzdyq balýan Beısenbiuly 1916 jylǵy Ereımendegi halyq kóterilisinde Bas sardar bolyp saılanǵan.
Qos dastanǵa arqaý bolǵan oqıǵa
Endi oqyrmanǵa túsinikti bolý úshin, eki aýyz sózben joǵaryda aıtylǵan eki dastannyń qysqasha mazmunyna toqtala keteıik. Oqıǵaǵa arqaý bolǵan HÚIII ǵasyrdyń 20-40 jyldary Syr boıynan aýa kóshken Momyn Arǵynnyń bir tarmaǵy Qanjyǵaly eliniń Ereımenge kelip qonystanýy. Ol ýaqytta Ereımen taýlaryn Ýsa Seren bastaǵan 10 myń úıli jońǵarlar jaılap jatyr edi deıdi búginge jetken Ereımen tarıhy jónindegi derekte. Bógenbaı bastaǵan batyrlar kúndiz-túni urys salyp, osy qalyń qalmaqty Ereımenniń ońtústigindegi Aıýly-Nııazdyń Qarakóline qaraı aýdaryp tastaıdy. Mal-janyna óris tarylyp, qysymshylyq kórgen qalmaqtar Abylaı hanǵa kisi salyp, onyń balasy Qasym tóreni qonaqqa shaqyryp, qyz qumarlaý nemege qalmaq beginiń qyzy Áınish sulýdy kórsetelik, alam dese áıeldikke berelik, sóıtip Qasym arqyly qazaqqa degenimizdi istetermiz dep sheshedi. Abylaı han Ýsa Serenniń bul usynysyna kóp oılanyp, aqyry janyna birneshe kisi ertip, Qasymdy qalmaqtarǵa jiberedi. «Jantaı batyrda» osy máselege Qasym tóreniń sheshesi Topysh sulýdyń da yqpal etkeni aıtylady. Ol balasyn Ýsanyń aýylyna qonaqqa jiberýge Abylaı handy kóndirmekke bylaı deıdi:
«Eı, sultan, abyroıyń jurttan asqan,
Baǵyń men taǵyńa elde joq talasqan.
Qumartyp shaqyrtqanǵa jibermeseń,
Demeı me bireý seni asyp-tasqan.
Jaryń bop, qosaǵyń em qolqa salǵan,
Bir sapar joldas aqym belime alǵan.
Jibershi estııar kóp nóker qosyp,
Táýekel, kórsin qyzdy Qasym zadań».
Bul tarıhta shyn bolǵan oqıǵa, sebebi ol jóninde Úmbeteı óz dastanynda bylaı dep jyrlaıdy:
«Qonaqqa Qaraýyldan sheshen Qanaı,
Súıindikten baspa, qý bı Tólebaı.
Ýaqtan batyr Sary birge attanyp,
Jyraýdy Úmbeteıdeı qosty bolmaı».
Iaǵnı, oqıǵanyń ishinde Úmbeteı ózi de bolǵan. Alǵan syı-sııapaty men qalmaq beginiń qyzy Áınish sulýdyń kórkine eltigen Qasym tóre ony áıel etip almaq bolyp, keıin Ereımenniń Qorjynkólinde ótken jıynda «qalmaqtardy qańǵytpaı, qonys berý kerek» degen usynys aıtady. Buǵan ashýlanǵan Jantaı batyr: «Sen telimge túsken qalmaqtyń qyzy Topyshtan týyp ediń, naǵashyńa búıregiń buryp tur ma, qalmaq bizge el bolmaıdy, birjola ári qaraı asyryp tastaý kerek!», – dep qarsy shyǵady. Bul sózdi jalpy Orta júz batyrlary jaqtaǵanymen, Abylaı han men Bógenbaı eldi ýaqytsha bitim jasaýǵa kóndirip, qalmaqqa Ereımenniń syrtqy betindegi teris qystaýlardan qonys berip, beıbit tirlik jasaýǵa kelisim jasap, eki araǵa Jantaıdyń nemere inisi Arqandyr batyrdy sholǵynshy etip qoıady. Biraq jaýlyqqa bekingen qalmaqtar Áınish qyzdy endi Arqandyrǵa salyp, qyz onyń da basyn aınaldyra bastaıdy. Arqandyr birde ań qýyp júrgen Úısinbaıdyń astyndaǵy júrdek naryna qyzyǵyp, suraıdy. Buǵan Úısinbaı: «Qalmaqtyń asyl tuqym myń túıesi bar, jigit bolsań baryp almaısyń ba?», – deıdi. Namysy kelgen Arqandyr myń túıeniń ishinen toǵyz nardy aıdap alady. Aqyry osynyń aıaǵy qantógiske ulasyp, qalmaqtar dalada jalǵyz-jarym júrgen Arqyndyrdy óltirip, bir túnde aýa kóship qashady.
Bul ýaqytta Jantaı batyrdyń aýyly Óleńtiniń boıyndaǵy Ajy taýyn jaılap otyrsa kerek. Janbolat atty nemeresin sol jazda besikke salypty. Sýyq habar jetken soń qaharyna mingen Jantaı az ǵana kisimen Qorjynkóldegi Bógenbaıdyń aýylyna kelip:
– Bóke, qyldyń da, tyndyń! Qalmaq túbi bir qastyq qylady dep edim ǵoı, aqyry sony istedi. Tez atyńa min! – deıdi.
– Saılanyp bara jatqan jaý az ǵana qolǵa aldyra ma, sál aıalda, daıyndyq qylaıyq ,-degen Bókeń sózin ashýly Jantaı qulaǵyna ilmeı, «ne qyrylyp kelem, ne qyryp kelem!» dep attanyp ketipti.
Jantaı ketken soń Bógenbaıdyń báıbishesi Baıaý anamyz:
– Álginiń aýzynan «qyrylam» degen sóz burynyraq shyqty, bir qaterge urynyp júrer, Bóke, jyldamyraq shyǵyńyz! – dep aqyl qosady…
Endi eki dastan bir oqıǵaǵa arnaldy degen sózimiz dáleldi bolý úshin birer mysal keltireıik. «Batyr Baıanda» osy joryqqa atsalysqan batyr-bıler jaıly:
«Jıyldy óńsheń noıan yǵaı-syǵaı,
Báıjigit, Tasbolat pen bı Tolybaı.
Tý basta Abylaıdy han kótergen,
Qamqory Qaraýyldyń sheshen Qanaı.
Ashýy jaýǵan qardaı, shókken nardaı,
Qart qyran Qanjyǵaly qart Bógenbaı.
Bókeńniń jas jolbarys jetkinshegi,
Aýzynan jalyn shashqan jas Janataı.
Naızasyn naızaǵaıdaı oınatatyn,
Jas barys Básentıin Sarymalaı.
Baltaly, ekpindi ottan Orazymbet,
Syrǵaly shapshań oqtan er Elshibek» – dese,
«Jantaı batyrda»:
«Kereıdiń Emenaly er Jabaıy,
Barystaı Básentıin Oljabaıy.
Baltaly, Baǵanaly, Sirgeliden,
Elshibek,Orazymbet, Jaýlybaıy», – deıdi.
Qazaq qoly qýyp jetken soń qutylmasyn bilgen qalmaqtar Abylaıǵa elshi salady. Elshiniń sózine ılanyp, biraz ýaqyt kútpekshi bolǵan Abylaıǵa «Jantaı batyr» qıssasynda Baıan batyr bylaı dep narazylyq bildiredi.
«Han sózin ýaq Baıan unatpady,
Qasaryp bári de ony qýattady.
«Nanbańyz, shyn baǵynsa ant buza ma? –
Desti jurt: «Ol sumyraı zytat taǵy».
«– Han ıem, ańqaý deme Ýsany sen,
Pıǵylyn o zalymnyń tanydym men.
Osylaı kúlip júrip tuzaq quryp,
Elińe ajal oǵyn búrkedi erteń.
Bul Ýsa shet elderdi san aldaǵan,
Bodansyp Qytaıdy da eki arbaǵan.
Elshisin qurtý kerek», – dep qanjaryn,
Qynaptan sýyryp aldy Sary Baıan», – dese,
«Batyr Baıan» dastanynda bul jóninde:
«Turdy da dedi: Aldııar, Abylaıym,
Mergenniń myltyǵyna qarsy júrmes
Qyrdaǵy adam túgili qulandaıyn.
Sózimdi ne kektersiń, ne juptarsyń,
Oıyńdy teris deıdi Baıan-aıy!
Talqyǵa salmaı shyndyq tabylmaıdy,
Qul ǵana qojany ylǵı qabyldaıdy.
Qý qalmaq kúni keshe aldamap pa edi,
Shońqıtyp Oı Qytaı men Ór Qytaıdy», – deıdi.
Eki dastandy oqyp otyryp, Maǵjan kezinde osy oqıǵany Úmbeteıdiń «Jantaı batyrynan» almady ma eken dep oılaısyń. Olaı bolýy ábden múmkin. Sebebi, Qanjyǵaly men Atyǵaı-Qaraýyl eli Jeti Momynnan taraıtyn túbi bir týystas aǵaıyn. Jaz jaılaýy aralas, qyz alysyp, qyz berisip jatatyn jurt. Onyń ústine sol ýaqytta «Jantaı batyr» Kókshe men Ereımen, Omby aralyǵyndaǵy qazaqtardyń arasynda keń tarap, jıi jyrlanǵan qıssa. Jáne Maǵjan aqyn Omby óńirinde ǵumyr keshken, túbi ereımentaýlyq Qanjyǵaly-Jıenbaıdan taraıtyn Ǵabdyrahman mola Joldasuly, Sáken halfe Ǵylmanımen tanys, aralas bolǵan. Sondyqtan Maǵjan Úmbeteıdiń «Janataı batyryn» estimedi deýge negiz joq.
Eki dastandaǵy bar aıyrmashylyq – «Batyr Baıanda» jaýdy qýyp jetken soń, olardyń salǵan elshisiniń sózine ılanyp, keıin qaıtpaqshy bolǵan Abylaı hannyń aıtqanyna kónbeı, Baıan batyr qalyń jaýǵa 100 kisimen shabady. Jáne sol shaıqasta Jantaı ekeýi qatar júrip qaza tabady.
«Qasynda jalǵyz joldas – jas Janataı,
Qansyrap zorǵa ǵana kirpik qaqqan».
«…Qaıran er, qaısar Baıan, jolbarysym,
Alaıda ýaqyt ótti, qulap tústi
Qushaqtap Janataıdaıyn jan joldasyn», – delinedi.
Al «Jantaı batyrda» Bógenbaı men Baıan bastaǵan bir myń sarbaz qashqan qalmaqtyń sońynan qýyp soǵysady delinedi.
El aýzyndaǵy taǵy bir hıkaıa
Osy «Shańdy joryq» oqıǵasyna qatysty taǵy bir derek – Ereımentaý óńirinde sonaý zamandardan beri atadan balaǵa aýysyp kele jatqan, Qanjyǵaly eliniń osy jerdi qalaı kelip qonystanǵany jóninde baıandalatyn tarıhı áńgime bar. Ony bala jasymyzdan estip óskenbiz. Ertede úlkender osy áńgimeni aıtqanda: «Jantaıdyń janynda óz týystarynan basqa ýaq rýynan Baıan degen batyr bolypty» – dep aıtyp otyratyn. Biraq ol kezde Baıan tulǵasyna dál bundaı qyzyǵýshylyq týady dep kim oılaǵan… Osy áńgimeni ótken ǵasyrdyń elýinshi jyldary Tuqpıdyń Ómirbegi degen adam (Qanjyǵaly ishinde Qylshar degen atadan) keıingi urpaq bile júrsin dep, arap harpimen qaǵaz betine túsirip ketipti. Ómirbek ózi jetpisinshi jyldary seksennen asa berip qaıtys bolǵan kisi. Keıin bul hıkaıany tarıhtan habary bar Ámirjan Maýın degen el adamy sol kezdegi Ereımentaý aýdandyq partııa komıtetinde qyzmet istegen Serik Syzdyqov atty janashyr azamatqa berip, kırıllıamen qaıta tergizedi. Qazir osy qoljazba – bizdiń qolymyzda.
Atalmysh tarıhı áńgimeniń basynda Ómirbek aqsaqal: «Men bul áńgimeni bala kúnimde Tóre aýylyndaǵy Sákeı atty jezdemniń úıinde jasy seksennen asqan Kenjaly degen qarttan estip edim», – deıdi. Ómirbek ótken ǵasyrdyń 70-shi jyldary seksennen asyp baryp ómirden ozdy dedik. Iaǵnı, bir myń segiz júzinshi jyldardyń aıaǵynda dúnıege keldi degen sóz. Sonda bul áńgimeni estigen ýaqyty bir myń toǵyzynshy jyldardyń basy bolýy kerek. Al áńgime aıtýshy Kejaly qart seksennen asqan adam bolsa, bir myń segiz júzinshi jyldardyń basynda ómirge kelgen dep bilemiz. Iaǵnı, osy hıkaıatty Bógenbaı zamanyn kózimen kórgen adamdardyń aýzynan estigeni aıdan anyq. Sondyqtan bul derek eshqandaı alyp-qospasy joq, tarıhta bolǵan oqıǵa dep senimmen aıta alamyz!
Bir qyzyǵy, osy áńgimede Baıan batyr Abylaı men Bógenbaı bastaǵan qoldyń ishinde emes, kerisinshe, Jantaı batyrmen birge bolady. Jantaı ashýǵa minip, 40 kisimen Qorjynkólden attanyp ketken soń, aldynan 40 kisimen Baıan batyr qarsy jolyǵady jáne janynda Jantaıdyń aǵasy Kúńbastyń uly Úısinbaı batyr bar eken. Osy seksen adam údere jortyp, Balqash kóliniń shyǵysynda qalmaq kóshin qýyp jetedi. Qalyń qalmaqtyń kózine kóp bolyp kórinip, shańdy molaıtý úshin attarynyń quıryǵyna bir-bir qushaq qaraǵan baılap alyp shabady. «Shańdy joryq» ataný sebebi osydan eken. Osylaı dep Oljabaı men Moldajan aqyndardyń dastandarynda da, Úmbeteıdiń «Jantaı batyrynda» da, biz sóz etip otyrǵan qoljazbada da aıtylady.
Sóıtip osy shaıqasta batyrlar tegis opat bolyp, Toqash Sarybaýyr atpen qorshaýdy buzyp shyǵyp ketedi. Abylaı men Bógenbaı bastaǵan qol sońynan jetse, qalmaqtyń aldy uzap ketken eken. Sońynda qalǵandaryn biraz qyrǵynǵa ushyratyp, keıin qaıtypty deıdi. Qaza bolǵan Jantaı, Myrzakeldi, Úısinbaı, Naımanbaı, Baıan, taǵy basqa batyrlardyń súıekterin taýyp, sol jerdegi Kúrkildek, Shúmekti dep atalatyn ózenderdiń qıylysyndaǵy bir jartastyń túbine saýyt-saımandarymen birge jerlep, basyna tas ornatypty. Qazir Balqash kóliniń tóńireginde (derekterde batys jaǵynda delinedi) osyndaı ózender bar ma eken, izdep kórse dep oılaısyń. Múmkin osy maqalany oqysa, biletin adamdary bizben habarlasar dep oıladyq.
Sol zamannan umytylmaı búginge jetken mynadaı bir aýyz óleń de bar:
«Jylqysy er Jantaıdyń ala sandy,
Kúrkildek, Shúmektide qala saldy.
Óldi dep batyr Jantaı estigende,
Basy Qanys, tórt qatyn qara saldy».
Qanys-Jantaıdyń báıbishesiniń aty bolsa eken deıdi. Qashyp bara jatqan jaý qoly qýǵynshy qazaqtar sýdan taryqsyn dep, joldaǵy qudyq bitkenge maldyń, ıttiń ólmtigin tastap aramdap otyrady. Qazaq jaǵy qaıtarda sýdan tarshylyq kórip, osydan ushynyp, qara tyshqaqqa ushyrap, kóp adam qaıtys bolady. Olardyń ishinde Bógenbaıdyń aǵasy Kólbaı da bar eken. Bul jaıly Úmbeteı dastanynda da, el ishindegi áńgimede de aıtylady. Búginde Jantaı batyrdyń úsh ulynan taraǵan urpaqtary Ereımentaý óńirinde saý-salamat ómir súrip jatyr.
Joǵaryda aıtylǵan eki dastanǵa qatysty az ǵana áńgime osyndaı. Aýyz ádebıetinde Buqar jyraý sekildi tulǵamen ıyqtas turǵan Úmbeteı jyraý Tileýulynyń shyǵyrmashylyǵynan, onyń «Jantaı batyr» dastanynyń shyǵý tarıhynan, jáne «Batyr Baıan» dastanymen baılanysy jóninen oqyrman jurtshylyqty habardar etsek dep oıladyq.
Saılaý Baıbosyn,
QR Eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri,
Ereımentaý aýdanynyń qurmetti azamaty.
