تالاي ۋاقىتتاردان بەرى كوزدەن تاسا بولىپ كەلگەن ماعجان جۇماباەۆتىڭ «باتىر بايان» داستانى بەرتىن، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قالىڭ وقىرمانمەن قايتا تابىستى. شاعىن پوەماعا سيۋجەت ەتىلىپ سول كەزدەگى قازاق-قالماق سوعىسىنىڭ ءبىر كەزەڭى، باتىردىڭ ءوز باسىنان وتكەن تراگەديالىق وقيعا (تۇتقىنعا تۇسكەن قالماقتىڭ قىزىمەن بىرگە قاشىپ كەتكەن ءوزىنىڭ ءىنىسى نوياندى اتىپ ءولتىرۋى) جانە باياننىڭ ءوزىنىڭ بالقاش كولى ماڭىنداعى ۇرىستا وپات بولۋى ءسوز ەتىلەدى. كەزىندە بايان باتىر مەن ونىڭ ءىنىسى نويانعا قاتىستى وسى وقيعانى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «جانتالاس» رومانىنان دا وقىعانبىز. ىلەكەڭنىڭ سول ۋاقىتتا بۇل وقيعانى ءوز شىعارماسىنا دەتال ەتىپ ماعجاننىڭ «باتىر بايانىنان» دا الۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى ىلەكەڭ زامانىنداعى ادامداردىڭ «باتىر باياندى» سوناۋ زاماندا العاش باسىلعان كەزىندە-اق وقىعانى داۋسىز. كەيىن ماعجان اقىن اقتالىپ، «باتىر بايان» تاسقا باسىلىپ، قالىڭ ەلگە تارادى. ب. تىلەۋحانوۆ قوبىزعا قوسىلىپ داستاننان ءۇزىندى ورىندايتىن بولدى. كينوفيلم ءتۇسىرىلدى. حالىقتىڭ بايان باتىر تۇلعاسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعى وياندى.
بۇنىڭ ءبارىن ءسوز ەتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، ءحۇىىى عاسىردىڭ ابىز جىراۋى ۇمبەتەي تىلەۋۇلىنىڭ «جانتاي باتىر» دەپ اتالاتىن داستانى بار. ءبىر قىزىعى ەكى داستانعا دا ارقاۋ ەتىلىپ الىنعان بالقاش كولىنىڭ ماڭىندا بولعان قازاق-قالماق ۇرىسى، ياعني «شاڭدى جورىق» اتانعان ءبىر عانا وقيعا. ماعجان اقىن ەل اۋزىنان ەستىگەن تاريحي اڭگىمەگە اقىندىق قيالىن جالعاپ، كوركەم داستان تۋدىرسا، ۇمبەتەي ءوزى تىكەلەي ىشىندە بولىپ، كوزىمەن كورگەن وقيعانى جىرلاعان. ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، اۋىزدان-اۋىزعا اۋىسىپ ءجۇرىپ، ۇمبەتەي داستانىنىڭ ءبىراز ستيلدىك وزگەرىستەرگە ۇشىراعانى بايقالادى. بىراق وقيعا جەلىسى سول قالپىندا ساقتالعان…
ۇمبەتەي شاۋ تارتقان شاعىندا بوگەنباي باتىردىڭ نەمەرەسى باپان بي كەلىپ: «جىراۋ اتا، بابام بوگەنبايمەن جورىقتاس بولدىڭىز، سول زاماننان قالعان عيبراتتى اڭگىمە بولسا ايتپايسىز با؟» – دەگەندە، قارت جىراۋ وسى «جانتاي باتىر» قيسساسىن جىرلاپ بەرگەن ەكەن. كەيىن داستاندى باپاننىڭ ءوزى دە ايتىپ ءجۇرىپتى. كەزىندە ۇمبەتەي شىعارماشىلىعى جايلى ءبىراز ىزدەنگەن قالامگەر، شەجىرەشى عالىمجان مۇقاتوۆ 1953 جىلى «جانتاي باتىر» داستانىن اۋىل جىرشىسى جىلىبايدىڭ جۇماعۇلى دەگەن ادامنىڭ اۋزىنان جازىپ الىپ، قايدان ۇيرەندىڭ دەپ سۇراعاندا، جۇماعۇل قيسسانى تولەش دەگەن ادامنان ۇيرەنگەنىن ايتا كەلىپ:
«تولەش-اۋ، ۇيرەندىڭ سەن مۇنى قايدان؟ –
دەگەندە ول ۇقتىم دەدى اتقىبايدان.
اتقىباي –ۇمبەتەيدىڭ شوبەرەسى،
قيسسانى اۋىزىمەن جۇرتقا جايعان.
قيسسانى ودان بۇرىن باپان ايتقان،
باپان بي ءوز تۇسىندا بوپتى جايساڭ.
قازاقتا بەلگىلى عوي ءتىلدىڭ مايى،
كەي جەرىن كەيىنگىلەر كوپ ۇلعايتقان»،– دەپ داستاننىڭ ءبىراز وزگەرىسكە ۇشىراعانىن دا مەڭزەپ وتەدى.
وكىنىشكە وراي، ۇمبەتەي شىعارماشىلىعى كەزىندە جەتە زەرتتەلمەي، بۇل داستان وتكەن عاسىردىڭ 40-50 جىلدارىنا دەيىن ەل ىشىندە ايتىلىپ كەلگەنىمەن، تاسقا باسىلىپ، قالىڭ وقىرمانعا تاراماعان.
ءتۇبى ەرەيمەنتاۋلىق جورنالشى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناۋمەن اينالىسقان مارقۇم عالىمجان مۇقاتوۆ: «ۇمبەتەيدىڭ ارتىندا 1500 جول ادەبي مۇرا قالعان» دەپ جازادى. سونىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇرايتىن وسى «جانتاي باتىر» داستانى. داستاندى بەرگى زامانعا جەتكىزگەن ۇمبەتەيدىڭ ءوزىنىڭ شوبەرەسى اتقىباي جىراۋ بايكەنجەۇلى، ونىڭ بالاسى يماقان اقىن، قىپشاق ساتىبالدىنىڭ جامانقۇلى، بەيسەكەيدىڭ تولەشى، جىلىبايدىڭ جۇماعۇلى دەگەن ادامدار ەكەن. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، وسى وقيعاعا ارناپ ساققۇلاق ءبيدىڭ نەمەرەسى، بەلگىلى اقىن، تالاي جىلدار ەرەيمەنتاۋداعى قورجىنكول بولىسىن باسقارعان ولجاباي نۇرالىۇلى دا داستان جازىپتى. ودان باسقا سول ءوڭىردىڭ تاعى ءبىر جۇيرىگى، ولجابايدىڭ زامانداسى جادايدىڭ مولداجانى دا كەزىندە «جانتاي باتىر» دەگەن ءبىر داستان شىعارعان (بوگەنبايدىڭ اعاسى كولبايدان تارايتىن مولداجان اسا دارىندى اقىن، ايتۋلى زەرگەر بولعان كىسى.
ونىڭ «جانتاي باتىر»، «بوگەنباي باتىردىڭ ءبىر جورىعى» اتتى داستاندارى مەن ءبىراز ولەڭدەرى قر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتاۋلى). قولعا تۇسكەن تاريحي دەرەكتەردى وزەك ەتىپ ءبىز دە (س.ب.) وزىمىزشە 2000 جىلى «ەل قونعان» اتتى داستان جازعان ەدىك. ءسويتىپ، وسىنشاما ادامعا شىعارماشىلىق شابىت بەرگەن «جانتاي تاقىرىبى» نەسىمەن قۇندى، نەسىمەن قىزىقتى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ونىڭ سەبەبى بىزدىڭشە، جانتاي باستاعان باتىرلاردىڭ سول الاپات شايقاستا ەرلىكتىڭ اسقان ۇلگىسىن كورسەتۋىندە. جانتايدىڭ از عانا قولمەن ء(بىر دەرەكتە 500 دەسە، ەندى ءبىر دەرەكتە 80 ادام دەلىنەدى) قالىڭ قالماققا شابۋى. سول كەزدەگى ەرەيمەندى جايلاپ جاتقان قالماقتاردى ون مىڭ ءتۇتىن ەدى دەيدى بۇگىنگە جەتكەن اڭگىمەلەردە. وسى ون مىڭنىڭ شاڭىراقتان جوق دەگەندە اتقا مىنەتىن ءۇش-ءتورت مىڭ سارباز شىعادى دەسەك، ول از كۇش ەمەس. سونشاما جاۋعا ازعانا اسكەرمەن قارسى شابۋعا قانداي جۇرەك كەرەك ەكەنىن بىلە بەرىڭىزدەر! دەگەنمەن كۇش تەڭ بولماعان وسى ۇرىستا قازاقتار جاعى تەگىس وپات بولىپ، جانتاي ءوزىنىڭ قوس ۇلى مىرزاگەلدى، توقاشپەن عانا قالادى. (مىرزاگەلدى ول كەزدە وتاۋ تۇسىرگەن، بەسىكتە جانبولات اتتى ءبىر ۇلى بار، ال ءىنىسى توقاش ءالى ۇيلەنبەگەن، جاسى ون التىدا عانا ەكەن). وسى قيان-كەسكى شايقاستا جانتايدىڭ نەمەرە ىنىلەرى ءۇيسىنباي مەن نايمانباي، ۋاق بايان باتىر دا شاھيت كەشەدى. ون جەتى جەرىنەن جاراقات الىپ، ابدەن قانسىراعان جانتاي بۇل جەردەن امان شىقپاسىن ءبىلىپ، ۇلكەن ۇلى مىرزاگەلدىگە: «بىزگە توپىراق وسى ارادان بۇيىرادى، بىلەم، ۇشەۋمىز بىردەي وپات بولساق، بوزىمنان (قانجىعالى ىشىندەگى ءبىر اتا) ەل قوندىراتىن ادام قالماس! ساداقتى ءبىر تارتىپ، ساعان جول اشاتىن حالىم بار، سارىباۋىر اتقا ءمىن دە، قورشاۋدى بۇزىپ ەلگە قاش» دەيدى. بىراق اتادان باتىر تۋعان مىرزاگەلدى: «جوق، اكە، مەن ولسەم، سوڭىمدا اتىمدى اتاندىراتىن جانبولاتىم بار. ءالى وتاۋ كوتەرىپ، ءۇي بولماعان مىنا توقاش كەتسىن ەلگە، ءولىپ كەتسە، ومىرگە كەلمەگەندەي بولادى عوي!» دەپ باس تارتىپتى. ءسويتىپ اكەلى-بالالى ۇشەۋى قوش ايتىسىپ، توقاش سارىباۋىر اتپەن قورشاۋدى بۇزىپ، شىعىپ كەتەدى. ەگەر مىرزاگەلدى جانىن كۇيتتەگەن ادام بولسا، تۋرا كەلگەن اجالدان باسىن ساۋعالاپ، ءوزى كەتەر ەدى. بىراق ولاي ىستەمەي، باسىن ولىمگە قيىپ، ۇرپاقسىز قالماسىن دەپ جولىن ءىنىسى توقاشقا ۇسىنادى. مىنە، شىن ەرلىكتىڭ ۇلگىسى! قالام ۇستاپ جۇرگەن كەز كەلگەن ادامدى تەبىرەنتەتىن-اق وقيعا!
جوعارىدا اتالعان ادەبي شىعارمالاردان باسقا، جانتاي باتىر جايلى دەرەكتەر شوقان ەڭبەكتەرىندە ءبىرشاما ايتىلادى. كەزىندە شىڭعىس سۇلتان ءوزىنىڭ قاسىندا بولعان قىپشاق ساتىبالدىنىڭ جامانقۇلى دەگەن جىرشىعا «جانتاي باتىر» قيسساسىن ايتقىزىپ، ونى شوقانعا جازدىرتىپ الىپ، وبلىستىق شەكارا باستىعى پولكوۆنيك م.لادىجەنسكيگە تاپسىرعان ەكەن.
جانتاي باتىر جايلى ەل ىشىندە ايتىلعان ەسكى اڭگىمەلەردىڭ نەگىزگە الىپ شوقان ءوزى بىلاي دەپ جازادى: «…حان ستويال نا سبورنوم مەستە، نە دۆيگاياس، ون دوجيدالسيا حرابروگو باتىرا بايانا، نەسموتريا نا روپوت درۋگيح باتىروۆ. ناكونەتس ياۆيلسيا س 540 چەلوۆەكامي ي ون پرەدستال پەرەد حانوم.
…ۆ ەتو ۆرەميا كاندجيگالينەتس دجاناتاي باتىر (جانتاي باتىر.س.ب.) دەرجاۆشي پەرەدوۆوي كاراۋل س وتريادوم ۆ 500 چەلوۆەك ۆ راسستوياني سۋتوچنوي ەزدى، بىل ۋبيت كالمىكامي.
..كوگدا ۋزنال دجاناتاي و سمەرتي ليۋبيموگو سۆوەگو براتا، سدەلال پروكلياتيە ي پوكليالسيا پروتيۆ ۋبيتس: «يلي ۋمرۋ، يلي ناپيۋس ۆاشەي كروۆيۋ!» ۆەلەل پودات لوشادەي، س 500 چەلوۆەك ۆورۆالسيا ۆ ستاۆكۋ كالمىكوۆ، يح بىلو 10 تىسياچ، ي ۋتونۋل ۆ بيتۆە-بيتۆا بىلا ستراشنايا، كيرگيزى شلي نا سمەرت. ۋيسينباي س راسپوروتىم جيۆوتوم، دەرجا ۆنۋترەننوستي ۆ پولاح سۆوەگو حالاتا، درالسيا ي سپراشيۆال: «ا چتو، دجاناتاي باتىر، س راسپوروتىم جيۆوتوم موجنو لي جيت؟».
ۆسە پالي، وستالسيا دجاناتاي ي 8 چەلوۆەك ي سىن ەگو توكىش (توقاش. س.ب.). دجاناتاي سلەز س لوشادي، پودال ەە سىنۋ، گوۆوريا: «وتپراۆليايسيا دوموي، پروبەيسيا، يبو نە بۋدەت چەلوۆەكا كوتورىي پري سلۋچاە موگ بى زا مەنيا وتومستيت».
كوگدا ابلاي ۋزنال و سمەرتي دجاناتايا، پلاكال نەۋتەشنو، گوۆوريا: «نە داۆاۆشي سەبيا توچيت، چەرنىي بۋلات موي!». (چ.ۆاليحانوۆ. 1 توم. ستر. 225-226. الماتى.1961)
ءبىر وكىنىشتىسى، تاريحي تۇلعا رەتىندە سونشاما قىزىعۋشىلىق تۋدىرعان، قانشاما ادەبي شىعارمالارعا وزەك بولعان جانتاي باتىر تولەكۇلىن ەرەيمەنتاۋ ەلى بولماسا، بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەيدى. ونىڭ باستى سەبەبى كەڭەستىك كەزەڭدە تاريحىمىزدىڭ دۇرىس زەرتتەلمەۋىنەن جانە جانتايعا بايلانىستى جوعارىداعى شىعارمالاردىڭ ادەبي اينالىمعا تۇسپەۋىنەن دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
ءتىپتى جانتاي ەسىمى كوپ ۋاقىتقا دەيىن جاناتاي بولىپ قاتە جازىلىپ كەلدى. مىسال، قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا بۇرىندارى «جاناتاي» بولىپ جازىلسا، كەيىنگى جىلدارى شىققان قازاق ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا «جانتاي» بولىپ تۇزەتىلگەنىمەن، «…باتىردىڭ سۇيەگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ەسىل اۋدانى، جاناتاي اۋىلىنىڭ جانىندا جاتىر» دەگەن جاڭساق دەرەك ءجۇر.
1960 جىلى عالىمجان مۇقاتوۆ باستاعان ءبىر توپ ەرەيمەنتاۋلىق ازاماتتار جانتاي باتىر ەسىمىنىڭ قاتە جازىلىپ جۇرگەنى جونىندە “قازاق سسر تاريحىن» رەداكتسيالاعان اكادەميك الكەي مارعۇلانعا حات جازادى. وعان الەكەڭ تومەندەگىدەي جاۋاپ بەرىپتى: «…جانتايدىڭ «قارابۇجار جاناتاي» بولىپ جازىلۋى شوقاننان تارادى. شوقاندا تۋرا جاناتاي (سوچ.چوكانا ۆاليحانوۆا پود رەد.ن.ي.ۆەسەلوۆسكوگو،1904 گ. ستر. 312, 319, 320).
…جانتايدى شوقاننىڭ «جاناتاي» دەپ جازۋىنا سەبەپ بولعان تەگىندە اراپ ءحارپىنىڭ تولىق جەتكىزە الماۋىنان بولۋى كەرەك. مۇنى تەك جانتاي باتىردىڭ ۇرپاقتارى ساقتاپ كەلگەن قاريا سوزبەن، تاريحي اڭگىمەلەرمەن، جىر ۇيقاسىمەن وزدەرىڭىز عانا دالەلدەيسىزدەر. سالەممەن الكەي».
ال ەندى «قارابۇجىرعا» قايتا ورالساق، ول جانتايدىڭ ەمەس، ۇمبەتەي جىراۋدىڭ لاقاپ اتى ەكەن دەيدى بۇگىنگى ۇرپاقتارى. بۇل جونىندە بەلگىلى عالىم، مارقۇم قايىم مۇحامەتحانوۆ تومەندەگىدەي پىكىر ايتىپتى: «…قانجىعالى ۇمبەتەي جىراۋدى ماعجان دا ماداقتاپ: «ءارى اقىن، ءارى باتىر قارابۇجىر، ايتاتىن ورلەپ بارىپ اسپانعا سىر» دەيدى عوي. («باتىر باياندا» وسىنداي جولدار بار. س.ب.).
سونداي-اق، قارابۇجىر دەگەن اتا پاۆلودار وبلىسىنداعى اقكول-اقتوعاي ءوڭىرىن جايلاعان قانجىعالىلار ىشىندە بار. ال جانتاي ەرەيمەن قانجىعالىلارىنىڭ ءبىر اتاسى بوزىمنىڭ نياز دەگەن تارماعىنان تارايدى. نيازدان – شاعىر، تولەك، قابىل، كۇڭباس، دارحان. تولەكتەن – موجى باتىر، جانتاي باتىر تۋادى. قابىلدان – ارقاندىر باتىر، كۇڭباستان – ءۇيسىنباي، نايمانباي باتىرلار. جانتايدىڭ وزىنەن – مىرزاكەلدى،توقاش، قىرعىز اتتى ءۇش ۇل. مىرزاكەلدى جانتايدىڭ وزىمەن بىرگە شايقاستا وپات بولدى دەدىك. ودان تۋعان جانبولات باپان ءبيدىڭ زامانداسى، قانجىعالىنىڭ توبە ءبيى اتانعان ادام. جانبولاتتىڭ بالاسى اۋەن دە ەل اراسىنا بيلىك ايتقان، ءوز زامانىندا اۋىلناي سايلانعان، كوكىرەگى وياۋ، ولەڭگە ۇستا ادام بولىپتى. اۋەن ايتىپتى دەگەن كەيبىر سوزدەر بۇگىنگە دەيىن جەتىپ وتىر. ءبىر اتاپ وتەرلىگى، وسى نياز اۋلەتىنەن باتىرلار كوپ شىققان. نيازدىڭ تاعى ءبىر بالاسى شاعىردان تاراعان ۇرپاعى، ەل ىشىندە بالا سىزدىق اتانعان سىزدىق بالۋان بەيسەنبىۇلى 1916 جىلعى ەرەيمەندەگى حالىق كوتەرىلىسىندە باس ساردار بولىپ سايلانعان.
قوس داستانعا ارقاۋ بولعان وقيعا
ەندى وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، ەكى اۋىز سوزبەن جوعارىدا ايتىلعان ەكى داستاننىڭ قىسقاشا مازمۇنىنا توقتالا كەتەيىك. وقيعاعا ارقاۋ بولعان ءحۇىىى عاسىردىڭ 20-40 جىلدارى سىر بويىنان اۋا كوشكەن مومىن ارعىننىڭ ءبىر تارماعى قانجىعالى ەلىنىڭ ەرەيمەنگە كەلىپ قونىستانۋى. ول ۋاقىتتا ەرەيمەن تاۋلارىن ۋسا سەرەن باستاعان 10 مىڭ ءۇيلى جوڭعارلار جايلاپ جاتىر ەدى دەيدى بۇگىنگە جەتكەن ەرەيمەن تاريحى جونىندەگى دەرەكتە. بوگەنباي باستاعان باتىرلار كۇندىز-ءتۇنى ۇرىس سالىپ، وسى قالىڭ قالماقتى ەرەيمەننىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايۋلى-نيازدىڭ قاراكولىنە قاراي اۋدارىپ تاستايدى. مال-جانىنا ءورىس تارىلىپ، قىسىمشىلىق كورگەن قالماقتار ابىلاي حانعا كىسى سالىپ، ونىڭ بالاسى قاسىم تورەنى قوناققا شاقىرىپ، قىز قۇمارلاۋ نەمەگە قالماق بەگىنىڭ قىزى ءاينىش سۇلۋدى كورسەتەلىك، الام دەسە ايەلدىككە بەرەلىك، ءسويتىپ قاسىم ارقىلى قازاققا دەگەنىمىزدى ىستەتەرمىز دەپ شەشەدى. ابىلاي حان ۋسا سەرەننىڭ بۇل ۇسىنىسىنا كوپ ويلانىپ، اقىرى جانىنا بىرنەشە كىسى ەرتىپ، قاسىمدى قالماقتارعا جىبەرەدى. «جانتاي باتىردا» وسى ماسەلەگە قاسىم تورەنىڭ شەشەسى توپىش سۇلۋدىڭ دا ىقپال ەتكەنى ايتىلادى. ول بالاسىن ۋسانىڭ اۋىلىنا قوناققا جىبەرۋگە ابىلاي حاندى كوندىرمەككە بىلاي دەيدى:
«ەي، سۇلتان، ابىرويىڭ جۇرتتان اسقان،
باعىڭ مەن تاعىڭا ەلدە جوق تالاسقان.
قۇمارتىپ شاقىرتقانعا جىبەرمەسەڭ،
دەمەي مە بىرەۋ سەنى اسىپ-تاسقان.
جارىڭ بوپ، قوساعىڭ ەم قولقا سالعان،
ءبىر ساپار جولداس اقىم بەلىمە العان.
جىبەرشى ەستيار كوپ نوكەر قوسىپ،
تاۋەكەل، كورسىن قىزدى قاسىم زاداڭ».
بۇل تاريحتا شىن بولعان وقيعا، سەبەبى ول جونىندە ۇمبەتەي ءوز داستانىندا بىلاي دەپ جىرلايدى:
«قوناققا قاراۋىلدان شەشەن قاناي،
سۇيىندىكتەن باسپا، قۋ بي تولەباي.
ۋاقتان باتىر سارى بىرگە اتتانىپ،
جىراۋدى ۇمبەتەيدەي قوستى بولماي».
ياعني، وقيعانىڭ ىشىندە ۇمبەتەي ءوزى دە بولعان. العان سىي-سياپاتى مەن قالماق بەگىنىڭ قىزى ءاينىش سۇلۋدىڭ كوركىنە ەلتىگەن قاسىم تورە ونى ايەل ەتىپ الماق بولىپ، كەيىن ەرەيمەننىڭ قورجىنكولىندە وتكەن جيىندا «قالماقتاردى قاڭعىتپاي، قونىس بەرۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىس ايتادى. بۇعان اشۋلانعان جانتاي باتىر: «سەن تەلىمگە تۇسكەن قالماقتىڭ قىزى توپىشتان تۋىپ ەدىڭ، ناعاشىڭا بۇيرەگىڭ بۇرىپ تۇر ما، قالماق بىزگە ەل بولمايدى، ءبىرجولا ءارى قاراي اسىرىپ تاستاۋ كەرەك!»، – دەپ قارسى شىعادى. بۇل ءسوزدى جالپى ورتا ءجۇز باتىرلارى جاقتاعانىمەن، ابىلاي حان مەن بوگەنباي ەلدى ۋاقىتشا ءبىتىم جاساۋعا كوندىرىپ، قالماققا ەرەيمەننىڭ سىرتقى بەتىندەگى تەرىس قىستاۋلاردان قونىس بەرىپ، بەيبىت تىرلىك جاساۋعا كەلىسىم جاساپ، ەكى اراعا جانتايدىڭ نەمەرە ءىنىسى ارقاندىر باتىردى شولعىنشى ەتىپ قويادى. بىراق جاۋلىققا بەكىنگەن قالماقتار ءاينىش قىزدى ەندى ارقاندىرعا سالىپ، قىز ونىڭ دا باسىن اينالدىرا باستايدى. ارقاندىر بىردە اڭ قۋىپ جۇرگەن ءۇيسىنبايدىڭ استىنداعى جۇردەك نارىنا قىزىعىپ، سۇرايدى. بۇعان ءۇيسىنباي: «قالماقتىڭ اسىل تۇقىم مىڭ تۇيەسى بار، جىگىت بولساڭ بارىپ المايسىڭ با؟»، – دەيدى. نامىسى كەلگەن ارقاندىر مىڭ تۇيەنىڭ ىشىنەن توعىز ناردى ايداپ الادى. اقىرى وسىنىڭ اياعى قانتوگىسكە ۇلاسىپ، قالماقتار دالادا جالعىز-جارىم جۇرگەن ارقىندىردى ءولتىرىپ، ءبىر تۇندە اۋا كوشىپ قاشادى.
بۇل ۋاقىتتا جانتاي باتىردىڭ اۋىلى ولەڭتىنىڭ بويىنداعى اجى تاۋىن جايلاپ وتىرسا كەرەك. جانبولات اتتى نەمەرەسىن سول جازدا بەسىككە سالىپتى. سۋىق حابار جەتكەن سوڭ قاھارىنا مىنگەن جانتاي از عانا كىسىمەن قورجىنكولدەگى بوگەنبايدىڭ اۋىلىنا كەلىپ:
– بوكە، قىلدىڭ دا، تىندىڭ! قالماق ءتۇبى ءبىر قاستىق قىلادى دەپ ەدىم عوي، اقىرى سونى ىستەدى. تەز اتىڭا ءمىن! – دەيدى.
– سايلانىپ بارا جاتقان جاۋ از عانا قولعا الدىرا ما، ءسال ايالدا، دايىندىق قىلايىق ،-دەگەن بوكەڭ ءسوزىن اشۋلى جانتاي قۇلاعىنا ىلمەي، «نە قىرىلىپ كەلەم، نە قىرىپ كەلەم!» دەپ اتتانىپ كەتىپتى.
جانتاي كەتكەن سوڭ بوگەنبايدىڭ بايبىشەسى باياۋ انامىز:
– الگىنىڭ اۋزىنان «قىرىلام» دەگەن ءسوز بۇرىنىراق شىقتى، ءبىر قاتەرگە ۇرىنىپ جۇرەر، بوكە، جىلدامىراق شىعىڭىز! – دەپ اقىل قوسادى…
ەندى ەكى داستان ءبىر وقيعاعا ارنالدى دەگەن ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن بىرەر مىسال كەلتىرەيىك. «باتىر باياندا» وسى جورىققا اتسالىسقان باتىر-بيلەر جايلى:
«جيىلدى وڭشەڭ نويان ىعاي-سىعاي،
بايجىگىت، تاسبولات پەن بي تولىباي.
تۋ باستا ابىلايدى حان كوتەرگەن،
قامقورى قاراۋىلدىڭ شەشەن قاناي.
اشۋى جاۋعان قارداي، شوككەن نارداي،
قارت قىران قانجىعالى قارت بوگەنباي.
بوكەڭنىڭ جاس جولبارىس جەتكىنشەگى،
اۋزىنان جالىن شاشقان جاس جاناتاي.
نايزاسىن نايزاعايداي ويناتاتىن،
جاس بارىس باسەنتيىن سارىمالاي.
بالتالى، ەكپىندى وتتان ورازىمبەت،
سىرعالى شاپشاڭ وقتان ەر ەلشىبەك» – دەسە،
«جانتاي باتىردا»:
«كەرەيدىڭ ەمەنالى ەر جابايى،
بارىستاي باسەنتيىن ولجابايى.
بالتالى، باعانالى، سىرگەلىدەن،
ەلشىبەك،ورازىمبەت، جاۋلىبايى»، – دەيدى.
قازاق قولى قۋىپ جەتكەن سوڭ قۇتىلماسىن بىلگەن قالماقتار ابىلايعا ەلشى سالادى. ەلشىنىڭ سوزىنە يلانىپ، ءبىراز ۋاقىت كۇتپەكشى بولعان ابىلايعا «جانتاي باتىر» قيسساسىندا بايان باتىر بىلاي دەپ نارازىلىق بىلدىرەدى.
«حان ءسوزىن ۋاق بايان ۇناتپادى،
قاسارىپ ءبارى دە ونى قۋاتتادى.
«نانباڭىز، شىن باعىنسا انت بۇزا ما؟ –
دەستى جۇرت: «ول سۇمىراي زىتات تاعى».
«– حان يەم، اڭقاۋ دەمە ۋسانى سەن،
پيعىلىن و زالىمنىڭ تانىدىم مەن.
وسىلاي كۇلىپ ءجۇرىپ تۇزاق قۇرىپ،
ەلىڭە اجال وعىن بۇركەدى ەرتەڭ.
بۇل ۋسا شەت ەلدەردى سان الداعان،
بودانسىپ قىتايدى دا ەكى ارباعان.
ەلشىسىن قۇرتۋ كەرەك»، – دەپ قانجارىن،
قىناپتان سۋىرىپ الدى سارى بايان»، – دەسە،
«باتىر بايان» داستانىندا بۇل جونىندە:
«تۇردى دا دەدى: الديار، ابىلايىم،
مەرگەننىڭ مىلتىعىنا قارسى جۇرمەس
قىرداعى ادام تۇگىلى قۇلاندايىن.
ءسوزىمدى نە كەكتەرسىڭ، نە جۇپتارسىڭ،
ويىڭدى تەرىس دەيدى بايان-ايى!
تالقىعا سالماي شىندىق تابىلمايدى،
قۇل عانا قوجانى ىلعي قابىلدايدى.
قۋ قالماق كۇنى كەشە الداماپ پا ەدى،
شوڭقيتىپ وي قىتاي مەن ءور قىتايدى»، – دەيدى.
ەكى داستاندى وقىپ وتىرىپ، ماعجان كەزىندە وسى وقيعانى ۇمبەتەيدىڭ «جانتاي باتىرىنان» المادى ما ەكەن دەپ ويلايسىڭ. ولاي بولۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى، قانجىعالى مەن اتىعاي-قاراۋىل ەلى جەتى مومىننان تارايتىن ءتۇبى ءبىر تۋىستاس اعايىن. جاز جايلاۋى ارالاس، قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ جاتاتىن جۇرت. ونىڭ ۇستىنە سول ۋاقىتتا «جانتاي باتىر» كوكشە مەن ەرەيمەن، ومبى ارالىعىنداعى قازاقتاردىڭ اراسىندا كەڭ تاراپ، ءجيى جىرلانعان قيسسا. جانە ماعجان اقىن ومبى وڭىرىندە عۇمىر كەشكەن، ءتۇبى ەرەيمەنتاۋلىق قانجىعالى-جيەنبايدان تارايتىن عابدىراحمان مولا جولداسۇلى، ساكەن حالفە عىلمانيمەن تانىس، ارالاس بولعان. سوندىقتان ماعجان ۇمبەتەيدىڭ «جاناتاي باتىرىن» ەستىمەدى دەۋگە نەگىز جوق.
ەكى داستانداعى بار ايىرماشىلىق – «باتىر باياندا» جاۋدى قۋىپ جەتكەن سوڭ، ولاردىڭ سالعان ەلشىسىنىڭ سوزىنە يلانىپ، كەيىن قايتپاقشى بولعان ابىلاي حاننىڭ ايتقانىنا كونبەي، بايان باتىر قالىڭ جاۋعا 100 كىسىمەن شابادى. جانە سول شايقاستا جانتاي ەكەۋى قاتار ءجۇرىپ قازا تابادى.
«قاسىندا جالعىز جولداس – جاس جاناتاي،
قانسىراپ زورعا عانا كىرپىك قاققان».
«…قايران ەر، قايسار بايان، جولبارىسىم،
الايدا ۋاقىت ءوتتى، قۇلاپ ءتۇستى
قۇشاقتاپ جاناتايدايىن جان جولداسىن»، – دەلىنەدى.
ال «جانتاي باتىردا» بوگەنباي مەن بايان باستاعان ءبىر مىڭ سارباز قاشقان قالماقتىڭ سوڭىنان قۋىپ سوعىسادى دەلىنەدى.
ەل اۋزىنداعى تاعى ءبىر حيكايا
وسى «شاڭدى جورىق» وقيعاسىنا قاتىستى تاعى ءبىر دەرەك – ەرەيمەنتاۋ وڭىرىندە سوناۋ زامانداردان بەرى اتادان بالاعا اۋىسىپ كەلە جاتقان، قانجىعالى ەلىنىڭ وسى جەردى قالاي كەلىپ قونىستانعانى جونىندە باياندالاتىن تاريحي اڭگىمە بار. ونى بالا جاسىمىزدان ەستىپ وسكەنبىز. ەرتەدە ۇلكەندەر وسى اڭگىمەنى ايتقاندا: «جانتايدىڭ جانىندا ءوز تۋىستارىنان باسقا ۋاق رۋىنان بايان دەگەن باتىر بولىپتى» – دەپ ايتىپ وتىراتىن. بىراق ول كەزدە بايان تۇلعاسىنا ءدال بۇنداي قىزىعۋشىلىق تۋادى دەپ كىم ويلاعان… وسى اڭگىمەنى وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى تۇقپيدىڭ ومىربەگى دەگەن ادام (قانجىعالى ىشىندە قىلشار دەگەن اتادان) كەيىنگى ۇرپاق بىلە ءجۇرسىن دەپ، اراپ حارپىمەن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ كەتىپتى. ومىربەك ءوزى جەتپىسىنشى جىلدارى سەكسەننەن اسا بەرىپ قايتىس بولعان كىسى. كەيىن بۇل حيكايانى تاريحتان حابارى بار ءامىرجان ماۋين دەگەن ەل ادامى سول كەزدەگى ەرەيمەنتاۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە قىزمەت ىستەگەن سەرىك سىزدىقوۆ اتتى جاناشىر ازاماتقا بەرىپ، كيريلليتسامەن قايتا تەرگىزەدى. قازىر وسى قولجازبا – ءبىزدىڭ قولىمىزدا.
اتالمىش تاريحي اڭگىمەنىڭ باسىندا ومىربەك اقساقال: «مەن بۇل اڭگىمەنى بالا كۇنىمدە تورە اۋىلىنداعى ساكەي اتتى جەزدەمنىڭ ۇيىندە جاسى سەكسەننەن اسقان كەنجالى دەگەن قارتتان ەستىپ ەدىم»، – دەيدى. ومىربەك وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارى سەكسەننەن اسىپ بارىپ ومىردەن وزدى دەدىك. ياعني، ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇزىنشى جىلداردىڭ اياعىندا دۇنيەگە كەلدى دەگەن ءسوز. سوندا بۇل اڭگىمەنى ەستىگەن ۋاقىتى ءبىر مىڭ توعىزىنشى جىلداردىڭ باسى بولۋى كەرەك. ال اڭگىمە ايتۋشى كەجالى قارت سەكسەننەن اسقان ادام بولسا، ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇزىنشى جىلداردىڭ باسىندا ومىرگە كەلگەن دەپ بىلەمىز. ياعني، وسى حيكاياتتى بوگەنباي زامانىن كوزىمەن كورگەن ادامداردىڭ اۋزىنان ەستىگەنى ايدان انىق. سوندىقتان بۇل دەرەك ەشقانداي الىپ-قوسپاسى جوق، تاريحتا بولعان وقيعا دەپ سەنىممەن ايتا الامىز!
ءبىر قىزىعى، وسى اڭگىمەدە بايان باتىر ابىلاي مەن بوگەنباي باستاعان قولدىڭ ىشىندە ەمەس، كەرىسىنشە، جانتاي باتىرمەن بىرگە بولادى. جانتاي اشۋعا ءمىنىپ، 40 كىسىمەن قورجىنكولدەن اتتانىپ كەتكەن سوڭ، الدىنان 40 كىسىمەن بايان باتىر قارسى جولىعادى جانە جانىندا جانتايدىڭ اعاسى كۇڭباستىڭ ۇلى ءۇيسىنباي باتىر بار ەكەن. وسى سەكسەن ادام ۇدەرە جورتىپ، بالقاش كولىنىڭ شىعىسىندا قالماق كوشىن قۋىپ جەتەدى. قالىڭ قالماقتىڭ كوزىنە كوپ بولىپ كورىنىپ، شاڭدى مولايتۋ ءۇشىن اتتارىنىڭ قۇيرىعىنا ءبىر-ءبىر قۇشاق قاراعان بايلاپ الىپ شابادى. «شاڭدى جورىق» اتانۋ سەبەبى وسىدان ەكەن. وسىلاي دەپ ولجاباي مەن مولداجان اقىنداردىڭ داستاندارىندا دا، ۇمبەتەيدىڭ «جانتاي باتىرىندا» دا، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قولجازبادا دا ايتىلادى.
ءسويتىپ وسى شايقاستا باتىرلار تەگىس وپات بولىپ، توقاش سارىباۋىر اتپەن قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ كەتەدى. ابىلاي مەن بوگەنباي باستاعان قول سوڭىنان جەتسە، قالماقتىڭ الدى ۇزاپ كەتكەن ەكەن. سوڭىندا قالعاندارىن ءبىراز قىرعىنعا ۇشىراتىپ، كەيىن قايتىپتى دەيدى. قازا بولعان جانتاي، مىرزاكەلدى، ءۇيسىنباي، نايمانباي، بايان، تاعى باسقا باتىرلاردىڭ سۇيەكتەرىن تاۋىپ، سول جەردەگى كۇركىلدەك، شۇمەكتى دەپ اتالاتىن وزەندەردىڭ قيىلىسىنداعى ءبىر جارتاستىڭ تۇبىنە ساۋىت-سايماندارىمەن بىرگە جەرلەپ، باسىنا تاس ورناتىپتى. قازىر بالقاش كولىنىڭ توڭىرەگىندە (دەرەكتەردە باتىس جاعىندا دەلىنەدى) وسىنداي وزەندەر بار ما ەكەن، ىزدەپ كورسە دەپ ويلايسىڭ. مۇمكىن وسى ماقالانى وقىسا، بىلەتىن ادامدارى بىزبەن حابارلاسار دەپ ويلادىق.
سول زاماننان ۇمىتىلماي بۇگىنگە جەتكەن مىناداي ءبىر اۋىز ولەڭ دە بار:
«جىلقىسى ەر جانتايدىڭ الا ساندى،
كۇركىلدەك، شۇمەكتىدە قالا سالدى.
ءولدى دەپ باتىر جانتاي ەستىگەندە،
باسى قانىس، ءتورت قاتىن قارا سالدى».
قانىس-جانتايدىڭ بايبىشەسىنىڭ اتى بولسا ەكەن دەيدى. قاشىپ بارا جاتقان جاۋ قولى قۋعىنشى قازاقتار سۋدان تارىقسىن دەپ، جولداعى قۇدىق بىتكەنگە مالدىڭ، ءيتتىڭ ولمتىگىن تاستاپ ارامداپ وتىرادى. قازاق جاعى قايتاردا سۋدان تارشىلىق كورىپ، وسىدان ۇشىنىپ، قارا تىشقاققا ۇشىراپ، كوپ ادام قايتىس بولادى. ولاردىڭ ىشىندە بوگەنبايدىڭ اعاسى كولباي دا بار ەكەن. بۇل جايلى ۇمبەتەي داستانىندا دا، ەل ىشىندەگى اڭگىمەدە دە ايتىلادى. بۇگىندە جانتاي باتىردىڭ ءۇش ۇلىنان تاراعان ۇرپاقتارى ەرەيمەنتاۋ وڭىرىندە ساۋ-سالامات ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
جوعارىدا ايتىلعان ەكى داستانعا قاتىستى از عانا اڭگىمە وسىنداي. اۋىز ادەبيەتىندە بۇقار جىراۋ سەكىلدى تۇلعامەن يىقتاس تۇرعان ۇمبەتەي جىراۋ تىلەۋۇلىنىڭ شىعىرماشىلىعىنان، ونىڭ «جانتاي باتىر» داستانىنىڭ شىعۋ تاريحىنان، جانە «باتىر بايان» داستانىمەن بايلانىسى جونىنەن وقىرمان جۇرتشىلىقتى حاباردار ەتسەك دەپ ويلادىق.
سايلاۋ بايبوسىن،
قر ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى،
ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.
