Halyqtyń dástúrli óneri men mádenıeti qashanǵy qaǵajý kórmek?
Qazaqtyń dástúrli áni men kúıi, ulttyq óneri men mádenıeti degende kókirekteri qars aıyryla tolǵanyp, sol qundylyqtardyń búgingi hal-jaǵdaıy, kókeıkesti máseleleri haqynda azamattyq ádil sóz aıtar, búkpesiz adal pikir-paıymdaryn ortaǵa salar ultjandylarymyzdyń baryna shúkir. Bizdiń búgingi suhbattasymyz – belgili ánshi, ónertanýshy Erlan TÓLEÝTAI.
– Erlan, qazirgi kezde jalpy qazaq óneri, onyń ishindemýzyka óneriniń alýan-alýan tolǵaǵy barshamyzdy tolǵandyrar kókeıkestitaqyryptardyń birine aınaldy desek qatelespeımiz. Máseleniń mundaıalabóten aýqymdy sıpat alýyn qalaı túsindirer ediń?
– Iá, qazirgi 15 pen 35 jas aralyǵyndaǵy jastarymyzdyń reseılik jáne batystyq aqparat ekspansııasymen shyrmalǵanyn kózimiz kórip otyr. Jastardyń bul tolqynynyń kópshiligi Birjan sal men Muhıttyń, Aqan seri men Balýan Sholaqtyń, Qurmanǵazy men Táttimbettiń ánderi men kúılerin tyńdamaq túgili, olardyń atyn da jóndep bilmeıdi. Iaǵnı, qazirgi qaptaǵan sheteldik jáne otandyq telearnalar jappaı batystyq ómir saltyn kúni-túni nasıhattap, jat mádenıetti asqan jymysqylyqpen bizdiń jastarymyzdyń sanasyna sińirýde. Olarǵa «Bularyń masqara ǵoı, bizden uıalmasańdar da Qudaıdan qoryqsańdarshy, qoısańdarshy» dep otyrǵan eshkim joq. Bulardyń dandaısyǵany sonshalyq, tobyrlyq mádenıetke negizdelgen, óskeleń urpaqqa óte qaýipti, jiligi tatymaıtyn kókejasyq jobalaryn Qazaqstan telearnalary arqyly nasıhattaýǵa kóshti. («Super Star», «Eki juldyz», «X-factor», «Mamma miıa», «Davaı pojenımsıa» t.b.) Sóıtip, jastarymyzdy ultynyń tarıhı jadynan ajyratýǵa bilek sybana kirisken bul jobalar, jat pıǵyldar óz maqsattaryna jetip qalǵandaı. Óıtkeni, qazirdiń ózinde ábden máńgúrttengen, margınaldanǵan bir top «óner juldyzdary» memlekettik telearnalardan kórermen sanasyn sansyratatyn ııý-qııý shoýlar uıymdastyryp, teledıdar tórinen halqymyzǵa tórelik aıtyp, jón silteıtin deńgeıge jetti.
Bir sumdyǵy – boıynda otanshyldyq sezimi joq, esil-derti kommerııalyq maqsatty kózdeıtin osyndaı nıgılıst-ónerpazsymaqtardyń yqpal etýimen otandyq tele-radıo arnalarymyzdy tobyrlyq mádenıetke qumar jastar aýdıtorııasyna beıimdeý úrdisi baıqalady. Buryn Saǵat Áshimbaev, Aqseleý Seıdimbek, Qadyr Myrzalıev, Sherhan Murtaza, t.b. qaıratker aǵalarymyzdyń ultty uıystyrýǵa negizdelgen, memleketshil oı-pikirleri kórinis tabatyn tele-radıolarymyz bir toı men bir toıdyń arasynda júgirip júrgen estrada ánshileri men eki aýyz sózdiń basyn qosyp oı túıe almaıtyn asabasymaqtardyń qolyna kóshti. Teledıdar men radıo úshin budan asqan soraqylyq bola ma?! Bunyń sońy memleket úshin orny tolmas ókinishterge alyp kelýi múmkin. Óıtkeni, jat mádenıettiń yqpalynda ósip-ónip margınaldanǵan, máńgúrttengen, onyń ústine tobyrlyq mádenıettiń shylaýynda jetilgen miskinnen eshqashan da memleketshil tulǵa shyqpaıdy, ol eshqashanda óz ultynyń arman-ańsaryn túsine almaıdy, eshqashanda ult rýhanııatyna shyraqshy bola almaıdy. Mundaı toǵyshar pendeler barlyq qundylyqtardy shoý deńgeıinen aryǵa kótere almaıdy.
– Mádenı-rýhanı qundylyqtarymyzdyń mundaı deńgeıge deıin quldyraýyna ne sebep? Bul úrdis qashan, qalaı bastaldy? Tereńdetip, tarata aıtyp berseń?
– Óner tarıhynyń betterine úńilsek, munyń alǵashqy nyshany ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldary biline bastaǵanyn baıqaımyz. Osy jyldary jaryq kórgen ánderge sol zamannyń tyńdaýshy qaýymy: «Sózi qazaqsha, áýeni oryssha» dep baǵa bergenine sol kezdegi baspasóz betteri kýá. Al elimizdiń mýzyka qaıratkerleri sol ýaqyttyń ózinde-aq mýzykanyń ulttyq sıpattan ajyrap bara jatqanyn aıtyp dabyl qaǵa bastaǵan-dy. Máselen, bir ózi qazaqtyń eki myńdaı án, kúıin jınaǵan kórnekti mýzyka qaıratkeri Borıs Erzakovıch 1988 jyly bergen bir suhbatynda: «Jastar shyǵarmalarynyń kópshiligi ázirshe ulttyq bolmys-sıpattan ada, dúbáralaý bolyp keledi. Munyń basty bir sebebi: ondaı shyǵarma avtorlarynyń qazaq halqynyń baı ulttyq mýzyka ónerinen sýsyndamaǵandyǵynan. Eń aldymen halyqtyq mýzykany boıǵa tereń sińirmeı turyp, búkil adamzattyq týyndy jazam deý bekershilik» – dep alańdaýshylyq bildire aıtqan bolatyn. Bul alańdaýshylyq negizsiz emes edi. Sol kezdiń ózinde Reseıdiń joǵary mýzykalyq oqý oryndaryn, tipti, myna ózimizdiń Qurmanǵazy atyndaǵy Ulttyq konservatorııany támamdaǵan kásibı kompozıtorlardyń barlyǵy derlik Eýropa mýzykasy úlgisindegi ánderdi dúnıege ákele bastady. Biraq mundaı kosmopolıttengen kompozıtorlar jazǵan ol shyǵarmalardyń kópshiligi ult júreginen oryn ala almaǵandyqtan, ýaqyt synynan óte almady; buqaralyq sıpatqa ıe bola almaı, kezeńdik mýzyka kórinisi retinde ýaqyt kóshinen qalyp qoıdy.
– Ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldarynan bastap, elimiz táýelsizdik alýyna baılanysty ult mýzykasynyń saýyǵýyna qolaıly jaǵdaı týdy emes pe?
– Iá, onyńyz ras. Táýelsizdik alǵan soń jalǵyz mýzyka emes, ult rýhanııaty men mádenıetine qatysty barlyq salada saýyǵýǵa qolaıly ýaqyt kelgendiginiń nyshandary sezile bastady. Aqseleý Seıdimbektiń «Dáýren-aı», «Saryarqalary» osy kezeńde aspandady, Seken Turysbekovtiń «Kóńil tolqyny», «Aq jaýyn» kúıleri el júregin eljiretip, halqymyzdyń ulttyq mýzykany tosańsı bastaǵan qulaǵyn qazaqy boıaýy kelisken, totydaı túrlengen alýan úndi qońyr dybysqa qaryq qylyp tastady. Sahnaǵa «Kúldir, kúldir kúreńin kisinetip» Bekbolat Tileýhan, kóńilashar kúılerimen kóńildiń hoshyn keltirtip Aıgúl Úlkenbaeva, «Salǵan áni syrnaıdaı» Janar Aıjanova, t.b. shyqty. «Jigittiń sultany» respýblıkalyq baıqaýy baıaǵynyń jigiti, elimniń úmiti bolam deıtin er kóńildi jastardyń talabyna dem berdi. Respýblıkalyq aqyndar aıtysy dúrkirep ótip jatty: «Naýryz toıy» sııaqty merekelerdiń halyqtyq sıpaty kúsheıe tústi. Respýblıkalyq teledıdar men «Qazaq radıosy» osy jaqsylyqtardyń jarshysy bola bildi. Efırlerden el uıqyǵa ketkenshe ulttyq qundylyqtar nasıhattalatyn zaman týdy. Ónerpazdar eńse kóterip, eldik týyn kótere bastaǵandaı edi.
Biraq bul jarqyn kezeńniń dáýiri uzaqqa sozylmady. Qazaqtyń el bolǵandyǵyn, Qazaqstannyń ulttyq respýblıkaǵa aınalǵanyn qalamaıtyn shovınıstik, nıgılıstik kertartpa kúshter qarap jatpady. Olar tasqyndaı túsken ulttyq rýhtyń arynyn basatyn amaldar izdedi. Ondaı balama tapty da. Sonyń alǵashqy «qarlyǵashy» – «Azııa daýysy» boldy. Olardyń «A-a-a-a-az-ııa da-a-a-ý-sy» dep kekeshtene jarty dúnıege jar salǵan saqaý jarnamasy qazaq mýzykasyn azdyrýǵa, ult mýzykasyn tozdyrýǵa jasalǵan alǵashqy adym edi. Keıin osy saqaý jarnamadan bastalǵan «halyqaralyq» baıqaýdan qanshama maqaý ánshi «óner álemine» joldama aldy deseńshi. Jarnamasyna deıin saqaý sóıletip jaman yrymmen kelgen «Azııa daýysy» ómirsheń bola alǵan joq. Biraq óz tyńdarmanyn taýyp, ulttyq sıpatta damýǵa jáne jetekshi rólge ıe bola bastaǵan qazaq mýzykasyna eseńgirete soqqy berip úlgerdi. Keıin osy soqqylardan ońala almaǵan qazaq mýzykasy tobyrlyq mýzykanyń aldynda tize búkti.
«Bir qyzymnan bir qyzym hám soraqy» degendeı, «Azııa daýysynyń» ornyn jastarǵa arnalǵan «Jas qanat» konkýrsy basty. Bularǵa quıylǵan qarjyda qısap bolmady. Otandyq telearnalar osy konkýrstardy kúndiz-túni nasıhattady. Bul baıqaýlardan keıin ylǵı qyzteke daýysty jastardy jeńimpaz qylýdy maqsat etken «Sýper star» degen sumdyq shyqty. Qoıshy, áıteýir bularǵa tamyryn sonaý ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynan tartatyn, Ámire Qashaýbaev, Qurmanǵazy atyndaǵy respýblıkalyq án, kúı konkýrstary astar bolýǵa jaramaı qaldy. Qysqasyn aıtqanda, aınaldyrǵan az jylda osyndaı ulttyq, memlekettik múddege qaıshy sheteldik tobyrlyq mádenıetti tý etýshi jymysqy jobalar ulttyq mýzykamyzdy tuǵyrynan taıdyryp, jeńimpaz kúshke aınalyp shyǵa keldi. Gıtlerdiń marsh ekpindi mýzykalardy júıeli túrde paıdalaný arqyly aınaldyrǵan bes-alty jyldyń ishinde nemis halqynyń avangardynan qanquıly fashıster «tárbıelep» shyǵarǵanyn bilemiz. Bizdiń jastarymyzdyń tutynyp júrgen mýzykasy Gıtlerdikinen áldeqaıda qaýipti, áldeqaıda qıratýshy kúshke ıe, zulym da, qubyjyq mýzyka.
– Tobyrlyq óner túrleriniń osynshama túrlenýi men gúldenýiniń sebebi nede dep oılaısyń?
– Biz qundylyqtardyń quny ketken zamanda ómir súrip otyrmyz. Táýelsizdigimizdi alǵan kezden bastap Úkimetimiz barlyq resýrstardy elimizdiń ekonomıkasyn órletýge jumyldyrdy. Rýhanı qundylyqtarymyz jyldar boıy qaraýsyz jatty. «Baqpasań mal ketedi…» degendeı, qundylyqtardy qandaı jaǵdaıda bolsyn baǵý kerek, qaraý qajet. Baǵý, qaraý jetkiliksiz, mápeleý kerek. Bizde osynyń biri bolmady. Sol kezde tobyrlyq mádenıet uryq shashyp, baqshaǵa qaptap ketken aram shópteı qaýlap ósip ketti. Shý alqabynda boı bermeı ósip jatqan esirtki shóbi sııaqty, onymen de kúresý múmkin bolmaı barady. Osylaısha jasandy ónerpazdar qaptady. Baıqap otyrǵanymyzdaı, tobyrdyń óziniń ánshisi, óziniń aqyny, óziniń kompozıtory, óziniń jýrnalısi, óziniń prodıýseri, óziniń rejısseri, óziniń ásiredinshili, óziniń kórermeni bolady eken. Bajaılaı qarasańyz, az jylda elimizdiń mádenı keńistiginde olardyń myzǵymastaı berik júıe quryp úlgergenin ańǵarasyz. Olar rýhanı qubylystar jasaýǵa qabiletsiz (adamzattyq, ulttyq qundylyqtarmen qarýlanbaǵan soń qabilet qaıdan bolsyn.) Osy býyn endi rýhanııat pen mádenıettiń tutqalaryna ıe bolyp jatyr. Biraq olar ózderindegi tobyrlyq sana deńgeıimen qazaq mádenıetin eshqashan ushpaqqa shyǵara almaıtynyn eskermeıdi.
Sonda biz eń jaýapty salanyń tizginin kimderge berip jatyrmyz? Men taıaýda Túrkııa qazaqtarynan bir qyzyq áńgime estidim. 1950 jyldarda Qytaı bıliginen qashyp, úrkinshilikke ushyraǵan qazaqtar Tıbet arqyly Úndistan asqany belgili. Túrkııaǵa ótý máselesi sheshilgenshe az-kem aıaldap, es jııady. Sonda bular kúndelikti azyqqa qoı soıatyn bolsa kerek. Bular mal soıyp jatqanda maımyldar jaqyn kelip, tal arasynan baspalap qarap turady eken. Birde qasapshylar mal soıǵan jerde pyshaǵyn umytyp ketedi. Sonda ne bolǵan deısiz ǵoı. Álgi maımyldar ózara jıylysyp, «aqyldasyp», ishterinen bir mıǵulany «qurbandyq» bolýǵa kelistiripti. Sóıtip, álgiler bir maımyldyń aıaq-qolyn jippen shandyp baılap, tamaǵynan pyshaqpen oryp jiberipti. Osylaısha maımyldar ishterinen birneshe maımyldy qurbandyqqa «shalypty». Árıne, maımyldar ne istep jatqanyna esep bere almaıdy. Óıtkeni, adamdardan kórgenin istegenmen, olarda adamdyq sana joq. Bizdiń rýhanııatta qalyptasyp otyrǵan ahýal da osy maımyl tirliktiń ar jaq, ber jaǵyndaǵy sharýa bolyp otyr. Qazirgi shoýmenge aınalyp, sýper juldyz atanyp júrgender de osy maımyldar sııaqty, eń asyl qundylyqtarymyzdy qurbandyqqa shalyp, qazaq mádenıeti úshin ólsheýsiz zardaptar ákelip jatqandyǵyna esep bere almaıdy. Óıtkeni, olarda ulttyq rýh joq, rýhanı sana, zııal kemshin. Ult rýhanııatyna jetekshi bolý úshin óz halqyńnyń parasat bıigin meńgerýiń kerek. Bul maıdanda kommerııalyq baqaı esepke oryn joq. Ókinishke qaraı, tizginine orys tildi tobyrlyq mádenıet ókilderi ıe bolyp alǵan elimizdegi mádenı jobalardyń barlyǵy derlik kommerııalyq maqsat kózdeıdi. Ay aqıqaty osy.
– Erlan, jasyratyny joq, keıingi kezde dombyramen án aıtatyn ónerpazdarymyzdyń boıynan da jigersizdik baıqaımyz. Nege qazir aramyzda Qaırat Baıbosynov pen Jánibek Kármenov sııaqty ónerpazdar joq?
– Qazaqtyń mýzykalyq mádenıeti jeńilgen mádenıet. Jeńilgende dúnıejúzilik klassıkalyq mádenıetten jeńilse arman joq qoı (Qudaı onyń da betin aýlaq qylsyn). Úsh júz jyl boıy oıran salǵan otarshyldardan jeńilmegen, qaıta jetilgen mádenıetimiz aınaldyrǵan az jylda teksiz-zatsyz afro-amerıkandyq tobyrlyq mýzykanyń shapqynshylyǵyna tótep bere almaı jeńilip otyr ǵoı. «Kópte aqyl joq, sondyqtan ebin taýyp jónge sal» demeı me Abaı jaryqtyq. Kúni-túni «Ónerdiń tóresi osy» dep telejáshik bitken úzdiksiz nasıhattaı bergen soń, baıǵus buqara qaıtsin, shubyryp shýyldaq mýzykanyń sońynan erip júre berdi emes pe. Olardyń betin bermen qaratý úshin «senderdiń kóretinderiń mynaý, tyńdaıtyndaryń mynaý» deıtindeı ulttyq naqyshy mol, názik talǵam qalyptastyrarlyqtaı tekti dúnıelerimizdi tolaıym usyna almadyq. Abaı aıtqandaı, «ebin taýyp jónge sala almadyq». Sheteldik jarqyldaq, jyrqyldaq dúnıeni kóre bergen soń, daryldaq dańǵazany tyńdaı bergen soń, jat mádenıettiń salqyny boıyn alǵan ulttyń boıynda tól ónerin qor seziný beısharalyǵy paıda bolady. Sóıtip, basqany zor, ózin qor sanady. Osyndaı psıhologııalyq dert meńdegen qazirgi jastarymyzdyń boıynan óz ultyn ógeısinýdi, qorsynýdy baıqaımyz. Bul – ulttyq qundylyqtar jat mádenıetten jeńilgende paıda bolatyn keleńsiz qubylys. Jastar túgili, qazir joǵary laýazymdy sheneýnikter men kekirik atqan teksiz baılar máńgúrttengen balalarynyń úılený toıynda qos tildi (qazaq, orys) asaba jaldaıdy, shetelden, kórshi Reseıden olardyń óz elıtasy tyńdaýǵa arlanatyn pop mýzyka juldyzdaryn shaqyrady. Olardyń baqyryp, shaqyrǵanyn óner dep uǵatyn ózimizdiń namyssyz qandastarymyz sandaryn shapattap máz bolady. Sheteldik pop juldyzdar bolsa, nadan, máńgúrt qazaq baıynyń qaltasyn qaqqanyna mastanyp elderine qaıtady.
Dombyra degen qazaqtyń namysy ǵoı. «Jyǵylǵan ústine judyryq» degendeı, elimizde ótip jatqan memlekettik merekelik sharalarda dombyramen án aıtylmaıtyn, kúı tartylmaıtyn bolyp barady. Bárinde sol bezek qaǵyp júrgen fonogrammashyl «estrada juldyzdary». Sondyqtan búkil ult bolyp óziniń dombyrasynan syrt aınalǵan soń, bútin bir memleket tól ónerin kúresinge tastaǵan soń, bir sózben aıtqanda, dombyra keńistigin, onyń halyqqa shyǵar órisin qasaqana taryltyp, fonogrammashyl ánshisymaq qaýymǵa alyp bergen soń, Qaırat Baıbosynov pen Jánibek Kármenov sııaqty ánshiler qaıdan shyqsyn. Ánshi shyǵarmashylyq babynda bolý úshin sahnaǵa jıi shyǵýy kerek. Áıtpese, qaraıyp, babynan aıyrylyp qalady. Bapsyz, baqsyz, aıynda-jylynda el aldyna bir shyǵatyn, tyńdarmany joq jetim ánshiniń boıynda qaıdan jiger, qaıtip jalyn bolsyn. Qaırat Baıbosynovtardyń joqtyǵy osydan. Olardyń ornyn taıtańdaǵan «juldyz» apasy «Qap-qarashka» dep erkeletetin basqa Qaıratıkter men Nýrjanchıkter sııaqty tobyrlyq mýzykanyń ókilderi basty.
Bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi birinshi ǵasyrda ǵumyr keshken qytaıdyń uly tarıhshysy Syma ıannyń halyq mýzykasy jaıynda aıtqan ǵajap pikiri eske túsedi: «Eger án-kúı názik te sazdy, tosyn da tolǵamdy bolsa, onda halyqty oı men muń basqany; eger án-kúı erke de erkin, sabyrly da sazdy bolsa, onda halyqtyń kóńil kúıi jaqsy; eger án-kúı shamyrqana shıryǵyp, bas jaǵy shyrqaı kóterilip, sońy shabytty sezimmen samǵasa, onda halyqtyń senimi ornyqty bolǵany; eger án-kúı bir saryndy, tolǵamdy, esti, sezimi tereń bolsa, onda halyq qanaǵatshyl jáne syı-qurmetshil; eger án-kúı janyńdy jadyratyp, kóńilińdi kóterip, sulýlyqqa ińkár etse, onda halyqtyń meıirimdi de sezimtal bolǵany; al eger án-kúı apyryqtaǵan, ardyń-gúrdiń, álem-jálem bolyp, boıyńdy eliktirip áketse, onda halyqtyń azǵyndyqqa salynyp, alasapyran kúı keshkeni». Osylardyń ishinde qazaq halqy qazir, árıne, ǵulamanyń sońǵy aıtqandaryn basynan keshirip otyrǵanyna eshkim shúbá keltire qoımas.
– Osyndaıda bir suraq týyndaıdy. Nege dombyrashy ónerpazdar bastary qosylyp, ózderi talap qylmasqa? Máselen, án keshterin ótkizip degendeı?
– Ondaı talaptar bar. Máselen, eki jyldyń júzi boldy, jastardyń «Adyrna» ulttyq etnografııalyq birlestigi Birjan saldyń, Aqan seriniń, Muhıttyń, Jaıaý Musanyń, Úkili Ybyraıdyń án keshterin ótkizip úlgerdi. Alda Balýan Sholaq shyǵarmashylyǵyna arnalǵan án keshine daıyndalýdamyz. Osy ıgi isterimiz jaıynda bas gazetimizdiń betinde ózińiz de birneshe márte jazdyńyz. Biraq Balýan Sholaq sııaqty halqymyzdyń birtýar ónerpazynyń keshine demeýshi tappaı pushaımanbyz. Mine, osy keshterdi uıymdastyrýda neniń kýási bolmaı júrmiz deısiz? Ótkizetin saraıymyzdyń jal aqysynan bastap, jasaıtyn jarnamasyna deıin óz qaltamyzdan qarjy shyǵarýǵa májbúrmiz. Keshti ótkizý, uıymdastyrý jumystary birlestiktiń tóraǵasy Arman Áýbákir men onyń pikirles serikteri Nurlan Naýryzáli men Ardaq Berkimbaı sııaqty otty, jigerli jas jigitterdiń moınynda. Jolaman Qujımanov, Ramazan Stamǵazıev, Erkin Shúkiman, Erlan Rysqalı sııaqty maıtalmandar án keshiniń repertýaryn júıeleıdi, ánshilerdi baptaıdy. Meniń moınymda keshtiń senarııi men júrgizýi. Osy án keshterin uıymdastyrýda qaı mekemeniń esigin qaqpadyq deısiz. Kóptegen mekeme basshylary, tipti otandyq telearnalardyń basy-qasynda júrgender dombyra dese kirpideı jıyrylady. Keıbiri sypaıy ǵana shyǵaryp salyp jatady.«Adyrna» jastardyń shyǵarmashylyq birlestigi bolǵandyqtan mundaǵy bizdiń kómekshilerimizdiń barlyǵy bilimdi, kókiregi oıaý jastar. Qýantarlyǵy – osy jastar halyq mýzykasyn janyndaı jaqsy kóredi jáne kóbiniń qalam qaıraty bar jýrnalıster.Keleńsizdiktermen, kedergi, bógettermen betpe-bet kele bergen soń olar da qarap júrmeı, elimizdegi mádenıet saıasaty týraly aqparat, derek, dáıek jınaı júredi.
Sóıtsek, ulttyq mýzykaǵa Úkimetimiz mardymsyz bolsa da qarjy bóletin kórinedi. Biraq bul qarjylar ulttyq mýzykany órkendetýge jumsaımyz degen jeleýmen áldebir ysqaıaq, pysyqtardyń kómeıinen ótip ketip jatqan sııaqty…
Sonda da bolsa uıymdastyrǵan keshterimizge kórermenniń kóp keletini qýantady. Osyǵan qarap, qazaqtyń ulttyq klassıkalyq mýzykasyna suranys joq degen qaýesettiń ádeıi oıdan shyǵarylǵan mıf ekenine kózimiz jetkendeı. Keshimizge kelgen kórermenge qarap shúkirshilik qylamyn. Munda kim joq deısiz? Eńkeıgen kári men kishkentaı búldirshinder, orys tildi qaýym, stýdent jastar. Soǵan qaraǵanda qazaq qoǵamynda tobyrlyq mádenıettiń yqpalyna eshqashan túspeıtin, rýhanı ımmýnıteti myqty, tól ónerin ardaqtaı alatyn bekzada, tekti qaýymnyń qory úzilmek emes degen oıdamyn.
– Durys aıtasyń, Erlan. Óıtkeni, qazaqtyń ulttyq rýhynyń negizi onyń dástúrli áninde, ulttyń mýzykasynda jatyr emes pe? Ultynyń án-kúıin,mýzykasyn súımeıtinderde ulttyq namys ta kemirek bolatyn shyǵar?
– Árıne, solaı. Sodan shyǵatyn basqa da teksizdikter tolyp jatyr. Taqaýda ataqty ánshi, kompozıtor Jarylǵapberdiniń Almatyda turatyn jıeni, uzaq jyldar boıy aǵartýshylyq salada qyzmet istegen zeınetker ájeı maǵan qońyraý shalyp, Baıanaýylda Jarylǵapberdiniń basy qaraıtylǵanyn, quran oqytylyp, as berilgenin aıtty. Sosyn bir telearnadan Baıanaýylda Jasybaı kóliniń jaǵasynda jyn oınaq jasalyp jatqanyn, el azamattarynyń bul sumdyqqa nege jol berip otyrǵanyna qynjylysyn bildirdi. Nege mundaıǵa jol beresińder dep renishin jetkizdi. Qatty qysylyp qaldym. «Uıalǵan tek turmas» degendeı, elimizdiń úlken qalalarynda jasalatyn «jyn oınaqtyń» aıadaı Jasybaıǵa qaıdan «tap bolǵanyn» jalma-jan anyqtaýǵa kóshtim. Sóıtsem, jyl saıyn Baıanaýyldyń Jasybaı kóliniń jaǵasynda estrada juldyzdarynyń festıvalin dástúrli túrde ótkizý jolǵa qoıylypty. Elimizdegi tobyrlyq mádenıettiń týyn kótergen kileń «juldyz», qalyń saıqymazaq, óńsheń «fanershık» (fanershık – fonogrammamen án aıtatyndarǵa jurttyń bergen «ataýy») ataýly jyl saıyn Jasybaıdyń jaǵasynda bas qosyp, ala jazdaı kıeli mekenniń aınalasyn azan-qazan, ý-shý qylatyn bolypty. Jergilikti jurt osyǵan narazylyq bildirýde. «Álkeı Marǵulan, Sháken, Káýkender tiri bolsa, aryzymyzdy aıtar edik, «toqtatyńdar, myna jyn oınaqty» der edik dep qamyǵady baıanaýyldyq qarııa. Álgi jyn-oınaq basylyp, «juldyzdar» jaıyna ketken soń, sońdarynan shashylǵan qoqystan basqa eshteńe qalmaıtyn kórinedi. Osyndaıda oı týady. Baıanaýyl – ulttyq tabıǵı qoryq degen mártebesi bar memleket qorǵaýyndaǵy erekshe ekologııalyq aımaq bolyp sanalady. Baıanaýyl ulttyq parki – jyn oınaq jasamaq túgili, kirgen-shyqqan týrıster aıaǵyn ańdap basatyn aıryqsha rekreaııalyq aımaqqa jatady. Sonda memlekettik qorǵaýdaǵy parktiń tórinde jyl saıyn dúrliktirip «juldyzdar festıvalin» ótkizýge kim ruqsat berip otyr degen saýal kóldeneńdeıdi.
Jaraıdy, bul jer ekologııasy: taptalǵan shóp, synǵan buta ósedi, syndyrylǵan bótelke men tókken qoqys jerge sińedi, borsyǵan kól qaıtadan qalpyna keledi dep ózimizdi jubataıyq. Al jan ekologııasyn qaıda qoıamyz? Kóldiń jaǵasy halqymyzdyń nebir aıaýly tulǵalary máńgilik tynys tapqan kóne qorym ekendigi belgili. Munda jońǵar shapqynshylyǵy kezinde keýdesin oqqa tósep ólgen Jasybaı batyrdyń súıegi jatyr. Qalmaqqa «tań atyryp, kún shyǵarmaǵan» (Máshhúr Júsip) Oljabaı batyrdyń úrim-butaǵy osynda jerlengen. Halqymyzdyń aıaýly perzentteri: Jaıaý Musa men Álkeı Marǵulannyń ata-babalary osynda jatyr. Tipti, dańqty aqyn Oljas aǵamyzdyń atasy uzyn Súleımen osy kóldiń dál jaǵasyndaǵy qorymǵa qoıylǵan. Mine, osy kóne qorymnyń ústinde qazirgi zamannyń obal-saýapty bilmeıtin, arýaq, kıe degen uǵymdardan aıylyn jımaıtyn «óner juldyzdary» taırańdap bı bıleıdi, shalyqtap án aıtady. Araq, sharap, syra, sýsyn ishken, dańǵaza mýzykaǵa elirip, kózderi tumandanǵan, esirik býǵan, zár qysqan jurt kıeli qorymnyń aınalasyna baryp dáret syndyrady… Olardyń uǵymynsha, islám dininde arýaqty adam, kıeli jer joq. Sondyqtan ıen dalada múlgip turǵan batyrlar men áýlıe-ámbıeler jerlengen mazar, qorymdarynyń túk qasıet, kepıeti bolmaıdy-mys. Sońǵy jyldary sanalaryn ýahabtyq ıdeologııa sansyratyp jibergen jas urpaqtyń kópshiliginiń túsinigi osy. Qazaq dúnıetanymyna qaıshy, qasıetti sezimderden ada.
– Osydan biraz buryn ónertanýshy, kompozıtor Ilııa Jaqanovtyń baspasóz betterinde «Qazaqtyń klassıkalyq mýzykasy endi týmaıdy» degen suhbaty jarııalandy. Osy pikirmen kelisesiń be?
– Kelisemin. Ilekeń qazaq ónertaný salasynyń qart tarlany retinde ózi kózi jetken ay aqıqatty aıtyp otyr. Ol kisi qazaq mýzykasyna shyraqshy bolyp turǵan kezderde efırden sapasyz dúnıeler ótpeıtin.
Al endi qazir ne boldy? «Teńiz bastan bylǵandy…» degendeı, efırlerdiń barlyǵyn bylǵanyshqa toly dańǵaza basty. Tipti dárejesi kóshe ánderinen tómen áýensymaqtar, Afrıkadan Amerıkaǵa aparǵan quldardyń mýzykasy bolyp esepteletin afroamerıkandyq pornoyrǵaqtar úıińizdiń tórindegi teledıdar men radıodan kúni-túni úzdiksiz yńqyldaıdy. Qaptaǵan «qazaqstandyq kompozıtorsymaqtardyń» sózi – baldyr-batpaq, áni – shaldyr-shatpaq «týyndylary» júıkeńizdi kemire yzyńdaıdy. Mine, osynyń barlyǵyn kórip-bilip otyrǵan Ilııa aǵamyz qaıdan kúıinbesin.
– Al endi, Erlan, osy keleńsiz úrdisti aýyzdyqtaý úshin ne isteýimiz kerek?
– Ult ustazy Ahmet Baıtursynov aıtpaqshy «…osy kerekter jolynda jumys isteý kerek». Eń birinshi kezekte Ulttyq mýzyka óneri týraly zań qabyldaý kerek. Ol zań qazaq mýzykasyn ulttyq jáne álemdik qundylyq retinde qorǵaýǵa pármendi jáne mýzyka óneriniń búkil problemalaryn: fonogrammadan bastap, BAQ-taǵy jónsizdikter men júgensizdikterdi sheshýge áleýetti bolýy kerek. Eń bastysy – ulttyq mýzykamyzǵa memlekettik mártebe berilýi kerek. Sonda mýzyka mádenıeti salasyndaǵy talaı jyldar boıy qordalanyp, el keleshegine qater tóndire bastaǵan túıtkilder birtindep sheshiletin bolady.
Áńgimelesken Qorǵanbek AMANJOL,
«Egemen Qazaqstan».
