1990 jyly 18 qańtarda Semeı qalasynda ótken «Qazaq tili» qoǵamynyń quryltaıynda belgili ǵalym Qaıym Muhamedhanov qazaq tilin orystandyrý tarıhy týraly baıandama jasaǵan, dep habarlaıdy "Adyrna" ulttyq portaly.
Bul týraly Dına Muhammedhan Facebook jelisindegi paraqshasynda jazdy.
Onyń jazbasyna sáıkes Qaıym Muhamedhanovtyń baıandamasynda patsha úkimetiniń 1862 jyldan bastap qazaq halqyn birtindep shoqyndyrý jáne orystandyrý saıasatyn júrgizgeni aıtylǵan. Bul saıasattyń bir bóligi retinde qazaq tilin orys grafıkasyna kóshirý máselesi kóterildi.
Ǵalym patsha úkimetiniń mıssıonerleri, ásirese Nıkolaı Ilmınskııdiń qazaqtar arasynda orystandyrý saıasatyn belsendi júrgizgenin aıtty. Ol qazaq balalarynyń oryssha bilim alýyn uıymdastyryp, arab álipbıinen bas tartýǵa shaqyrdy. Bul áreketterdi qazaq dalasynda júzege asyrýǵa Ybyraı Altynsarın tartylǵanyn tarıhı derekter negizinde baıandaǵan.
1Patsha úkimeti 1862 jyldan bastap resmı túrde qazaq halqyn shoqyndyrý, sol arqyly birtindep orystandyrý saıasatyn júzege asyra bastady.
1865 jyly 5 ııýlde Aleksanr II patsha qol qoıǵan dokýmentte qazaqty bılep-tósteýdiń jańa erejesin 1867 jyldan iske asyrý máselesi, ekinshi qazaq halqyn keleshekte pravoslavıe dinine kirgizip, orystadyrý saıasatyn iske asyrýǵa baǵyttady.
Ilmınskıı Nıkolaı Ivanovıch
(1822- 1891)
1846 j. Qazan dýhovnaıa akademııasyn bitirgen.
1858 jyldan 3 jyldaı Orynbor shekara Komıssııasynda qyzmet istep, mıssıonerlikke kirisedi.
Orys alfavıty.
Ahmet Baıtursynov:
«Qazaq dini shynyǵyp jetpegen, shala musylman halyq. Muny músylman dininen hrıstıan dinine aýdaryp jiberý ońaı degen pikirmen, patsha úkimeti qazaqpen noǵaı arasyna jik salyp, ekeýin aıyrǵysy keldi. Onyń úshin qazaq balalary noǵaısha oqymaı, oryssha oqıtyn bolarlyq saıasat júrgizdi. Qazaq balalary úshin shkol ashady, noǵaıǵa qazaqtyń jazý jaǵynan sorpasy qosylmas úshin arab áripin qaldyryp, qazaq tilindegi kitaptardy orys áripimen basady...»
Patsha úkimetiniń osy saıasatyn qazaq dalasynda iske asyrýǵa belsene kirisken adam – mıssıoner Ilmınskıı boldy.
1861 jyly Ilmınskıı professor ataǵy berilip, Oral, Sibir, Edil boıyndaǵy jáne qazaq dalasyndaǵy otar halyqtardy shoqyndyrý máselesi tapsyryldy.
Ilmınskıı eń aldymen tatarlarǵa arnalǵan orys grafıkasy negizindegi jazýdyń jańa úlgisin jasap, 1862-1867 jyldar arasynda, tatar tilinde, mıssıonerlik talabyna saı 7 kitap jazyp, onyń bárin de orys alfavıtimen bastyryp shyǵardy.
1872 jyly ol Qazan ýnıversıtetindegi qyzmetin tastap, birjolata mıssıonerlik jolyndaǵy qyzmetke aýysty. Qazanda mıssıonerlerdiń ortalyǵyna aınalǵan Dýhovnaıa semınarııanyń dırektory boldy.
Tatar ǵalymy professor Ábrar Karımýllın bylaı deıdi: «... Takım obrazom, podgotovka kadrov mıssıonerov pereshla v rýkı samogo Ilmınskogo. Zdes gotovıat kadrov – mıssıonerov dlıa vseh raıonov Rossıı (str.250)
Ilmınskııdiń qazaqtardy shoqyndyryp, orystandyrý áreketidegi mıssıonerlik saıasaty: «... Orystandyrýdyń eń basty radıkaldy quraly – qazaq tiline orys alfavıtyn eńgizý. Qazaqtar orys alfavıtymen jazyp otyrǵanda, ol qazaqtardy óziniń shyrmaýynan shyǵarmaı, ózine tarta beredi», – deı kelip, jáne bir pikir aıtady:
«Bul oıdy orys chınovnıkteri júzege asyrýy tipti kemispeıdi dedi. Iaǵnı qazaqtyń óz adamy iske asyrý kerek. Ony iske asyratyn kim boldy? Y. Altynsarın.
1869 jyly Oqý Aǵartý mınıstrine jazǵan hatynda Ilmınskıı bylaı deıdi:
«... Altynsarın qazaqtardyń ortasynda mektep ashsa, orys alfavıtyn sonda qoldansa, ony orys eliniń adamdary istetip otyr degizbeı, ózi ashqan bolsa... ...Ony orys basshylyqtarynyń ınııatıvasy dep halyq oılamaıtyn turde júrgizse... Eń áýeli jańa ıdeıa Altynsarıdiki bolady», ¬¬– deıdi. (Qazan arhıvi. F. 968, 0-1, d-16, 1-2 str.)
Jasyryn qat. Arhıvta",- delingen jazbada.
Sonymen qatar, Muhamedhanov Keńes zamanyndaǵy latyn jáne kırıllıaǵa kóshý úderisteriniń qazaq mádenıeti men tiliniń damýyna tıgizgen áserin de taldady. Ol bul ózgeristerdiń qazaq halqynyń tarıhı jadyn álsiretip, ulttyq biregeılikti saqtaýǵa keri yqpal etkenin atap ótti.
Басқалармен бөлісе отырыңыз
