Qazaqta «bir dáýirdiń kýási» degen sóz bar. Osydan-aq qazaqtardyń uzaq jasaıtyndyǵyn bilemiz. Osy oraıda, biz de uzaq jasaýdyń syryna úńilip kórgen edik, qyzyqty jaıtqa qumartyp. Sóıtsek, túp-tórkini salt-dástúrlerimizdi yrym-joralǵylarǵa kelip tireledi eken ǵoı.
Adamnyń 100 jyldyq ǵumyry jóninde el arasynda mynandaı bir ańyz áńgime bar. Alla Taǵala on segiz myń ǵalamdy jaratyp, árbir tirshilik ıesiniń jasyn belgilegende adamǵa jıyrma bes-aq jyl, al basqa jan-janýarlarǵa elý jyldan ómir beripti-mis… Adam ózine berilgen jasty qanaǵat tutpaı, taǵy da jas surapty. Ańdar men qustardyń, balyqtar men jándikterdiń eshqaısysy adamǵa óz jasynan birde-bir jyl bólip bermegen kezde, óziniń adamǵa serik bolatynyn eń birinshi sezgen jylqy, sosyn ıt, árqaısysy oǵan 25 jyldan jas beripti. Óziniń adamǵa uqsaıtynyn sezgen, ári 50 jyl ómir súrgende ne isteımin dep oılaǵan aqymaq maımyl oǵan óziniń 25 jylyn syılaı salypty.
Minekı, sol kúnnen bastap adam júzge deıin ómir súretin bolypty. Alaıda, adam balasy óziniń Allah Taǵala bergen 25 jylyn qaıǵy-muńsyz, qýanysh, oıyn-saýyqpen ótkizgen soń, jylqyǵa tartyp 25 jyl boıy oıǵa-qyrǵa shaýyp, el men jer kóripti, júıtkip ómir súripti, jylqydaı qýatty bolypty. Elý jastan keıin 75 jasqa deıin árkimdermen ıtshe yryldasyp, alysyp-julysyp ǵumyr keshipti. Jetpis bes jastan júzge deıin ne bolsa soǵan máz bolyp, keıde ne istep, ne iship-jegenin bilmeı, maımyldaı kim-kóringenge kúlki de bolypty. Oılap otyrsańyz, aqıqatqa toly ańyz.
Al endi adamnyń jastyq shaǵy týraly mynadaı qaǵıda, tanym-túsinik bar. Danagóılerdiń aıtýynsha, qudireti kúshti Allah Taǵala adam balasyna úsh ret jastyq shaq syılaıtyn kórinedi. Birinshisi – óz jastyq shaǵy, ekinshisi – shyn mahabbatqa jolyqqanynda, úshinshisi – 100 jasqa tolǵanynda. Jalpy, adam jasy, onyń júz jasaýy jóninde ǵıbrat alar áńgimeler de, maqal-mátelder de kóp. Osy oraıda orys halqy: «Qarapaıym ómir súrgen jan 100 jasaıdy», – deıdi. Iá, baılyq, ataq-dańq, shen-shekpen úshin jantalaspaı, sol jolda júıkesin juqartpaı, Jaratqan Iesiniń bergen baqyt, baǵy men nesibesine shúkirshilik aıtyp, Qudaıdan qorqatyn, qanaǵatshyl da ımandy, meıirimdi adamnyń ashkóz, dúnıeqońyz, aram, aılaker, ataqqumar, baqas, baqtalas, kúnshilderden kóp jasaıtyny aqıqat. Adamǵa jaryq dúnıeden, ómirden qymbat esh nárse joq. Asaryn asap, jasaryn jasap otyrǵan qarııalardyń eshqaısysynyń ólgisi kelmeıdi. Ras, aqyl-parasaty mol, ózekti janǵa bir ólim baryn moıyndap, o dúnıege belin bekem býǵan keıbir kisiler: «Alla Taǵala meni bala-shaǵyma masyl qylmaı, abyroıymdy ashqyzbaı, qııametimdi kórsetpeı, ul-qyzdarymnyń aldynda ala gór», – dep jatady. Alaıda olardyń da kóńilinde: «Álde de bala-shaǵamnyń qyzyǵyn kórip, júre tursam eken»,– degen tilektiń jatatyny belgili.
Baıaǵyda óte baqýatty bir qarııa ómirden ótip bara jatyp, Allah Taǵaladan: «Qudireti kúshti Jaratqan ıem, taǵy da kishkene ǵumyr berińizshi», –dep jalynyp, jalbaranypty. Sonda Allah Taǵala perishteleri arqyly aıan berip, álgi qarııadan:
– Pendem, qansha jas suraısyń? – depti.
Qarııa:
– Aǵashtyń japyraqtaryna teń ǵumyr bere gór, – dep jalynypty.
– Joq, adamǵa ólshep-piship berilgen ǵumyr oǵan jetpeıdi.
– Onda úlken aǵashta qansha butaq bar, sonshama ómir ber.
– Joq, ol da jaramaıdy, tym kóp.
– Onda qansha ómir bere alasyń?
– Ómirde qansha dosyń bar, sonshama ómir bereıin.
Osy sózdi estigende tósek tartyp jatqan qarııa kózine jas alyp, qatty kúrsinipti de, o dúnıege júrip ketipti. Sóıtse, ol ómirin dos jınaýmen emes, dúnıe-múlik jınaýmen ótkizgen eken. Sirá, bizdiń abyz aqsaqaldarymyzdyń: «Júz som aqshań bolǵansha, bir dosyń bolsyn», – deıtini sondyqtan da shyǵar…
Adam jasy ana qursaǵyndaǵy toǵyz aı, toǵyz kúnnen keıin dúnıege aman-esen kelgen shaǵynan bastalady. Alaıda adam ómirine baılanysty salt-dástúrler qyzdyń kelin bolyp túskeninen, boıyna bala bitkeninen bastap jasalady.
Sábı kútip júrgendegi salt-dástúr kez-kelgen ata-ana balasy úılenisimen-aq sońynda shańyraǵyn qulatpaı ustap turatyn, atyn óshirmeı urpaq jalǵastyǵyn saqtap qalatyn bala kútedi. Eger janǵan oty sónip, sońynda tútinin tútetetin, qol jaıyp, quran baǵyshtaıtyn birde-bir tuıaq qalmaıtyn bolsa, ol – úlken qaıǵy-qasiret. Sol sebepti de bizdiń ata-babalarymyz: «Balaly úı – bazar, balasyz úı – qý mazar», – degen.
Kelin túskennen keıin qamqor, jón-josyqty biletin ene oǵan alǵash soıylǵan maldyń ultabaryn jegizedi. Bul – ul nemereli bolý úshin jasalatyn alǵashqy salt-dástúr, yrym. Eger de jańa túsken kelin bireýdiń úıine óz dastarhanynan bir dám aparyp beretin bolsa, ony úı ıeleri jegenimen, ózi «qyz taýyp qoıamyn», – dep jemeıdi. Bul – ekinshi yrym. Jas kelinniń boıyna bala bitkenin kórshi-kólemniń áıelderi sezse, enesine baryp: «Kelinniń qursaǵy aq aıranǵa toıypty, aq alǵysty bolypty», – dep qýanyshty habardy jetkizedi. Muny estigen ene: «Kelindi atasynyń árýaǵy jelep-jebep júrsin», – dep aýylda tursa, áýletterindegi úlken úıdiń keregesine aq oramal tańady. Ol – jas kelinniń júkti bolǵanyn búkil aýyl bilsin degen «keregege aq oramal tańý» yrymy.
Munan keıin jas kelinniń asqa tábeti shappaı, jıi-jıi loqsyp, qusa berse, bul – jerik bolý. Al osy kezde onyń bir tamaqqa yqylasy keremet kúshti bolyp, sony qatty izdese, ol – jerik asy. Osy kezde júkti jas kelinniń enesi kórshi-kólemin shaqyryp, kishigirim toı jasaıdy. Ony «qursaq shashý» dástúri dep ataıdy. Oǵan tájirıbeli analar óz úılerinde arnaıy bir dámdi pisirip ákeledi. Mundaǵy maqsat – kelinniń jerik bolǵan asyn taýyp berý. Jerik asyn taba almaǵan, nemese az ǵana aýyz tıip, jerigi qanbaǵan áıel loqsyp, ishken asyn qusyp tastaı beredi. Bul – «ıt jerik» bolý. Anasy ıtjerik bolyp týǵan sábı de es jıǵansha aýzynan silekeıi aǵa beredi. Ájeılerdiń aıtýynsha, áıel ishtegi balasynyń kózi biterde jerik bolatyn kórinedi.
Ǵalymdar áıeldiń qursaǵyna alǵash bala bitkennen bastap onyń analyq sezimi (ınstınkti) oıanatynyn aıtady. Osy ınstınkt áli jaryq dúnıege shyqpaǵan balasyna degen analyq mahabbatyna aǵyl-tegil jol ashyp, sábıi shyr etip ǵashyq-ǵumyr esigin ashqanynda ónboıyndaǵy alpys eki tamyryn ıitedi. Áke ınstınkti de aıaýly jary alǵash júkti bolǵanyn sezip, kúıeýine aıtqannan-aq oıanatyn kórinedi. Ol óz balasyn toǵyz aı, toǵyz kún kótermese de, sábıin anasynan kem jaqsy kórmeıdi. Bul ańnyń da, qustyń da erkegine tán qasıet. Tipti, jyrtqysh ań sanalatyn qasqyrdyń arlany alystan aýlap, jyqqan oljasyn ózi ash bolsa da jemeı, kúshikteriniń aldyna ákelip tastamaıdy ma?
Ańyz áńgimelerge nazar aýdarsaq, jolbarystyń, qasqyrdyń júregine de jerik bolǵan analarymyz bar. Al ondaı analarymyzdan bahadúr batyrlar ómirge kelgen. Jas kelin jerik bola bastaǵan kezde-aq, onyń boıyndaǵy bala shymyr bolyp óssin, anasynyń tábeti ashylsyn dep mynandaı ósimdikterdi jegizgen: dala jýasy, ıt jýa, taýda ósetin raýǵash, qymyzdyq. Jáne mynandaı saǵyzdardy shaınatqyzǵan: qum saǵyz, jer saǵyz, qaraǵaı saǵyz. Áıeldiń júkti kezinde esinde saqtap, oryndaıtyn yrymdarynyń taǵy bir toby: ıtke «ket» dep aıtpaý (ol tolǵaqty aýyrlatady), arqan espeý (bosanǵanda balanyń kindigine oralyp qalýy múmkin), qaptyń aýzyn býyp baılamaý, túıe etin jemeý (olaı jasasa balany 12 aı kóterýi múmkin).
Jas kelinniń boıyna bala bitisimen-aq, enesi túsik tastamasyn dep, kóıleginiń etegin búrip qoıady, shoshynbas úshin túnde dalaǵa jalǵyz shyǵarmaıdy, júkti áıeldiń mezgili jaqyndaǵanda jaz bolsa, oǵan jalań aıaq jer basqyzyp: «Tósi túkti Jer-Ana, kúshqýat bere gór?!» – deıdi. Munyń bári – boıǵa bala biter aldyndaǵy jáne boıǵa bala bite bastaǵanyndaǵy oryndalatyn salt-dástúrler men yrymdardyń bir shoǵyry ǵana.
ANA TOLǴAǴY KEZINDEGI YRYMDAR
Ekiqabat analardyń tolǵaǵy bala týar aldynda ǵana emes, oǵan deıin de birneshe ret bolady. Olar «uzyn tolǵaq», «orta tolǵaq» – dep atalady. Bulardyń bári de jas ananyń bosanaýyna arnalǵan daıyndyqqa, túrli salt-dástúrge, yrymdarǵa toly.
«Uzyn tolǵaq» – bosanýǵa úsh aı qalǵanda bastalatyn tolǵaqtyń birinshi túri. Bul kezde jas kelin aman-esen bosansyn dep daıyndyq jumystary júrgiziledi. Bosanar kezindegi tolǵaq ústinde quıymshaq súıegi ashylmaı qalmasyn dep kún saıyn keshkilik jas kelinniń quıymshaǵynan bastap jaýyrynyna deıin bes saýsaqty batyryp, qoıdyń quıryq maıymen sylap sıpaǵan. Muny altyn qoldy analar atqarǵan. Jáne olar «bópeń aıdaı sulý bolsyn» dep jas kelindi aıly túnde sýǵa da túsirgen.
«Orta tolǵaq» – bosanýǵa eki aı qalǵanda bastalady. Analarymyzdyń aıtýynsha, «orta tolǵaqta ishtegi bala jaryq dúnıege shyǵýǵa daıyndala bastaıdy». Osy kezde júkti áıeldiń ishiniń syrtqy pishimine qarap, ana qursaǵyndaǵy balanyń ul, qyz ekenine boljam jasalady. Qyz bosanatyn áıeldiń ishi – kishkene, shoshaq, úshkir bolyp kelse. Al ul bosanatyn áıeldiń ishi – domalaq, dóńes bitedi. Bul –Tájirıbeli analardyń boljamy. Orta tolǵaq kezinde jas kelin erte bosanyp qalmasyn dep, onyń qolyna keskish, teskish quraldardy (pyshaq, biz, ara t.b) ustatpaıdy.
«Aı tolǵaq» – bosanýǵa bir aı qalǵanda bastalatyn tolǵaqtyń túri. Osy «aı tolǵaǵy» kezinde eneleri «ishtegi balanyń eti qyzyldanyp ketedi» dep oǵan jas et ustatpaıdy, «kindigine oralyp qalmasyn» dep oǵan ıne-jippen is tikkizbeıdi, «túsik tastamasyn» dep júresinen otyrǵyzbaıdy. Bosanar kez taqaǵanda ájeleri jas kelindi ertip, jeti bulaqtyń kózin ashtyryp, bulaqqa maı quıyp, teńge tastatyp, bastaýdyń janyndaǵy áýlıe aǵashqa shúberek te baılatqan. Sóıtip: «Seniń ata-babań osy jerden sý ishken, tolǵatqan kezinde seni demep, jebep júrsin», – dep tilek te aıtqan. Ondaı yrymdardan jas kelin qýat-kúsh alǵan.
BALA DÚNIEGE KELERDE...
Buryndary ár áıel bosanatyn úıdiń bosaǵasyna qanjar, qylysh, qamshy ilinip qoıylatyn. Nemese, qońyr aıýdyń, jolbarystyń, qasqyrdyń terisin tastaıtyn. Bul – osy zattar áıeldiń tolǵaǵyna kedergi keltiretin jyn-perilerdi úıge kirgizbeıdi degen yrymdaǵan.
Áıel bosanarda arsha tutatylyp, onyń basynan aınaldyryp alastaıdy, etek jaǵynan kúkirt tútetedi. Bala teris kelse, áıeldiń ishin qolmen sylap, balany ońdap alady. «Jarys qazan» – jaryq dúnıeniń tabaldyryǵyn áli attap úlgirmegen sábıdiń qýanyshyna arnalǵan káde, jol-joralǵy. Ol aıy-kúni tolǵan kelinshektiń sábıin jaryq dúnıege ákelý qýanyshy úshin jasalady. Kelini bosanarda enesi saqtap júrgen kádeli etterin qazanǵa salyp asady. Bul tamaq – «jarys qazan» dámi. Oǵan kórshi-kólemniń, ilik-jekjattyń áıelderi kelip, dám tatady. Samaýryn qoıylyp, tabaqqa sút te pisiriledi. Sandyqtardyń, qaptardyń aýzy ashylady, býylǵan teńder sheshiledi.
BALA DÚIEGE KELISIMEN...
Bala dúnıege keler aldynda ata-enesiniń aldyn-ala «kindik shesheni» tańdap qoıatyny belgili. Ol jas náreste jaryqqa shyǵysymen kóterip alady da quıryǵynan shart etkizip uryp, kindigin ótkir aıbalta, qanjar, pyshaqpen kesip alady. Nemeresiniń ata-ájesi kindik sheshege «kindik keser» dep atalatyn syı beredi. Jańa týǵan balany emizbesten buryn, aldyn-ala qaınatylǵan taza sýǵa malynǵan qasqyrdyń nemese syrtannyń júnimen aýyzdandyrý salty bar. Bul kóne túrikterdiń ózderin kók bóriden jaralǵanbyz dep sanaýynan.
Ómirge jańa kelgen sábıdi shomyldyrarda tilin jutyp qoımasyn dep ony arnaıy tartatyn ádet qalyptasqan. Bala tóbesinen bastap jýylyp, sýdan shoshynbas úshin aıaǵyn birtindep sýǵa batyrady, alǵash shomyldyrǵanda sý tımegen jeri qalmaýǵa tıisti. Jańa týǵan balany shomyldyryp bolǵan soń kindigine qoıdyń maıyn jaǵyp, baılap, qundaqtap tastaıdy. Jas bosanǵan kelin qyryq kúnge deıin aıaq-qolyn salqyn sýǵa tıgizbeıdi. Sozylǵan ishi qalpyna kelýi úshin belin býyp, tisi túsip qalmaýy úshin aýzyn da ýaqytsha oramalmen tymshalaıdy, sýyq sý ishkizbeıdi. Shashyn myqtap turyp órip tastap, basyna oramal tartqyzady. Sonda balaǵa qyl-qybyr jolamaıdy.
Nemereli bolǵan ata-ájesi týǵan-týystaryna balalaryn jiberip, súıinshi suratady. Olar: «Kim týdy?» – degen suraqqa, ul týsa – «tizgin ustar», «noqta jetekteter» – dep, qyz týsa – «qyryq jeti» dep, tuspaldap jaýap beredi. Qutty bolsyn aıta kelgen adamdar: «Tifá, tifá! Til-kózim tasqa, ózi jaman bala eken», – dep túkirgen bolyp ketedi.
TOǴYZ AI, TOǴYZ KÚN DEP NEGE ATAIDY?
Bir aıda otyz kúnniń bar ekeni belgili. Juldyzshylar onyń alǵashqy úsh kúnin «aspanda aı kórinbeıtin úsh kún – óli kún» dep ataıdy. Olar da, kóripkelder de, bala týý týraly boljam jasaýshylar da osy óli kúnderi eki jastyń tósekte kezdesýine tıym salady. Osyǵan oraı esepshilerdiń boljaýy boıynsha, júkti bolǵan áıelderdiń árbir aıy 27 kúnnen turady. Jáne de bul 27 kúnniń basy áıeldiń etekkiri kelgen kúnnen bastalady. Al endi osy alǵashqy aı úsh toǵyzǵa bólenedi de, birinshi toǵyzy – «etekkir toǵyzy», ekinshi toǵyzy – «arylý toǵyzy», úshinshi toǵyzy – «kezdesý toǵyzy» dep atalady. Soǵan sáıkes, jas jubaılar úshinshi toǵyz – kezdesý toǵyzynda ǵana tósek qatynasyna barýǵa tıisti. Sonda deni saý bala ómirge keledi. Allah Taǵalanyń buıryǵymen árbir áıeldiń óz nárestesin toǵyz aı, toǵyz kún kóterip, týatyny málim. Osy oraıda joǵarydaǵy esepke júginetin bolsaq, árqaısysy 27 kúnnen turatyn toǵyz aıda 243 kún bar, analarymyz oǵan úshinshi «kezdesý toǵyzyn» qosyp esepteıdi. Sonda toǵyz aı, toǵyz kún shyǵady. Bizdiń tilimizdegi «toǵyz aı, toǵyz kún» tirkesiniń qalyptasý syry osyndaı.
Buryndary tájirıbeli analar óz dorbasyna 243 qumalaqty salyp alyp, kúnine onyń bireýin laqtyryp otyryp, kelinniń bosaný merziminiń jaqyndaǵanyn anyqtaǵan kórinedi.
Ras, keıde náreste toǵyz aı, toǵyz kúnnen buryn nemese asyp baryp ta týady. Onyń ártúrli sebebi bar. Olardyń keıbiri analardyń dimkás, aǵzasynyń álsiz bolýy, shoshynýy, taǵy da basqa jaǵdaılar. Eger de náreste kúni jetpeı týsa, ony «shala týǵan» dep ataıdy. Mundaı balalardy buryndary ata-babalarymyz tymaqqa salyp, keregeniń basyna ilip qoıyp asyraǵan. Qazir de jeti aılyq «shala týǵan» balalardyń kóbisi aman-saý jetilip, qatarǵa qosylyp jatady. Jas náreste shyr etip jaryq dúnıege shyǵysymen, onyń ómir jasy bastalyp, belgili bir kúnderi arnaıy ataýǵa ıe bolyp, ol ártúrli salt-dástúr, yrym, oıyn-toımen ári qaraı jalǵasyp kete beredi…
Nurken Toqaev
