Qazaqta «bır däuırdıŋ kuäsı» degen söz bar. Osydan-aq qazaqtardyŋ ūzaq jasaityndyǧyn bılemız. Osy oraida, bız de ūzaq jasaudyŋ syryna üŋılıp körgen edık, qyzyqty jaitqa qūmartyp. Söitsek, tüp-törkını salt-dästürlerımızdı yrym-joralǧylarǧa kelıp tıreledı eken ǧoi.
Adamnyŋ 100 jyldyq ǧūmyry jönınde el arasynda mynandai bır aŋyz äŋgıme bar. Alla Taǧala on segız myŋ ǧalamdy jaratyp, ärbır tırşılık iesınıŋ jasyn belgılegende adamǧa jiyrma bes-aq jyl, al basqa jan-januarlarǧa elu jyldan ömır berıptı-mıs… Adam özıne berılgen jasty qanaǧat tūtpai, taǧy da jas sūrapty. Aŋdar men qūstardyŋ, balyqtar men jändıkterdıŋ eşqaisysy adamǧa öz jasynan bırde-bır jyl bölıp bermegen kezde, özınıŋ adamǧa serık bolatynyn eŋ bırınşı sezgen jylqy, sosyn it, ärqaisysy oǧan 25 jyldan jas berıptı. Özınıŋ adamǧa ūqsaitynyn sezgen, ärı 50 jyl ömır sürgende ne ısteimın dep oilaǧan aqymaq maimyl oǧan özınıŋ 25 jylyn syilai salypty.
Mıneki, sol künnen bastap adam jüzge deiın ömır süretın bolypty. Alaida, adam balasy özınıŋ Allah Taǧala bergen 25 jylyn qaiǧy-mūŋsyz, quanyş, oiyn-sauyqpen ötkızgen soŋ, jylqyǧa tartyp 25 jyl boiy oiǧa-qyrǧa şauyp, el men jer körıptı, jüitkıp ömır sürıptı, jylqydai quatty bolypty. Elu jastan keiın 75 jasqa deiın ärkımdermen itşe yryldasyp, alysyp-jūlysyp ǧūmyr keşıptı. Jetpıs bes jastan jüzge deiın ne bolsa soǧan mäz bolyp, keide ne ıstep, ne ışıp-jegenın bılmei, maimyldai kım-körıngenge külkı de bolypty. Oilap otyrsaŋyz, aqiqatqa toly aŋyz.
Al endı adamnyŋ jastyq şaǧy turaly mynadai qaǧida, tanym-tüsınık bar. Danagöilerdıŋ aituynşa, qūdıretı küştı Allah Taǧala adam balasyna üş ret jastyq şaq syilaityn körınedı. Bırınşısı – öz jastyq şaǧy, ekınşısı – şyn mahabbatqa jolyqqanynda, üşınşısı – 100 jasqa tolǧanynda. Jalpy, adam jasy, onyŋ jüz jasauy jönınde ǧibrat alar äŋgımeler de, maqal-mätelder de köp. Osy oraida orys halqy: «Qarapaiym ömır sürgen jan 100 jasaidy», – deidı. İä, bailyq, ataq-daŋq, şen-şekpen üşın jantalaspai, sol jolda jüikesın jūqartpai, Jaratqan İesınıŋ bergen baqyt, baǧy men nesıbesıne şükırşılık aityp, Qūdaidan qorqatyn, qanaǧatşyl da imandy, meiırımdı adamnyŋ aşköz, dünieqoŋyz, aram, ailaker, ataqqūmar, baqas, baqtalas, künşılderden köp jasaityny aqiqat. Adamǧa jaryq dünieden, ömırden qymbat eş närse joq. Asaryn asap, jasaryn jasap otyrǧan qariialardyŋ eşqaisysynyŋ ölgısı kelmeidı. Ras, aqyl-parasaty mol, özektı janǧa bır ölım baryn moiyndap, o düniege belın bekem buǧan keibır kısıler: «Alla Taǧala menı bala-şaǧyma masyl qylmai, abyroiymdy aşqyzbai, qiiametımdı körsetpei, ūl-qyzdarymnyŋ aldynda ala gör», – dep jatady. Alaida olardyŋ da köŋılınde: «Älde de bala-şaǧamnyŋ qyzyǧyn körıp, jüre tūrsam eken»,– degen tılektıŋ jatatyny belgılı.
Baiaǧyda öte baquatty bır qariia ömırden ötıp bara jatyp, Allah Taǧaladan: «Qūdıretı küştı Jaratqan iem, taǧy da kışkene ǧūmyr berıŋızşı», –dep jalynyp, jalbaranypty. Sonda Allah Taǧala perıştelerı arqyly aian berıp, älgı qariiadan:
– Pendem, qanşa jas sūraisyŋ? – deptı.
Qariia:
– Aǧaştyŋ japyraqtaryna teŋ ǧūmyr bere gör, – dep jalynypty.
– Joq, adamǧa ölşep-pışıp berılgen ǧūmyr oǧan jetpeidı.
– Onda ülken aǧaşta qanşa būtaq bar, sonşama ömır ber.
– Joq, ol da jaramaidy, tym köp.
– Onda qanşa ömır bere alasyŋ?
– Ömırde qanşa dosyŋ bar, sonşama ömır bereiın.
Osy sözdı estıgende tösek tartyp jatqan qariia közıne jas alyp, qatty kürsınıptı de, o düniege jürıp ketıptı. Söitse, ol ömırın dos jinaumen emes, dünie-mülık jinaumen ötkızgen eken. Sırä, bızdıŋ abyz aqsaqaldarymyzdyŋ: «Jüz som aqşaŋ bolǧanşa, bır dosyŋ bolsyn», – deitını sondyqtan da şyǧar…
Adam jasy ana qūrsaǧyndaǧy toǧyz ai, toǧyz künnen keiın düniege aman-esen kelgen şaǧynan bastalady. Alaida adam ömırıne bailanysty salt-dästürler qyzdyŋ kelın bolyp tüskenınen, boiyna bala bıtkenınen bastap jasalady.
Säbi kütıp jürgendegı salt-dästür kez-kelgen ata-ana balasy üilenısımen-aq soŋynda şaŋyraǧyn qūlatpai ūstap tūratyn, atyn öşırmei ūrpaq jalǧastyǧyn saqtap qalatyn bala kütedı. Eger janǧan oty sönıp, soŋynda tütının tütetetın, qol jaiyp, qūran baǧyştaityn bırde-bır tūiaq qalmaityn bolsa, ol – ülken qaiǧy-qasıret. Sol sebeptı de bızdıŋ ata-babalarymyz: «Balaly üi – bazar, balasyz üi – qu mazar», – degen.
Kelın tüskennen keiın qamqor, jön-josyqty bıletın ene oǧan alǧaş soiylǧan maldyŋ ūltabaryn jegızedı. Būl – ūl nemerelı bolu üşın jasalatyn alǧaşqy salt-dästür, yrym. Eger de jaŋa tüsken kelın bıreudıŋ üiıne öz dastarhanynan bır däm aparyp beretın bolsa, ony üi ielerı jegenımen, özı «qyz tauyp qoiamyn», – dep jemeidı. Būl – ekınşı yrym. Jas kelınnıŋ boiyna bala bıtkenın körşı-kölemnıŋ äielderı sezse, enesıne baryp: «Kelınnıŋ qūrsaǧy aq airanǧa toiypty, aq alǧysty bolypty», – dep quanyşty habardy jetkızedı. Mūny estıgen ene: «Kelındı atasynyŋ äruaǧy jelep-jebep jürsın», – dep auylda tūrsa, äuletterındegı ülken üidıŋ keregesıne aq oramal taŋady. Ol – jas kelınnıŋ jüktı bolǧanyn bükıl auyl bılsın degen «keregege aq oramal taŋu» yrymy.
Mūnan keiın jas kelınnıŋ asqa täbetı şappai, jiı-jiı loqsyp, qūsa berse, būl – jerık bolu. Al osy kezde onyŋ bır tamaqqa yqylasy keremet küştı bolyp, sony qatty ızdese, ol – jerık asy. Osy kezde jüktı jas kelınnıŋ enesı körşı-kölemın şaqyryp, kışıgırım toi jasaidy. Ony «qūrsaq şaşu» dästürı dep ataidy. Oǧan täjıribelı analar öz üilerınde arnaiy bır dämdı pısırıp äkeledı. Mūndaǧy maqsat – kelınnıŋ jerık bolǧan asyn tauyp beru. Jerık asyn taba almaǧan, nemese az ǧana auyz tiıp, jerıgı qanbaǧan äiel loqsyp, ışken asyn qūsyp tastai beredı. Būl – «it jerık» bolu. Anasy itjerık bolyp tuǧan säbi de es jiǧanşa auzynan sılekeiı aǧa beredı. Äjeilerdıŋ aituynşa, äiel ıştegı balasynyŋ közı bıterde jerık bolatyn körınedı.
Ǧalymdar äieldıŋ qūrsaǧyna alǧaş bala bıtkennen bastap onyŋ analyq sezımı (instinktı) oianatynyn aitady. Osy instinkt älı jaryq düniege şyqpaǧan balasyna degen analyq mahabbatyna aǧyl-tegıl jol aşyp, säbiı şyr etıp ǧaşyq-ǧūmyr esıgın aşqanynda önboiyndaǧy alpys ekı tamyryn iıtedı. Äke instinktı de aiauly jary alǧaş jüktı bolǧanyn sezıp, küieuıne aitqannan-aq oianatyn körınedı. Ol öz balasyn toǧyz ai, toǧyz kün kötermese de, säbiın anasynan kem jaqsy körmeidı. Būl aŋnyŋ da, qūstyŋ da erkegıne tän qasiet. Tıptı, jyrtqyş aŋ sanalatyn qasqyrdyŋ arlany alystan aulap, jyqqan oljasyn özı aş bolsa da jemei, küşıkterınıŋ aldyna äkelıp tastamaidy ma?
Aŋyz äŋgımelerge nazar audarsaq, jolbarystyŋ, qasqyrdyŋ jüregıne de jerık bolǧan analarymyz bar. Al ondai analarymyzdan bahadür batyrlar ömırge kelgen. Jas kelın jerık bola bastaǧan kezde-aq, onyŋ boiyndaǧy bala şymyr bolyp össın, anasynyŋ täbetı aşylsyn dep mynandai ösımdıkterdı jegızgen: dala juasy, it jua, tauda ösetın rauǧaş, qymyzdyq. Jäne mynandai saǧyzdardy şainatqyzǧan: qūm saǧyz, jer saǧyz, qaraǧai saǧyz. Äieldıŋ jüktı kezınde esınde saqtap, oryndaityn yrymdarynyŋ taǧy bır toby: itke «ket» dep aitpau (ol tolǧaqty auyrlatady), arqan espeu (bosanǧanda balanyŋ kındıgıne oralyp qaluy mümkın), qaptyŋ auzyn buyp bailamau, tüie etın jemeu (olai jasasa balany 12 ai köteruı mümkın).
Jas kelınnıŋ boiyna bala bıtısımen-aq, enesı tüsık tastamasyn dep, köilegınıŋ etegın bürıp qoiady, şoşynbas üşın tünde dalaǧa jalǧyz şyǧarmaidy, jüktı äieldıŋ mezgılı jaqyndaǧanda jaz bolsa, oǧan jalaŋ aiaq jer basqyzyp: «Tösı tüktı Jer-Ana, küşquat bere gör?!» – deidı. Mūnyŋ bärı – boiǧa bala bıter aldyndaǧy jäne boiǧa bala bıte bastaǧanyndaǧy oryndalatyn salt-dästürler men yrymdardyŋ bır şoǧyry ǧana.
ANA TOLǦAǦY KEZINDEGI YRYMDAR
Ekıqabat analardyŋ tolǧaǧy bala tuar aldynda ǧana emes, oǧan deiın de bırneşe ret bolady. Olar «ūzyn tolǧaq», «orta tolǧaq» – dep atalady. Būlardyŋ bärı de jas ananyŋ bosanauyna arnalǧan daiyndyqqa, türlı salt-dästürge, yrymdarǧa toly.
«Ūzyn tolǧaq» – bosanuǧa üş ai qalǧanda bastalatyn tolǧaqtyŋ bırınşı türı. Būl kezde jas kelın aman-esen bosansyn dep daiyndyq jūmystary jürgızıledı. Bosanar kezındegı tolǧaq üstınde qūiymşaq süiegı aşylmai qalmasyn dep kün saiyn keşkılık jas kelınnıŋ qūiymşaǧynan bastap jauyrynyna deiın bes sausaqty batyryp, qoidyŋ qūiryq maiymen sylap sipaǧan. Mūny altyn qoldy analar atqarǧan. Jäne olar «böpeŋ aidai sūlu bolsyn» dep jas kelındı aily tünde suǧa da tüsırgen.
«Orta tolǧaq» – bosanuǧa ekı ai qalǧanda bastalady. Analarymyzdyŋ aituynşa, «orta tolǧaqta ıştegı bala jaryq düniege şyǧuǧa daiyndala bastaidy». Osy kezde jüktı äieldıŋ ışınıŋ syrtqy pışımıne qarap, ana qūrsaǧyndaǧy balanyŋ ūl, qyz ekenıne boljam jasalady. Qyz bosanatyn äieldıŋ ışı – kışkene, şoşaq, üşkır bolyp kelse. Al ūl bosanatyn äieldıŋ ışı – domalaq, döŋes bıtedı. Būl –Täjıribelı analardyŋ boljamy. Orta tolǧaq kezınde jas kelın erte bosanyp qalmasyn dep, onyŋ qolyna keskış, teskış qūraldardy (pyşaq, bız, ara t.b) ūstatpaidy.
«Ai tolǧaq» – bosanuǧa bır ai qalǧanda bastalatyn tolǧaqtyŋ türı. Osy «ai tolǧaǧy» kezınde enelerı «ıştegı balanyŋ etı qyzyldanyp ketedı» dep oǧan jas et ūstatpaidy, «kındıgıne oralyp qalmasyn» dep oǧan ine-jıppen ıs tıkkızbeidı, «tüsık tastamasyn» dep jüresınen otyrǧyzbaidy. Bosanar kez taqaǧanda äjelerı jas kelındı ertıp, jetı būlaqtyŋ közın aştyryp, būlaqqa mai qūiyp, teŋge tastatyp, bastaudyŋ janyndaǧy äulie aǧaşqa şüberek te bailatqan. Söitıp: «Senıŋ ata-babaŋ osy jerden su ışken, tolǧatqan kezınde senı demep, jebep jürsın», – dep tılek te aitqan. Ondai yrymdardan jas kelın quat-küş alǧan.
BALA DÜNİEGE KELERDE...
Būryndary är äiel bosanatyn üidıŋ bosaǧasyna qanjar, qylyş, qamşy ılınıp qoiylatyn. Nemese, qoŋyr aiudyŋ, jolbarystyŋ, qasqyrdyŋ terısın tastaityn. Būl – osy zattar äieldıŋ tolǧaǧyna kedergı keltıretın jyn-perılerdı üige kırgızbeidı degen yrymdaǧan.
Äiel bosanarda arşa tūtatylyp, onyŋ basynan ainaldyryp alastaidy, etek jaǧynan kükırt tütetedı. Bala terıs kelse, äieldıŋ ışın qolmen sylap, balany oŋdap alady. «Jarys qazan» – jaryq dünienıŋ tabaldyryǧyn älı attap ülgırmegen säbidıŋ quanyşyna arnalǧan käde, jol-joralǧy. Ol aiy-künı tolǧan kelınşektıŋ säbiın jaryq düniege äkelu quanyşy üşın jasalady. Kelını bosanarda enesı saqtap jürgen kädelı etterın qazanǧa salyp asady. Būl tamaq – «jarys qazan» dämı. Oǧan körşı-kölemnıŋ, ılık-jekjattyŋ äielderı kelıp, däm tatady. Samauryn qoiylyp, tabaqqa süt te pısırıledı. Sandyqtardyŋ, qaptardyŋ auzy aşylady, buylǧan teŋder şeşıledı.
BALA DÜİEGE KELISIMEN...
Bala düniege keler aldynda ata-enesınıŋ aldyn-ala «kındık şeşenı» taŋdap qoiatyny belgılı. Ol jas näreste jaryqqa şyǧysymen köterıp alady da qūiryǧynan şart etkızıp ūryp, kındıgın ötkır aibalta, qanjar, pyşaqpen kesıp alady. Nemeresınıŋ ata-äjesı kındık şeşege «kındık keser» dep atalatyn syi beredı. Jaŋa tuǧan balany emızbesten būryn, aldyn-ala qainatylǧan taza suǧa malynǧan qasqyrdyŋ nemese syrtannyŋ jünımen auyzdandyru salty bar. Būl köne türıkterdıŋ özderın kök börıden jaralǧanbyz dep sanauynan.
Ömırge jaŋa kelgen säbidı şomyldyrarda tılın jūtyp qoimasyn dep ony arnaiy tartatyn ädet qalyptasqan. Bala töbesınen bastap juylyp, sudan şoşynbas üşın aiaǧyn bırtındep suǧa batyrady, alǧaş şomyldyrǧanda su timegen jerı qalmauǧa tiıstı. Jaŋa tuǧan balany şomyldyryp bolǧan soŋ kındıgıne qoidyŋ maiyn jaǧyp, bailap, qūndaqtap tastaidy. Jas bosanǧan kelın qyryq künge deiın aiaq-qolyn salqyn suǧa tigızbeidı. Sozylǧan ışı qalpyna keluı üşın belın buyp, tısı tüsıp qalmauy üşın auzyn da uaqytşa oramalmen tymşalaidy, suyq su ışkızbeidı. Şaşyn myqtap tūryp örıp tastap, basyna oramal tartqyzady. Sonda balaǧa qyl-qybyr jolamaidy.
Nemerelı bolǧan ata-äjesı tuǧan-tuystaryna balalaryn jıberıp, süiınşı sūratady. Olar: «Kım tudy?» – degen sūraqqa, ūl tusa – «tızgın ūstar», «noqta jetekteter» – dep, qyz tusa – «qyryq jetı» dep, tūspaldap jauap beredı. Qūtty bolsyn aita kelgen adamdar: «Tıfä, tıfä! Tıl-közım tasqa, özı jaman bala eken», – dep tükırgen bolyp ketedı.
TOǦYZ AI, TOǦYZ KÜN DEP NEGE ATAIDY?
Bır aida otyz künnıŋ bar ekenı belgılı. Jūldyzşylar onyŋ alǧaşqy üş künın «aspanda ai körınbeitın üş kün – ölı kün» dep ataidy. Olar da, körıpkelder de, bala tuu turaly boljam jasauşylar da osy ölı künderı ekı jastyŋ tösekte kezdesuıne tiym salady. Osyǧan orai esepşılerdıŋ boljauy boiynşa, jüktı bolǧan äielderdıŋ ärbır aiy 27 künnen tūrady. Jäne de būl 27 künnıŋ basy äieldıŋ etekkırı kelgen künnen bastalady. Al endı osy alǧaşqy ai üş toǧyzǧa bölenedı de, bırınşı toǧyzy – «etekkır toǧyzy», ekınşı toǧyzy – «arylu toǧyzy», üşınşı toǧyzy – «kezdesu toǧyzy» dep atalady. Soǧan säikes, jas jūbailar üşınşı toǧyz – kezdesu toǧyzynda ǧana tösek qatynasyna baruǧa tiıstı. Sonda denı sau bala ömırge keledı. Allah Taǧalanyŋ būiryǧymen ärbır äieldıŋ öz närestesın toǧyz ai, toǧyz kün köterıp, tuatyny mälım. Osy oraida joǧarydaǧy esepke jügınetın bolsaq, ärqaisysy 27 künnen tūratyn toǧyz aida 243 kün bar, analarymyz oǧan üşınşı «kezdesu toǧyzyn» qosyp esepteidı. Sonda toǧyz ai, toǧyz kün şyǧady. Bızdıŋ tılımızdegı «toǧyz ai, toǧyz kün» tırkesınıŋ qalyptasu syry osyndai.
Būryndary täjıribelı analar öz dorbasyna 243 qūmalaqty salyp alyp, künıne onyŋ bıreuın laqtyryp otyryp, kelınnıŋ bosanu merzımınıŋ jaqyndaǧanyn anyqtaǧan körınedı.
Ras, keide näreste toǧyz ai, toǧyz künnen būryn nemese asyp baryp ta tuady. Onyŋ ärtürlı sebebı bar. Olardyŋ keibırı analardyŋ dımkäs, aǧzasynyŋ älsız boluy, şoşynuy, taǧy da basqa jaǧdailar. Eger de näreste künı jetpei tusa, ony «şala tuǧan» dep ataidy. Mūndai balalardy būryndary ata-babalarymyz tymaqqa salyp, keregenıŋ basyna ılıp qoiyp asyraǧan. Qazır de jetı ailyq «şala tuǧan» balalardyŋ köbısı aman-sau jetılıp, qatarǧa qosylyp jatady. Jas näreste şyr etıp jaryq düniege şyǧysymen, onyŋ ömır jasy bastalyp, belgılı bır künderı arnaiy atauǧa ie bolyp, ol ärtürlı salt-dästür, yrym, oiyn-toimen ärı qarai jalǧasyp kete beredı…
Nūrken Toqaev
