Osyǵan deıin qazaqtyń salt-dástúri, ıaǵnı halqymyzdyń ózine ǵana tán ádet-ǵurpy týraly keńinen túsindirip aıtyp kelemiz. Ulttyq erekshelikti aıqyndaı túsetin belginiń biri — ǵasyrlar boıyna qalyptasqan ádet-ǵuryptary ekeni de belgili.
«Men tek atamnyń kelinimin. Tula boıy qaıshylyqtarǵa tunyp turǵan qaıtalanbas adamnyń bıik shańyraǵynyń keń dastarqanyn ustaǵan, shamam kelgenshe ıilip qyzmet istep, ónegeli ósıetin de, óńmenimnen tesip óter aıqaıyn da estigen mańdaıly kelinimin. Atam degen — tiri tarıh, sheksiz shejire edi… Ol — óz ómirinde syı-qurmetke, qoshemetke bólengen adam. Biraq halqymyzdyń jaqsy salttaryn saqtap, ádep pen izet kórsetýim tipti unap-aq turatynyn biletin edim…» — deıdi Zeınep apaı atasy jaıly jazylǵan «Shýaqty kúnder» atty kitabynda. Al búgingi «jolashar» men «toqymqaǵar» dástúrine qatysty áńgimeni Uly Otan soǵysynyń dańqty qaharmany, gvardııa polkovnıgi Baýyrjan Momyshuly atamyz kelini Zeınep apaıǵa aıtyp bergen eken. Bul — jaýyna — ses, eline es bolǵan birtýar eren tulǵanyń týǵan halqynyń bolmysy, onyń qundylyqtary jaıly aıtqan kóp ulaǵattarynyń bir kishkentaı úzigi ǵana.
Jolaýshyny QUrmettegen halyQpyz.
«Jolashar», «jolaıaq» degenniń ne ekenin máńgúrt bolyp ketkender bolmasa, bylaıǵy qazaqtyń bilmeıtini kemde-kem bolar. Ol — saparǵa attanyp bara jatqan jolaýshyǵa aq jol tileıtin dástúr. Al munyń negizgi mán-maǵynasyn búginde 100 jyldyq ǵasyr toıy toılanyp jatqan batyr ata maǵan bylaı túsindirip edi…
- Qazaq qara joldy qadirlep, jolaýshyny qurmettegen halyq. «Alystan alty jasar bala kelse, alpystaǵy qarııa baryp sálem beredi» dep jolaýshy jolynyń úlken ekendigin aıtady. Ertede qazirgideı hat-habar, barys-kelistiń ońaı oryndalmaıtyn kezinde el-jurttyń, jer-sýdyń amandyǵyn jolaýshylar arqyly bilip, jolaýshylar arqyly habar tarap otyrǵan. Aýyl men aýyldy, rý men ulysty, alys pen jaqyn eldi jalǵastyryp baılanystyratyn dáneker — sol jolaýshylar bolǵan. Qazaqta «adam úıden qyryq qadam attap shyqqan soń músápir» deıtin kóne sóz bar. Qansha degenmen kisiniń óz otynyń basynan, úırenshikti ortasynan sýyryla shyǵyp, sapar shegýiniń túrli qıyndyqtary bolady. Bireýdiń salqyn qabaǵyna keziger, ádiletsiz sóz estýi múmkin, bir jerde shóldeıdi, mańdaıynan kún ótetin kezi bolady. Túnegen jeri jaısyz bolar, jalǵyzdyq kórer, úı ishin saǵynyp, kóńili qulazyr, aıta berse, jumyr basty pendege jol júrgende ne kezdespeıdi deısiń?! Ýaqytsha bolsa da, sapardaǵy adamnyń toryǵatyn sátteri bolmaı qoımaıdy.
Sonymen birge jolaýshy el kóredi, jer kóredi, ár eldiń ózine tán ereksheligin uǵady, beıtanys adamdarmen tanysyp-bilisip, órisi keńeıedi. Ásirese, buryn aýylynan shalǵaı shyqpaǵan jas úshin tirshilik talǵamy, ómir tárbıesi degen jol ústinde aıqyndaý kórinedi. Adam jolǵa sebepsiz shyqpaıdy, qandaı da bir oımen, maqsatpen shyǵady. Bireý — bilim izdep, bireý — baýyr-týysyn izdep, bireý — jıendep ne qaıyndap, endi bireý — bazarshylap degendeı, áıteýir ár kóńilde bir nıet bolady. Adamnyń sol nıet etip shyqqan murat-maqsatynyń iske asýyna tileýshideı bolyp, aldyńda kósilip jol jatady. Jas adamdy synaǵysy kelgendeı, shyńdap, shıratqysy kelgendeı ór men yldıyn, burylys-buralańyn alǵa tosady. Jol boıynda neler joq deısiń, tirshiliktiń qam-qareketin jasap tiriler júredi, pánı ómirdiń qysqalyǵyn kórsetip, únsiz múlgigen mazar, qorymdar jatady. Ótkendi umytpaý kerek ekenin esińe salady…
Jol men jolaýshyny qadirlegen halqymyz oǵan baılanysty yrym-joralǵylar, dástúr-salttardy qalyptastyrǵan. Olardyń árqaısysynyń izgi tileýi, aq nıeti bar. «Joly bolsyn», «sapary sátti bolsyn», «aldy ashyq bolsyn» dep alys jolǵa júretin adamǵa «jolashar» nemese «jolaıaq» dep atalatyn dástúrdi jasap, shyǵaryp salady. Adamy jolaýshy júretin otbasy bir malyn soıyp, aýyldaǵy úlken-kishige dastarqan jaıady. Qarııalar jolaýshyǵa arnap bata beredi. Bata degen adamǵa rýhanı kúsh-qýat beredi, kóńilge — medeý, júrekke senim sebedi. Al senim — uly kúsh.
Aq júrek bolyp joldasyń
Adaldyq seni qoldasyn!
Alymdy bolsyn shabysyń.
Naızaǵaı bolsyn namysyń,
Er jigitke bári — syn!
Qıyndyq kórseń, muqalma!
Aýyrlyq kórseń, juqarma!
Daq túspesin ar men baǵyńa,
Aman baryp, esen qaıt,
Maqsat etken jolyńa! — dep alǵash ret saparǵa shyǵatyn jasqa bata beredi. Árıne, aıtýshysyna qaraı aq bata túrleriniń nebir shuraılysy bar ǵoı.
Jas adam óz áýletiniń qara shańyraǵyna, úlken úılerine kirip tize búgip, dám aýyz tıip shyǵatyn dástúr jáne bar. Jolaýshynyń anasy ne apa-qaryndasy bir japyraq nannyń shetinen tistetip, qalǵanyn alyp qoıady. Bul «dám tartyp otbasyna esen-saý oralsyn» degen nıetten shyqqan. Keıin jolaýshy kelgende, sol nandy qatyp qalsa da jeıdi. Ásili, bireý tistegen nandy basqa adam «tistesip qalamyz» dep jemeıdi. Al «tistelgen nan ıesin kútip, tileýles bolyp turady» degen nanym bolǵan. Bul — qazir múlde umytylǵan yrym. Sonymen, «júrgen jeriń meıirimdi, qaıyrymdy bolsyn, basar jer, asar taýyń jeńil bolsyn» dep jolaýshyny búkil aýyl attandyryp salady.
Sapar barysynda jolaýshynyń kóńili birde — semirip, birde — aryqtap, joldyń ystyq-sýyǵyn basynan ótkizip, mejelegen jerine jetýi, odan oıǵa alǵan isin oryndap saý-sálemet úıirine qosylýy — ózine de, aınalasyna da zor qýanysh. Sol mereıli kúnge úmitpen qaraǵan otbasy «aı júrse de, aman oralsyn, el-jurtyna qaıta qaýyshýǵa jazsyn» dep «toqymqaǵar» dástúrin jasaıdy. «Toqymqaǵardy» jolaýshynyń keler merzimi taıap qalǵanda ne keshige bastaǵanda áıelder jaǵy dastarqan ázirlep, aýyldastaryn shaıǵa shaqyrady. «Jolaýshynyń keshikkenine qarap qýan» dep, kidiristiń ózin jaqsylyqqa jorıdy. Úıden toqym alyp shyǵyp, «jolda uzaq júrip, toqymy shań bolyp qalypty ǵoı…» dep toqymdy qaǵyp-silkip yrymdaıdy. «Tilek tilde ǵana emes, dilden, júrekten shynaıy shymyrlap shyǵyp jatsa, jaratqan ıemniń keńshiligi mol, nıet qabyl bolady», — deıtin kópti kórgen kósem qarııalar. Babalardyń amanaty retinde óz kezegimde muny saǵan arnap aıtyp otyrmyn. Esińe alyp, eskerip júrgin!
Al men óz kezegimde atanyń bul aıtqan amanatyn gazet oqyrmandaryna jetkizýdi jón kórdim…
Daıyndaǵan
Aıgúl BOLATHANQYZY,
«Aıqyn».
