Osyǧan deiın qazaqtyŋ salt-dästürı, iaǧni halqymyzdyŋ özıne ǧana tän ädet-ǧūrpy turaly keŋınen tüsındırıp aityp kelemız. Ūlttyq erekşelıktı aiqyndai tüsetın belgınıŋ bırı — ǧasyrlar boiyna qalyptasqan ädet-ǧūryptary ekenı de belgılı.
«Men tek atamnyŋ kelınımın. Tūla boiy qaişylyqtarǧa tūnyp tūrǧan qaitalanbas adamnyŋ biık şaŋyraǧynyŋ keŋ dastarqanyn ūstaǧan, şamam kelgenşe iılıp qyzmet ıstep, önegelı ösietın de, öŋmenımnen tesıp öter aiqaiyn da estıgen maŋdaily kelınımın. Atam degen — tırı tarih, şeksız şejıre edı… Ol — öz ömırınde syi-qūrmetke, qoşemetke bölengen adam. Bıraq halqymyzdyŋ jaqsy salttaryn saqtap, ädep pen ızet körsetuım tıptı ūnap-aq tūratynyn bıletın edım…» — deidı Zeinep apai atasy jaily jazylǧan «Şuaqty künder» atty kıtabynda. Al bügıngı «jolaşar» men «toqymqaǧar» dästürıne qatysty äŋgımenı Ūly Otan soǧysynyŋ daŋqty qaharmany, gvardiia polkovnigı Bauyrjan Momyşūly atamyz kelını Zeinep apaiǧa aityp bergen eken. Būl — jauyna — ses, elıne es bolǧan bırtuar eren tūlǧanyŋ tuǧan halqynyŋ bolmysy, onyŋ qūndylyqtary jaily aitqan köp ūlaǧattarynyŋ bır kışkentai üzıgı ǧana.
Jolauşyny QŪrmettegen halyQpyz.
«Jolaşar», «jolaiaq» degennıŋ ne ekenın mäŋgürt bolyp ketkender bolmasa, bylaiǧy qazaqtyŋ bılmeitını kemde-kem bolar. Ol — saparǧa attanyp bara jatqan jolauşyǧa aq jol tıleitın dästür. Al mūnyŋ negızgı män-maǧynasyn bügınde 100 jyldyq ǧasyr toiy toilanyp jatqan batyr ata maǧan bylai tüsındırıp edı…
- Qazaq qara joldy qadırlep, jolauşyny qūrmettegen halyq. «Alystan alty jasar bala kelse, alpystaǧy qariia baryp sälem beredı» dep jolauşy jolynyŋ ülken ekendıgın aitady. Ertede qazırgıdei hat-habar, barys-kelıstıŋ oŋai oryndalmaityn kezınde el-jūrttyŋ, jer-sudyŋ amandyǧyn jolauşylar arqyly bılıp, jolauşylar arqyly habar tarap otyrǧan. Auyl men auyldy, ru men ūlysty, alys pen jaqyn eldı jalǧastyryp bailanystyratyn däneker — sol jolauşylar bolǧan. Qazaqta «adam üiden qyryq qadam attap şyqqan soŋ müsäpır» deitın köne söz bar. Qanşa degenmen kısınıŋ öz otynyŋ basynan, üirenşıktı ortasynan suyryla şyǧyp, sapar şeguınıŋ türlı qiyndyqtary bolady. Bıreudıŋ salqyn qabaǧyna kezıger, ädıletsız söz estuı mümkın, bır jerde şöldeidı, maŋdaiynan kün ötetın kezı bolady. Tünegen jerı jaisyz bolar, jalǧyzdyq körer, üi ışın saǧynyp, köŋılı qūlazyr, aita berse, jūmyr basty pendege jol jürgende ne kezdespeidı deisıŋ?! Uaqytşa bolsa da, sapardaǧy adamnyŋ toryǧatyn sätterı bolmai qoimaidy.
Sonymen bırge jolauşy el köredı, jer köredı, är eldıŋ özıne tän erekşelıgın ūǧady, beitanys adamdarmen tanysyp-bılısıp, örısı keŋeiedı. Äsırese, būryn auylynan şalǧai şyqpaǧan jas üşın tırşılık talǧamy, ömır tärbiesı degen jol üstınde aiqyndau körınedı. Adam jolǧa sebepsız şyqpaidy, qandai da bır oimen, maqsatpen şyǧady. Bıreu — bılım ızdep, bıreu — bauyr-tuysyn ızdep, bıreu — jiendep ne qaiyndap, endı bıreu — bazarşylap degendei, äiteuır är köŋılde bır niet bolady. Adamnyŋ sol niet etıp şyqqan mūrat-maqsatynyŋ ıske asuyna tıleuşıdei bolyp, aldyŋda kösılıp jol jatady. Jas adamdy synaǧysy kelgendei, şyŋdap, şiratqysy kelgendei ör men yldiyn, būrylys-būralaŋyn alǧa tosady. Jol boiynda neler joq deisıŋ, tırşılıktıŋ qam-qareketın jasap tırıler jüredı, päni ömırdıŋ qysqalyǧyn körsetıp, ünsız mülgıgen mazar, qorymdar jatady. Ötkendı ūmytpau kerek ekenın esıŋe salady…
Jol men jolauşyny qadırlegen halqymyz oǧan bailanysty yrym-joralǧylar, dästür-salttardy qalyptastyrǧan. Olardyŋ ärqaisysynyŋ ızgı tıleuı, aq nietı bar. «Joly bolsyn», «sapary sättı bolsyn», «aldy aşyq bolsyn» dep alys jolǧa jüretın adamǧa «jolaşar» nemese «jolaiaq» dep atalatyn dästürdı jasap, şyǧaryp salady. Adamy jolauşy jüretın otbasy bır malyn soiyp, auyldaǧy ülken-kışıge dastarqan jaiady. Qariialar jolauşyǧa arnap bata beredı. Bata degen adamǧa ruhani küş-quat beredı, köŋılge — medeu, jürekke senım sebedı. Al senım — ūly küş.
Aq jürek bolyp joldasyŋ
Adaldyq senı qoldasyn!
Alymdy bolsyn şabysyŋ.
Naizaǧai bolsyn namysyŋ,
Er jıgıtke bärı — syn!
Qiyndyq körseŋ, mūqalma!
Auyrlyq körseŋ, jūqarma!
Daq tüspesın ar men baǧyŋa,
Aman baryp, esen qait,
Maqsat etken jolyŋa! — dep alǧaş ret saparǧa şyǧatyn jasqa bata beredı. Ärine, aituşysyna qarai aq bata türlerınıŋ nebır şūrailysy bar ǧoi.
Jas adam öz äuletınıŋ qara şaŋyraǧyna, ülken üilerıne kırıp tıze bügıp, däm auyz tiıp şyǧatyn dästür jäne bar. Jolauşynyŋ anasy ne apa-qaryndasy bır japyraq nannyŋ şetınen tıstetıp, qalǧanyn alyp qoiady. Būl «däm tartyp otbasyna esen-sau oralsyn» degen nietten şyqqan. Keiın jolauşy kelgende, sol nandy qatyp qalsa da jeidı. Äsılı, bıreu tıstegen nandy basqa adam «tıstesıp qalamyz» dep jemeidı. Al «tıstelgen nan iesın kütıp, tıleules bolyp tūrady» degen nanym bolǧan. Būl — qazır mülde ūmytylǧan yrym. Sonymen, «jürgen jerıŋ meiırımdı, qaiyrymdy bolsyn, basar jer, asar tauyŋ jeŋıl bolsyn» dep jolauşyny bükıl auyl attandyryp salady.
Sapar barysynda jolauşynyŋ köŋılı bırde — semırıp, bırde — aryqtap, joldyŋ ystyq-suyǧyn basynan ötkızıp, mejelegen jerıne jetuı, odan oiǧa alǧan ısın oryndap sau-sälemet üiırıne qosyluy — özıne de, ainalasyna da zor quanyş. Sol mereilı künge ümıtpen qaraǧan otbasy «ai jürse de, aman oralsyn, el-jūrtyna qaita qauyşuǧa jazsyn» dep «toqymqaǧar» dästürın jasaidy. «Toqymqaǧardy» jolauşynyŋ keler merzımı taiap qalǧanda ne keşıge bastaǧanda äielder jaǧy dastarqan äzırlep, auyldastaryn şaiǧa şaqyrady. «Jolauşynyŋ keşıkkenıne qarap quan» dep, kıdırıstıŋ özın jaqsylyqqa joridy. Üiden toqym alyp şyǧyp, «jolda ūzaq jürıp, toqymy şaŋ bolyp qalypty ǧoi…» dep toqymdy qaǧyp-sılkıp yrymdaidy. «Tılek tılde ǧana emes, dılden, jürekten şynaiy şymyrlap şyǧyp jatsa, jaratqan iemnıŋ keŋşılıgı mol, niet qabyl bolady», — deitın köptı körgen kösem qariialar. Babalardyŋ amanaty retınde öz kezegımde mūny saǧan arnap aityp otyrmyn. Esıŋe alyp, eskerıp jürgın!
Al men öz kezegımde atanyŋ būl aitqan amanatyn gazet oqyrmandaryna jetkızudı jön kördım…
Daiyndaǧan
Aigül BOLATHANQYZY,
«Aiqyn».
