«Alas, alas, alas,
Pále-jaladan qalas,
Kózdiniń kózine,
Tildiniń tiline,
Jaqsylyǵy da ózine,
Jamandyǵy da ózine,
Suǵynǵan tilden saqta,
Suqtanǵan kózden saqta,
Alas, alas, alas»… Sóz tanyp, san aıyrmaǵan kezimizden analarymyzdyń osy duǵasy, osy tilegi tanys. Qazaqtyń tanymynda ár aýrýdyń óz ıesi bolady. Balaǵa kóz tıse, ıa sóz tıse, ata-ana sol kóz ben sózdiń ıesin taýyp, sonyń ultaraǵynyń, shulyǵynyń nemese tutynatyn bir zatynyń bir bóligin baıqatpaı kesip alyp, sony tutatyp derttengen balaǵa ıisketip jatady. Jer ushyq, sý ushyq, batqan kúnge, atqan tańǵa sálem saldyryp, sýmen, kúlmen, jelmen ketsin dep yrymyn jasaıdy. Kózigýdi, tiligýdi qalypty medıına emes, halyqtyq nanym-senimdegi em-dommen jazady. Kóz balaǵa ǵana emes, eresek adamǵa da, júırik tulpar, alǵyr qusqa da, zatqa da, jaqsy bastalǵan iske de, jaıqalyp ósken aǵashqa da tıedi dep biledi. Qazaq balasynyń atyn Itbaı qoısa, mańdaıyna qara kúıe jaqsa, ádemi kıindirmese, esi kirgenge deıin kózge kóp túsire bermese osynyń bári sol kóz ben sózden saqtaǵany. Jańa túsken kelindi kózge kórsetpeı, oramalmen júzin jaýdyryp, sálem salǵyzǵany da sol. Qadyr Myrza Áli aǵamyzdyń osy bir yrymǵa qatysty jazǵan óleńi bar. Bala toqtamaǵan soń onyń atyn ártúrli, eleýsiz, jeńil, usqynsyz esimdermen ataıtynyn aıta kelip: «Qazaqtyń qyrda jeldegen, qylyǵy sol bir unaıdy, aldanyp júrip pendeden, aldamaq bolǵan qudaıdy» deıdi. Sonymen birge halqymyz balaǵa esim bergende uly tulǵalardyń esimin kóp bermeýge tyrysady. Bala aýyr esimdi kótere almaıdy dep biledi. Kózden, sózden saqtaıdy. Buryn osy yrym qazaq halqyna ǵana tán eken, bul da sonaý eski dinnen qalǵan dúnıe eken, kózdený men tildený degen bolmas dep oılaýshy edim, búgin baıqap otyrsaq bul adamzat mádenıetiniń, adamzat dúnıetanymynyń úlken bir bóligi eken.
Sonymen, kóz tııý degenimiz ne?
«Kózi bar» adam deıdi. Bul kóz — aýyr kóz. Kózi bar adamdar ózi de saqtanyp, balaǵa ıa basqaǵa súısinbeı, tamsanyp, tańdanyp qaramaýǵa tyrysady. Ol adam úı mańyna jaqyndaı bastaǵannan balany artyna tyǵyp, artyq-kem sózden abaılap otyrý qaı qazaqy otbasyna da tán nárse. Úıge kelgen qonaq keter kezinde úıdegi jas balalarǵa «tfá-tfá, tilim tasqa, kózim tasqa» degendi úı ıesiniń eskertýinsiz jasaǵany durys. Áıtpese «balaǵa túkirip ketińiz» deýge úı ıesi de sypaıylyq saqtap, yńǵaısyzdanady. Ózge álem halyqtary da osy «Kózi bar» ıa «Nazar kerde» adamdardy jáne kóz tııýdi ózderinshe ataıdy. Aǵylshyn halqy sátsizdik alyp kelýshi adamdy nemese zatty «Djınks» dep atap, kózi bar adamdy «jyn kózdi» dese, grekter kóz arqyly qarǵys jiberýdi «Matı» deıdi. Parsylar «Tuzdy kóz» dese, ıspandyqtar «Zulym kóz», arabtar «qyzǵanysh kózi» nemese «otty kóz», sanskrıtte «Drıshtı Dosha» ıaǵnı kózden keletin zulymdyq dep, al túrik halqy «Kem Kóz» dep ataıdy eken. Nemis halqynyń sagalarynyń birinde kirpigi sırek adam óz kózqarasymen dushpanyn óltiretini, onyń kirpikterinen kóbelek beınesinde jyn ushyp shyǵyp ajal keltiretini jaıly qyzyqty ańyz bar. Efıopııalyqtar belgili bir qoǵamdyq ıerarhııanyń adamdary (baılar nemese kedeıler, aqsúıekter men quldar) ǵana kóz tıgize alady ıaǵnı ol erekshe dýagerlik kúsh dep bilse, úndi halqy tipti janýarlardyń da kózi tııýi múmkin degenge senedi eken. Osydan-aq baıqap otyrǵanymyzdaı «kóz tııý» yrymy barlyq halyqtarda este joq eski zamandarynan beri úzilmeı kele jatqan sana. Muny keıbir zertteýshiler adamdar kúnge tabynǵan kezden qalǵan, búkil álemdi kórýshi kóz — kúnniń jáne naızaǵaıdyń kýlti degen boljam jasaıdy. Bul biraq shyndyqqa kele qoımaıtyn sekildi. Nege deseńiz, senimde ǵana emes, ómirde de oryn alatyn jaǵdaı emes pe? Sondaı-aq jyn adamnyń kózi arqyly kirip, kózi arqyly qarap otyrady degen de túsinik bar. Kóz ben sózdiń qara dýasy, qara energııasy jekkórýshilikten ǵana emes, erekshe jaqsy kórý arqyly da kelesi adamǵa berilip otyrady. Bala jaǵdaıynda eń qaýipti kóz óz ata-anasynyń kózi. Ata-ananyń balaǵa degen erekshe mahabbaty zulymdyqtan da qaýipti. Balasyn emirenip ıiskemeı, «óı, jaman neme» dep ıterip tastaý arqyly jaqsy kóretin adamdar qazaqy ortada kóp kezdesedi. Úlken kisilerdiń balany ıttiń kúshigine balaıtyny da sodan bolar. Kóz tııýdi álemdegi eshbir din joqqa shyǵarmaıdy. Qaıta osyǵan qarsy oqylatyn duǵalar kóptep kezdesedi. Islam dininde kóz tıgen adamǵa oqylatyn mynadaı duǵa bar: «Á’ýzý bıkálımátıttámmátı mın shárrı kýllı sháıtanın ýá hámmátın ýá mın shárrı kýllı aının lámmátın». Muny tańerteń jáne keshke úsh márteden qaıtalap oqıdy. Ýaǵynda Muhammed paıǵambarymyzdy kózimen óltirý úshin «Kózi bar» adamdy jaldaǵan jaǵdaı bolǵan eken. Qalam súresiniń 51 aıaty («Kápirler seni kózderimen qurtpaqshy boldy» ) osynyń kýási. Demek, kóz — adamnyń qarýy. Adamdar kóz arqyly dushpanyn jer jastandyryp, dúnıege bılik júrgizýge bolatynyn bilgen. Hadıs shárıfterde «Adamdardyń kóbi kóz tııýden óledi», «kóz adamdy mazarǵa, túıeni qazanǵa túsiredi» degen joldar bar. Al orys halqynyń qoldanatyn mynadaı duǵasy bar: «Vo ımıa Ota ı Syna ı Svıatogo Dýha. Amın. Chıstaıa krov ı nebesnaıa! Spası, sohranı raba Bojego (ımıa), ot vsıakogo glaza, ot hýdogo chasa, ot jenskogo, ot mýjskogo, ot detskogo, ot radostnogo, ot nenavıstnogo, ot nagovornogo, ot peregovornogo».
Kózdiń adamzat ómirinde, nanym-seniminde sonshalyqty mańyzdy bolýynyń óz shyndyǵy bar. Aspannyń eki kózi Kún men Aı dep sanalǵan. Adamdarǵa máńgilik qarap turýshy. Biri jumylǵanda ekinshisi ashylady. Fınıkııalyq ańyzdardyń biri Kronostyń tórt kózi baryn aıtady. Onyń ekeýi jumylǵanda, ekeýi ashyq turady. Bul — adam boıyndaǵy sergektikti bildiredi. Al antıkalyq ańyzdaǵy qubyjyq — Gorgona Medýza onyń kózine tike qaraǵan adamdy tasqa aınaldyryp jiberedi. Iaǵnı zulym kózdi adamdardyń adamdy derttendirýi, óltirýi sekildi. Perseı osy Medýzany aınadaı jaltyraǵan qalqanǵa qaratý arqyly óltiretinin bala kúnimizden bilemiz. Sol sekildi «Kózi bar» adamdarǵa qarsy qorǵanysh qabatyn jasaý duǵalar jáne ózińizdi sergek ustaý arqyly júzege asady. Ejelgi Mysyrdyń «Óliler kitabynda» mynadaı joldar bar eken: «Men kórip turmyn, demek, ómir súremin». Iaǵnı adamdar ólgenmen olardyń kózi ólmeıdi. Adam kózge aınalady. Ol aǵashtyń kózi, tastyń kózi, jan-janýardyń kózi bolýy da ábden múmkin. Mysaly, Qabyl Abyldy óltirgen kezde Abyl kórden qarap jatypty degen senim bar. Sonda kóz ómir syılaýshy (jaryq) jáne óltirýshi túnek (tún) te bolyp tabylady. Sondyqtan da adamdar kózben emes, máńgilik izgilik nuryn taratýshy — júrektiń kózimen qaraýǵa umtylǵan. Abaıdyń «Júrektiń kózi ashylsa…» deýi de osy. Amerıkanyń ejelgi turǵyndary «júrektiń kózi bárin kórýshi» deıdi. Óıtkeni ol kóz — ıntellektýaldy ıntýıııa. Ol — úshinshi kóz. Barlyq áýlıeler men paıǵambarlarǵa tańylatyn úshinshi kóz.
Kózdiń damý evolıýııasy óte kúrdeli kezeńderdi bastan keshirgenin kóremiz. Kóz tııýdiń qupııasyn osy arqyly ashýǵa bolatyn sekildi. Adam adamǵa jaryqpen qaraıdy. Al keıde túnekpen… Ol qalaı? Adamnyń kózinde jaryqty sezinbeıtin, qabyldamaıtyn «Soqyr tańba» bar. Ol kózdiń damýynda sol óli qalpynda qalǵan. Mysaly, ózińizdiń sol «Soqyr tańbańyzdy» kórý úshin eki uqsas nárseni qoıyp, oń kózińizdi jumyp, sol kózińizben oń jaqtaǵy nársege qarasańyz bolǵany. Kóz sol jaqtaǵy nárseni kórsetpeı, tek túnekti ǵana kórsetedi. Óz ýaqytynda Franııanyń patshasy Lıýdovık 16 óziniń qol astyndaǵylardy qatar otyrǵyzyp qoıyp, unatpaǵandaryna «Soqyr tańba» arqyly qaraıdy eken. Tipti ol muny ermekke aınaldyryp alǵan. Budan shyǵatyny, adamdar keıde ózderi de baıqamaı ózge janǵa «Soqyr tańbasy» arqyly qarap qoıady. «Soqyr tańbamen» qaraýdy «Kóz tıgizý» degennen qanshalyqty alys qoıa alar edik?..
Erlan JÚNIS, «Aıqyn».
