Köz — jaryq pen tünektıŋ mekenı

«Alas, alas, alas,
Päle-jaladan qalas,
Közdınıŋ közıne,
Tıldınıŋ tılıne,
Jaqsylyǧy da özıne,
Jamandyǧy da özıne,
Sūǧynǧan tılden saqta,
Sūqtanǧan közden saqta,
Alas, alas, alas»… Söz tanyp, san aiyrmaǧan kezımızden analarymyzdyŋ osy dūǧasy, osy tılegı tanys. Qazaqtyŋ tanymynda är aurudyŋ öz iesı bolady. Balaǧa köz tise, ia söz tise, ata-ana sol köz ben sözdıŋ iesın tauyp, sonyŋ ūl­taraǧynyŋ, şūlyǧynyŋ nemese tū­tynatyn bır zatynyŋ bır bölıgın bai­qatpai kesıp alyp, sony tūtatyp dert­tengen balaǧa iısketıp jatady. Jer ūşyq, su ūşyq, batqan künge, atqan taŋǧa sälem saldyryp, sumen, külmen, jelmen ketsın dep yrymyn jasaidy. Közıgudı, tılıgudı qalypty medisina emes, halyqtyq nanym-se­nımdegı em-dommen jazady. Köz balaǧa ǧana emes, eresek adamǧa da, jüirık tūlpar, alǧyr qūsqa da, zatqa da, jaqsy bastalǧan ıske de, jaiqalyp ösken aǧaşqa da tiedı dep bıledı. Qazaq bala­synyŋ atyn İtbai qoisa, maŋdaiyna qara küie jaqsa, ädemı kiındırmese, esı kırgenge deiın közge köp tüsıre bermese osynyŋ bärı sol köz ben sözden saq­taǧany. Jaŋa tüsken kelındı közge kör­setpei, oramalmen jüzın jaudyryp, sälem salǧyzǧany da sol. Qadyr Myrza Älı aǧamyzdyŋ osy bır yrymǧa qatysty jazǧan öleŋı bar. Bala toqtamaǧan soŋ onyŋ atyn ärtürlı, eleusız, jeŋıl, ūsqynsyz esımdermen ataitynyn aita kelıp: «Qazaqtyŋ qyrda jeldegen, qy­lyǧy sol bır ūnaidy, aldanyp jürıp pendeden, aldamaq bolǧan qūdaidy» deidı. Sonymen bırge halqymyz balaǧa esım bergende ūly tūlǧalardyŋ esımın köp bermeuge tyrysady. Bala auyr esımdı kötere almaidy dep bıledı. Köz­den, sözden saqtaidy. Būryn osy yrym qazaq halqyna ǧana tän eken, būl da sonau eskı dınnen qalǧan dünie eken, közdenu men tıldenu degen bolmas dep oilauşy edım, bügın baiqap otyrsaq būl adamzat mädenietınıŋ, adamzat dünietanymynyŋ ülken bır bölıgı eken.

Sonymen, köz tiiu degenımız ne?

«Közı bar» adam deidı. Būl köz — auyr köz. Közı bar adamdar özı de saqtanyp, balaǧa ia basqaǧa süisınbei, tamsanyp, taŋdanyp qaramauǧa tyry­sady. Ol adam üi maŋyna jaqyndai bastaǧannan balany artyna tyǧyp, artyq-kem sözden abailap otyru qai qazaqy otbasyna da tän närse. Üige kelgen qonaq keter kezınde üidegı jas balalarǧa «tfä-tfä, tılım tasqa, közım tasqa» degendı üi iesınıŋ eskertuınsız jasaǧany dūrys. Äitpese «balaǧa tükırıp ketıŋız» deuge üi iesı de sy­paiylyq saqtap, yŋǧaisyzdanady. Özge älem halyqtary da osy «Közı bar» ia «Nazar kerde» adamdardy jäne köz tiiudı özderınşe ataidy. Aǧylşyn halqy sätsızdık alyp keluşı adamdy nemese zatty «Djinks» dep atap, közı bar adamdy «jyn közdı» dese, grekter köz arqyly qarǧys jıberudı «Mati» deidı. Parsylar «Tūzdy köz» dese, is­pandyqtar «Zūlym köz», arabtar «qyz­ǧanyş közı» nemese «otty köz», san­skritte «Drişti Doşa» iaǧni közden keletın zūlymdyq dep, al türık halqy «Kem Köz» dep ataidy eken. Nemıs hal­qynyŋ sagalarynyŋ bırınde kırpıgı sirek adam öz közqarasymen dūş­pa­nyn öltıretını, onyŋ kırpıkte­rınen köbelek beinesınde jyn ūşyp şyǧyp ajal keltıretını jaily qy­zyqty aŋyz bar. Efiopiialyqtar bel­gılı bır qoǧamdyq ierarhiianyŋ adam­dary (bailar nemese kedeiler, aqsüiekter men qūldar) ǧana köz tigıze alady iaǧni ol erekşe duagerlık küş dep bılse, ündı halqy tıptı januarlardyŋ da közı tiiuı mümkın degenge senedı eken. Osydan-aq baiqap otyrǧanymyzdai «köz tiiu» yrymy barlyq halyqtarda este joq eskı zamandarynan berı üzılmei kele jatqan sana. Mūny keibır zertteuşıler adam­dar künge tabynǧan kezden qalǧan, bükıl älemdı köruşı köz — künnıŋ jäne naizaǧaidyŋ kultı degen boljam ja­saidy. Būl bıraq şyndyqqa kele qoimaityn sekıldı. Nege deseŋız, senım­de ǧana emes, ömırde de oryn alatyn jaǧdai emes pe? Sondai-aq jyn adam­nyŋ közı arqyly kırıp, közı arqyly qa­rap otyrady degen de tüsınık bar. Köz ben sözdıŋ qara duasy, qara energiiasy jekköruşılıkten ǧana emes, erekşe jaqsy köru arqyly da kelesı adamǧa berılıp otyrady. Bala jaǧdaiynda eŋ qauıptı köz öz ata-anasynyŋ közı. Ata-ananyŋ balaǧa degen erekşe mahabbaty zūlymdyqtan da qauıptı. Balasyn emı­renıp iıskemei, «öi, jaman neme» dep iterıp tastau arqyly jaqsy köretın adamdar qazaqy ortada köp kezdesedı. Ülken kısılerdıŋ balany ittıŋ küşıgıne balaityny da sodan bolar. Köz tiiudı älemdegı eşbır dın joqqa şyǧarmaidy. Qaita osyǧan qarsy oqylatyn dūǧalar köptep kezdesedı. İslam dınınde köz tigen adamǧa oqylatyn mynadai dūǧa bar: «Ä’uzu bikälimätittämmäti min şärri kulli şäitanin uä hämmätin uä min şärri kulli ainin lämmätin». Mūny taŋerteŋ jäne keşke üş mär­teden qaitalap oqidy. Uaǧynda Mū­hammed paiǧambarymyzdy közımen öltıru üşın «Közı bar» adamdy jaldaǧan jaǧdai bolǧan eken. Qalam süresınıŋ 51 aiaty («Käpırler senı közderımen qūrt­paqşy boldy» ) osynyŋ kuäsı. Demek, köz — adamnyŋ qaruy. Adamdar köz arqyly dūşpanyn jer jastandyryp, düniege bilık jürgızuge bolatynyn bılgen. Hadis şärifterde «Adamdardyŋ köbı köz tiiuden öledı», «köz adamdy mazarǧa, tüienı qazanǧa tüsıredı» degen joldar bar. Al orys halqynyŋ qol­danatyn mynadai dūǧasy bar: «Vo imia Otsa i Syna i Sviatogo Duha. Amin. Chistaia krov i nebesnaia! Spasi, soh­rani raba Bojego (imia), ot vsiakogo glaza, ot hudogo chasa, ot jenskogo, ot mujskogo, ot detskogo, ot radostnogo, ot nenavistnogo, ot nagovornogo, ot peregovornogo».
Közdıŋ adamzat ömırınde, nanym-senımınde sonşalyqty maŋyzdy bo­luynyŋ öz şyndyǧy bar. Aspannyŋ ekı közı Kün men Ai dep sanalǧan. Adamdar­ǧa mäŋgılık qarap tūruşy. Bırı jū­mylǧanda ekınşısı aşylady. Finikiia­lyq aŋyzdardyŋ bırı Kronostyŋ tört közı baryn aitady. Onyŋ ekeuı jū­mylǧanda, ekeuı aşyq tūrady. Būl — adam boiyndaǧy sergektıktı bıldıredı. Al antikalyq aŋyzdaǧy qūbyjyq — Gorgona Meduza onyŋ közıne tıke qa­raǧan adamdy tasqa ainaldyryp jı­beredı. Iаǧni zūlym közdı adamdardyŋ adamdy derttendıruı, öltıruı sekıldı. Persei osy Meduzany ainadai jal­tyraǧan qalqanǧa qaratu arqyly öl­tıretının bala künımızden bılemız. Sol sekıldı «Közı bar» adamdarǧa qarsy qorǧanyş qabatyn jasau dūǧalar jäne özıŋızdı sergek ūstau arqyly jüzege asady. Ejelgı Mysyrdyŋ «Ölıler kı­tabynda» mynadai joldar bar eken: «Men körıp tūrmyn, demek, ömır sü­remın». Iаǧni adamdar ölgenmen olardyŋ közı ölmeidı. Adam közge ainalady. Ol aǧaştyŋ közı, tastyŋ közı, jan-ja­nuardyŋ közı boluy da äbden mümkın. Mysaly, Qabyl Abyldy öltırgen kezde Abyl körden qarap jatypty degen senım bar. Sonda köz ömır syilauşy (jaryq) jäne öltıruşı tünek (tün) te bolyp tabylady. Sondyqtan da adamdar közben emes, mäŋgılık ızgılık nūryn taratuşy — jürektıŋ közımen qarauǧa ūmtylǧan. Abaidyŋ «Jürektıŋ közı aşylsa…» deuı de osy. Amerikanyŋ ejelgı tūrǧyndary «jürektıŋ közı bärın köruşı» deidı. Öitkenı ol köz — intellektualdy intuisiia. Ol — üşınşı köz. Barlyq äulieler men pai­ǧambarlarǧa taŋylatyn üşınşı köz.
Közdıŋ damu evoliusiiasy öte kürdelı kezeŋderdı bastan keşırgenın köremız. Köz tiiudıŋ qūpiiasyn osy arqyly aşuǧa bolatyn sekıldı. Adam adamǧa jaryqpen qaraidy. Al keide tünek­pen… Ol qalai? Adamnyŋ közınde ja­ryqty sezınbeitın, qabyldamaityn «Soqyr taŋba» bar. Ol közdıŋ damuynda sol ölı qalpynda qalǧan. Mysaly, özı­ŋızdıŋ sol «Soqyr taŋbaŋyzdy» köru üşın ekı ūqsas närsenı qoiyp, oŋ kö­zıŋızdı jūmyp, sol közıŋızben oŋ jaq­taǧy närsege qarasaŋyz bolǧany. Köz sol jaqtaǧy närsenı körsetpei, tek tünektı ǧana körsetedı. Öz uaqytynda Fransiianyŋ patşasy Liudovik 16 özı­nıŋ qol astyndaǧylardy qatar otyr­ǧyzyp qoiyp, ūnatpaǧandaryna «Soqyr taŋba» arqyly qaraidy eken. Tıptı ol mūny ermekke ainaldyryp alǧan. Būdan şyǧatyny, adamdar keide özderı de baiqamai özge janǧa «Soqyr taŋ­basy» arqyly qarap qoiady. «Soqyr taŋbamen» qaraudy «Köz tigızu» degen­nen qanşalyqty alys qoia alar edık?..