«الاس، الاس، الاس،
پالە-جالادان قالاس،
كوزدىنىڭ كوزىنە،
ءتىلدىنىڭ تىلىنە،
جاقسىلىعى دا وزىنە،
جاماندىعى دا وزىنە،
سۇعىنعان تىلدەن ساقتا،
سۇقتانعان كوزدەن ساقتا،
الاس، الاس، الاس»…ء سوز تانىپ، سان ايىرماعان كەزىمىزدەن انالارىمىزدىڭ وسى دۇعاسى، وسى تىلەگى تانىس. قازاقتىڭ تانىمىندا ءار اۋرۋدىڭ ءوز يەسى بولادى. بالاعا كوز تيسە، يا ءسوز تيسە، اتا-انا سول كوز بەن ءسوزدىڭ يەسىن تاۋىپ، سونىڭ ۇلتاراعىنىڭ، شۇلىعىنىڭ نەمەسە تۇتىناتىن ءبىر زاتىنىڭ ءبىر بولىگىن بايقاتپاي كەسىپ الىپ، سونى تۇتاتىپ دەرتتەنگەن بالاعا يىسكەتىپ جاتادى. جەر ۇشىق، سۋ ۇشىق، باتقان كۇنگە، اتقان تاڭعا سالەم سالدىرىپ، سۋمەن، كۇلمەن، جەلمەن كەتسىن دەپ ىرىمىن جاسايدى. كوزىگۋدى، تىلىگۋدى قالىپتى مەديتسينا ەمەس، حالىقتىق نانىم-سەنىمدەگى ەم-دوممەن جازادى. كوز بالاعا عانا ەمەس، ەرەسەك ادامعا دا، جۇيرىك تۇلپار، العىر قۇسقا دا، زاتقا دا، جاقسى باستالعان ىسكە دە، جايقالىپ وسكەن اعاشقا دا تيەدى دەپ بىلەدى. قازاق بالاسىنىڭ اتىن يتباي قويسا، ماڭدايىنا قارا كۇيە جاقسا، ادەمى كيىندىرمەسە، ەسى كىرگەنگە دەيىن كوزگە كوپ تۇسىرە بەرمەسە وسىنىڭ ءبارى سول كوز بەن سوزدەن ساقتاعانى. جاڭا تۇسكەن كەلىندى كوزگە كورسەتپەي، ورامالمەن ءجۇزىن جاۋدىرىپ، سالەم سالعىزعانى دا سول. قادىر مىرزا ءالى اعامىزدىڭ وسى ءبىر ىرىمعا قاتىستى جازعان ولەڭى بار. بالا توقتاماعان سوڭ ونىڭ اتىن ءارتۇرلى، ەلەۋسىز، جەڭىل، ۇسقىنسىز ەسىمدەرمەن اتايتىنىن ايتا كەلىپ: «قازاقتىڭ قىردا جەلدەگەن، قىلىعى سول ءبىر ۇنايدى، الدانىپ ءجۇرىپ پەندەدەن، الداماق بولعان قۇدايدى» دەيدى. سونىمەن بىرگە حالقىمىز بالاعا ەسىم بەرگەندە ۇلى تۇلعالاردىڭ ەسىمىن كوپ بەرمەۋگە تىرىسادى. بالا اۋىر ەسىمدى كوتەرە المايدى دەپ بىلەدى. كوزدەن، سوزدەن ساقتايدى. بۇرىن وسى ىرىم قازاق حالقىنا عانا ءتان ەكەن، بۇل دا سوناۋ ەسكى دىننەن قالعان دۇنيە ەكەن، كوزدەنۋ مەن تىلدەنۋ دەگەن بولماس دەپ ويلاۋشى ەدىم، بۇگىن بايقاپ وتىرساق بۇل ادامزات مادەنيەتىنىڭ، ادامزات دۇنيەتانىمىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى ەكەن.
سونىمەن، كوز تيۋ دەگەنىمىز نە؟
«كوزى بار» ادام دەيدى. بۇل كوز — اۋىر كوز. كوزى بار ادامدار ءوزى دە ساقتانىپ، بالاعا يا باسقاعا سۇيسىنبەي، تامسانىپ، تاڭدانىپ قاراماۋعا تىرىسادى. ول ادام ءۇي ماڭىنا جاقىنداي باستاعاننان بالانى ارتىنا تىعىپ، ارتىق-كەم سوزدەن ابايلاپ وتىرۋ قاي قازاقى وتباسىنا دا ءتان نارسە. ۇيگە كەلگەن قوناق كەتەر كەزىندە ۇيدەگى جاس بالالارعا «ءتفا-ءتفا، ءتىلىم تاسقا، كوزىم تاسقا» دەگەندى ءۇي يەسىنىڭ ەسكەرتۋىنسىز جاساعانى دۇرىس. ايتپەسە «بالاعا تۇكىرىپ كەتىڭىز» دەۋگە ءۇي يەسى دە سىپايىلىق ساقتاپ، ىڭعايسىزدانادى. وزگە الەم حالىقتارى دا وسى «كوزى بار» يا «نازار كەردە» ادامداردى جانە كوز ءتيۋدى وزدەرىنشە اتايدى. اعىلشىن حالقى ساتسىزدىك الىپ كەلۋشى ادامدى نەمەسە زاتتى «دجينكس» دەپ اتاپ، كوزى بار ادامدى «جىن كوزدى» دەسە، گرەكتەر كوز ارقىلى قارعىس جىبەرۋدى «ماتي» دەيدى. پارسىلار «تۇزدى كوز» دەسە، يسپاندىقتار «زۇلىم كوز»، ارابتار «قىزعانىش كوزى» نەمەسە «وتتى كوز»، سانسكريتتە «دريشتي دوشا» ياعني كوزدەن كەلەتىن زۇلىمدىق دەپ، ال تۇرىك حالقى «كەم كوز» دەپ اتايدى ەكەن. نەمىس حالقىنىڭ ساگالارىنىڭ بىرىندە كىرپىگى سيرەك ادام ءوز كوزقاراسىمەن دۇشپانىن ولتىرەتىنى، ونىڭ كىرپىكتەرىنەن كوبەلەك بەينەسىندە جىن ۇشىپ شىعىپ اجال كەلتىرەتىنى جايلى قىزىقتى اڭىز بار. ەفيوپيالىقتار بەلگىلى ءبىر قوعامدىق يەرارحيانىڭ ادامدارى (بايلار نەمەسە كەدەيلەر، اقسۇيەكتەر مەن قۇلدار) عانا كوز تيگىزە الادى ياعني ول ەرەكشە دۋاگەرلىك كۇش دەپ بىلسە، ءۇندى حالقى ءتىپتى جانۋارلاردىڭ دا كوزى ءتيۋى مۇمكىن دەگەنگە سەنەدى ەكەن. وسىدان-اق بايقاپ وتىرعانىمىزداي «كوز تيۋ» ىرىمى بارلىق حالىقتاردا ەستە جوق ەسكى زاماندارىنان بەرى ۇزىلمەي كەلە جاتقان سانا. مۇنى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ادامدار كۇنگە تابىنعان كەزدەن قالعان، بۇكىل الەمدى كورۋشى كوز — كۇننىڭ جانە نايزاعايدىڭ كۋلتى دەگەن بولجام جاسايدى. بۇل بىراق شىندىققا كەلە قويمايتىن سەكىلدى. نەگە دەسەڭىز، سەنىمدە عانا ەمەس، ومىردە دە ورىن الاتىن جاعداي ەمەس پە؟ سونداي-اق جىن ادامنىڭ كوزى ارقىلى كىرىپ، كوزى ارقىلى قاراپ وتىرادى دەگەن دە تۇسىنىك بار. كوز بەن ءسوزدىڭ قارا دۋاسى، قارا ەنەرگياسى جەككورۋشىلىكتەن عانا ەمەس، ەرەكشە جاقسى كورۋ ارقىلى دا كەلەسى ادامعا بەرىلىپ وتىرادى. بالا جاعدايىندا ەڭ قاۋىپتى كوز ءوز اتا-اناسىنىڭ كوزى. اتا-انانىڭ بالاعا دەگەن ەرەكشە ماحابباتى زۇلىمدىقتان دا قاۋىپتى. بالاسىن ەمىرەنىپ يىسكەمەي، «ءوي، جامان نەمە» دەپ يتەرىپ تاستاۋ ارقىلى جاقسى كورەتىن ادامدار قازاقى ورتادا كوپ كەزدەسەدى. ۇلكەن كىسىلەردىڭ بالانى ءيتتىڭ كۇشىگىنە بالايتىنى دا سودان بولار. كوز ءتيۋدى الەمدەگى ەشبىر ءدىن جوققا شىعارمايدى. قايتا وسىعان قارسى وقىلاتىن دۇعالار كوپتەپ كەزدەسەدى. يسلام دىنىندە كوز تيگەن ادامعا وقىلاتىن مىناداي دۇعا بار: «ءا’ۋزۋ بيكاليماتيتتامماتي مين ءشارري كۋللي ءشايتانين ءۋا ءحامماتين ءۋا مين ءشارري كۋللي اينين ءلامماتين». مۇنى تاڭەرتەڭ جانە كەشكە ءۇش مارتەدەن قايتالاپ وقيدى. ۋاعىندا مۇحاممەد پايعامبارىمىزدى كوزىمەن ءولتىرۋ ءۇشىن «كوزى بار» ادامدى جالداعان جاعداي بولعان ەكەن. قالام سۇرەسىنىڭ 51 اياتى («كاپىرلەر سەنى كوزدەرىمەن قۇرتپاقشى بولدى» ) وسىنىڭ كۋاسى. دەمەك، كوز — ادامنىڭ قارۋى. ادامدار كوز ارقىلى دۇشپانىن جەر جاستاندىرىپ، دۇنيەگە بيلىك جۇرگىزۋگە بولاتىنىن بىلگەن. حاديس شاريفتەردە «ادامداردىڭ كوبى كوز تيۋدەن ولەدى»، «كوز ادامدى مازارعا، تۇيەنى قازانعا تۇسىرەدى» دەگەن جولدار بار. ال ورىس حالقىنىڭ قولداناتىن مىناداي دۇعاسى بار: «ۆو يميا وتتسا ي سىنا ي سۆياتوگو دۋحا. امين. چيستايا كروۆ ي نەبەسنايا! سپاسي، سوحراني رابا بوجەگو (يميا), وت ۆسياكوگو گلازا، وت حۋدوگو چاسا، وت جەنسكوگو، وت مۋجسكوگو، وت دەتسكوگو، وت رادوستنوگو، وت نەناۆيستنوگو، وت ناگوۆورنوگو، وت پەرەگوۆورنوگو».
كوزدىڭ ادامزات ومىرىندە، نانىم-سەنىمىندە سونشالىقتى ماڭىزدى بولۋىنىڭ ءوز شىندىعى بار. اسپاننىڭ ەكى كوزى كۇن مەن اي دەپ سانالعان. ادامدارعا ماڭگىلىك قاراپ تۇرۋشى. ءبىرى جۇمىلعاندا ەكىنشىسى اشىلادى. فينيكيالىق اڭىزداردىڭ ءبىرى كرونوستىڭ ءتورت كوزى بارىن ايتادى. ونىڭ ەكەۋى جۇمىلعاندا، ەكەۋى اشىق تۇرادى. بۇل — ادام بويىنداعى سەرگەكتىكتى بىلدىرەدى. ال انتيكالىق اڭىزداعى قۇبىجىق — گورگونا مەدۋزا ونىڭ كوزىنە تىكە قاراعان ادامدى تاسقا اينالدىرىپ جىبەرەدى. ياعني زۇلىم كوزدى ادامداردىڭ ادامدى دەرتتەندىرۋى، ءولتىرۋى سەكىلدى. پەرسەي وسى مەدۋزانى ايناداي جالتىراعان قالقانعا قاراتۋ ارقىلى ولتىرەتىنىن بالا كۇنىمىزدەن بىلەمىز. سول سەكىلدى «كوزى بار» ادامدارعا قارسى قورعانىش قاباتىن جاساۋ دۇعالار جانە ءوزىڭىزدى سەرگەك ۇستاۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. ەجەلگى مىسىردىڭ «ولىلەر كىتابىندا» مىناداي جولدار بار ەكەن: «مەن كورىپ تۇرمىن، دەمەك، ءومىر سۇرەمىن». ياعني ادامدار ولگەنمەن ولاردىڭ كوزى ولمەيدى. ادام كوزگە اينالادى. ول اعاشتىڭ كوزى، تاستىڭ كوزى، جان-جانۋاردىڭ كوزى بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. مىسالى، قابىل ابىلدى ولتىرگەن كەزدە ابىل كوردەن قاراپ جاتىپتى دەگەن سەنىم بار. سوندا كوز ءومىر سىيلاۋشى (جارىق) جانە ءولتىرۋشى تۇنەك ء(تۇن) تە بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا ادامدار كوزبەن ەمەس، ماڭگىلىك ىزگىلىك نۇرىن تاراتۋشى — جۇرەكتىڭ كوزىمەن قاراۋعا ۇمتىلعان. ابايدىڭ «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا…» دەۋى دە وسى. امەريكانىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى «جۇرەكتىڭ كوزى ءبارىن كورۋشى» دەيدى. ويتكەنى ول كوز — ينتەللەكتۋالدى ينتۋيتسيا. ول — ءۇشىنشى كوز. بارلىق اۋليەلەر مەن پايعامبارلارعا تاڭىلاتىن ءۇشىنشى كوز.
كوزدىڭ دامۋ ەۆوليۋتسياسى وتە كۇردەلى كەزەڭدەردى باستان كەشىرگەنىن كورەمىز. كوز ءتيۋدىڭ قۇپياسىن وسى ارقىلى اشۋعا بولاتىن سەكىلدى. ادام ادامعا جارىقپەن قارايدى. ال كەيدە تۇنەكپەن… ول قالاي؟ ادامنىڭ كوزىندە جارىقتى سەزىنبەيتىن، قابىلدامايتىن «سوقىر تاڭبا» بار. ول كوزدىڭ دامۋىندا سول ءولى قالپىندا قالعان. مىسالى، ءوزىڭىزدىڭ سول «سوقىر تاڭباڭىزدى» كورۋ ءۇشىن ەكى ۇقساس نارسەنى قويىپ، وڭ كوزىڭىزدى جۇمىپ، سول كوزىڭىزبەن وڭ جاقتاعى نارسەگە قاراساڭىز بولعانى. كوز سول جاقتاعى نارسەنى كورسەتپەي، تەك تۇنەكتى عانا كورسەتەدى. ءوز ۋاقىتىندا فرانتسيانىڭ پاتشاسى ليۋدوۆيك 16 ءوزىنىڭ قول استىنداعىلاردى قاتار وتىرعىزىپ قويىپ، ۇناتپاعاندارىنا «سوقىر تاڭبا» ارقىلى قارايدى ەكەن. ءتىپتى ول مۇنى ەرمەككە اينالدىرىپ العان. بۇدان شىعاتىنى، ادامدار كەيدە وزدەرى دە بايقاماي وزگە جانعا «سوقىر تاڭباسى» ارقىلى قاراپ قويادى. «سوقىر تاڭبامەن» قاراۋدى «كوز تيگىزۋ» دەگەننەن قانشالىقتى الىس قويا الار ەدىك؟..
ەرلان ءجۇنىس، «ايقىن».
