Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ ekonomikany jäne egemendıktı nyǧaitu turaly «Ana tılı» gazetıne bergen sūhbatyn halyq jaqsy köŋılmen qarsy aldy.
Eŋ bastysy – Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ «Ana tılı» gazetın taŋdaǧany – qazaq tılıne köŋıl bölgendıgın körsetedı. Būl jerde tolyq mätınmen tanysqan adamǧa Prezidenttıŋ öz halqynyŋ aldynda esep bergen baiandamasy retınde körınedı. Būl öte oryndy, öitkenı ärbır memlekette basşylardyŋ öz halqyna joldau jasap, esep beruı maŋyzdy. Mūndai esepterde barlyq salalar taldanyp, ötken jylda atqarylǧan jūmystar turaly mälımet berıledı. Prezidenttıŋ mūndai sūhbattary halyqaralyq deŋgeide keŋınen tanylyp, jaqsy dästürge ainalǧan. "D.V.Sokolskii atyndaǧy janarmai, kataliz jäne elektrohimiia instituty" AQ bas direktory, akademik Mūrat Jūrynov Prezidenttıŋ «Ana tılı» gazetıne bergen sūhbaty turaly osyndai pıkır bıldırdı.
Byltyr tabiǧat apatyna bailanysty qarǧyn su alty oblysymyzdy basyp qalǧany belgılı. Būl el ekonomikasyna edäuır qiyndyqtar äkeldı. Degenmen, Qazaqstan halqynyŋ bırlıgı, ūiymşyldyǧy jäne qaiyrymdylyǧy arqasynda būl synaqty eŋserdık.
«Äsırese, Prezidentımız Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ tıkelei basşylyǧymen köptegen mäselelerdıŋ şeşımın tapqany belgılı. Qarǧyn sudan keiın üisız-küisız qalǧan adamdarǧa körsetılgen kömek bızdıŋ eldıŋ äleumettık memleket ekenın taǧy bır märte däleldedı. Qazaqstanda Keŋes zamany kezınde salynǧan injenerlık kommunikasiialar, ülken qalalardaǧy joldar, äuejailar, jäne stansiialar toza bastaǧany belgılı. Olardyŋ salynǧanyna 50-60 jyldan astam uaqyt öttı. Būl mäsele tek Qazaqstanda ǧana emes, barlyq postkeŋestık memleketterde qiyndyqtar tuǧyzyp otyr. Degenmen, Qazaqstan osy özektı mäselelerdı tabysty şeşıp keledı»,-dedı Mūrat Jūrynov.
Ǧalymnyŋ aituynşa, Toqaevtyŋ halyqaralyq jūmystarmen köp ainalysatynynyŋ negızgı sebebı – investisiia tartu, būl elımız üşın asa maŋyzdy mäsele.
«Prezidentımız köptegen memleket basşylarymen tıkelei dostyq qarym-qatynasta, būl qarym-qatynastardyŋ elımızge tigızetın paidasy zor. Sondyqtan keibıreulerdıŋ «Prezident syrtqy ıstermen tym köp ainalysyp, ışkı ısterge jetkılıktı uaqyt bölmeidı» degen pıkırlerı negızsız. Işkı ısterdı basqaru jäne retteumen köbınese Ükımet şūǧyldanuy tiıs. Prezidenttıŋ negızgı rölı – ışkı ısterdı Ükımetke senıp tapsyryp, onyŋ jūmysyna baqylau jasai otyryp, syrtqy ısterge nazar audaru. Öitkenı halyqaralyq deŋgeide eldıŋ bırınşı basşysy retınde Prezidenttıŋ qatysuy asa maŋyzdy. Premer-Ministr syrtqy jūmystarǧa aralasqanymen, ol memlekettıŋ basşysy deŋgeiınde emes. Sondyqtan halyqaralyq bailanystar men kelıssözderde Prezidenttıŋ özı belsendı boluy qajet,-dedı QR ŪǦA akademigı.
Mūrat Jūrynovtyŋ sözınşe, «Qazaqstan orta derjava» degen ūǧym jiı aitylyp, eldıŋ halyqaralyq arenadaǧy bedelın körsetıp jür. Būl – Qazaqstannyŋ ülken abyroiy jäne dūrys baǧytta damyp kele jatqanynyŋ belgısı.
«Ötken jylǧy qarǧyn su mäselesı elımızde köptegen mäselelerdıŋ şeşılu qajettıgın aiqyn körsettı. Būl mäsele tek qarǧyn sudan saqtanu şaralaryn qarastyrumen ǧana şektelmeidı, sonymen qatar, sol kezde jinalǧan sudy arnaiy kölşıkterge jinaqtap, jaz boiy tiımdı paidalanu mäselesın de şeşudı talap etedı. Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev osyǧan ülken män berıp, barlyq oblys basşylaryna būl baǧytta naqty jūmystar jürgızudı tapsyrdy. Qazaqstannyŋ şöleit aimaqtary köp bolǧandyqtan, su tapşylyǧy el üşın özektı mäsele. Bızdıŋ özen-sularymyzdyŋ köpşılıgı şet memleketterden bastau alady. Qazaqstanda öz aumaǧynan bastau alatyn özender öte az. Mäselen, Ile, Ertıs. Basqa ırı özenderdıŋ bastaulary Qyrǧyzstan, Özbekstan, Täjıkstan siiaqty körşı elderde ornalasqan. Ile özenınıŋ bastauy bızde bolǧanymen, Qytai arqyly ötedı, sondyqtan onyŋ suynyŋ jartysyn Qytai alyp qalady. Qazır Ile özenı Balqaşqa jeter-jetpes halde.Būl mäselenı şeşu üşın Qasym-Jomart Toqaev diplomatiialyq jolmen Qytai, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan siiaqty elderdıŋ basşylarymen özara syilastyq jäne yntymaqtastyq negızınde kelıssözder jürgızdı. Būl – onyŋ tabysty diplomatiialyq jūmysynyŋ nätijesı ekenın atap ötu qajet»,-dedı Mūrat Jūrynov.
Toqaev BŪŪ basqara ma? Memleket basşysy özı taraǧan sybysqa jauap berdı.
«BŪŪ turaly aşyq aitypty, ondai sözder bızdıŋ eldıŋ arasynda, basqaru jüiesınıŋ, ziialy qauymnyŋ arasynda şynymen köbeiıp jatyr edı. Oǧan jaqsy jauap berdı. Ärine, BŪŪ basqaru öte maŋyzdy. Ol bızdıŋ Qazaqstanǧa ülken bedel berer edı. Bıraq Qasym-Jomart Toqaev öz elın damytuǧa ülken küş-jıger jūmsauǧa köŋıl böletının aitty. Qazırgı qyzmetın toqtatyp, basqaǧa auysuǧa jospary joq ekenın jetkızdı. Būl bızdıŋ elge tūraqtylyq saiasat beredı. Jalpy alǧanda, kez kelgen memlekette tūraqtylyq ūǧymy basşylyq jüiesınıŋ, memlekettık basqarudyŋ jäne azamattyq basqarudyŋ ornyqtylyǧymen bailanysty. Osy tūrǧyda, Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ öz halqyna, tılıne, dınıne jäne qazaqtyŋ dästürıne airyqşa köŋıl bölıp otyrǧany halyqtyŋ köz aldynda onyŋ bedelın jyl saiyn arttyryp kele jatqany sözsız. Sonymen qatar, korrupsiiaǧa qarsy küreske aianbai eŋbek etu, zaŋ men tärtıptı qataŋ engızıp, qadaǧalau būl baǧyttaǧy oŋ nätijelerge jetuge, iaǧni jemqorlyqty jeŋuge ülken üles qosady»,-dedı Mūrat Jūrynov.
Akademiktıŋ aituynşa, Toqaev käsıpkerlerdı bırıktırıp, «Qazaqstan halqyna» atty qor qūryp, el ekonomikasyn damytuǧa bar küş-jıgerın jūmsap jatyr.
«Prezident käsıpkerlerge qolaily jaǧdai jasap, olardy öz halqyna qyzmet etuge baǧyttau maqsatyn közdeidı. Sebebı käsıpkerler – öz elımızde tärbie men bılım alǧan, qoǧamǧa qajet azamattar. Olardyŋ bılımı men daǧdylaryna memlekettıŋ qarjysy jūmsalǧandyqtan, olardyŋ şet elderge ketuıne jol bermeu maŋyzdy. Şaǧyn jäne orta biznes el ekonomikasynyŋ tūraqtylyǧyn qamtamasyz etıp, jūmyssyzdyqty jäne kedeilıktı joiuǧa yqpal etedı. Prezidentımız osy mäselelerge erekşe nazar audaryp keledı,-dedı D.V.Sokolskii atyndaǧy janarmai, kataliz jäne elektrohimiia institutynyŋ bas direktory.
Ädılettı Qazaqstandy ornatu üşın zaŋ kerek, zaŋdy oryndaityn tärtıp kerek. Būlturaly Prezident sūhbatta basa aitty.
«Zaŋ jobalary deputattardyŋ talqylauyna ötedı. Sondyqtan zaŋ ädıl jäne ädılettı formada qabyldanady. Al ony oryndamaityndar ädıletsızdık tuǧyzady. Osy ädıletsızdıkten saq bolu qajet. Būl jerde kadr mäselesı aldyŋǧy orynǧa şyǧady. Memlekette barlyq kezeŋde kadr mäselesı öte maŋyzdy bolǧan. Barlyq mäselenı kadr şeşedı. Qai memlekette bolmasyn, kadr mäselesınıŋ rölı erekşe. Mūhammed (s.ǧ.s) paiǧambardyŋ kezınde mynadai söz qalǧan. «Bır künı Mūhammed paiǧambardyŋ sahabalary sūrapty: «Osy aqyrzaman deisız, ol qai uaqytta bolady?» Sonda paiǧambar: «Aqyrzaman qiianat şeksız deŋgeige jetkende bolady», – deptı. «Qiianat degen ne? – dep sūraǧanda, ol:
– Qiianat degen – şeberge, qolynan ıs keletın mamanǧa laiyqty qyzmet bermeu», – dep jauap bergen eken». Mıne, kadr taŋdau mäselesınıŋ maŋyzdylyǧy osydan tuyndaidy. Bızde de kadr taŋdau mäselesı qiyn. Degenmen, ony şeşu joldary belgılı. Mysaly, Europada korrupsiia auyzdyqtalyp, kadr mäselesı tolyqtai şeşılgen. Onyŋ basty sebebı – barlyq şeşımder sailau arqyly jüzege asady,-dedı Mūrat Jūrynov.
Ǧalymnyŋ sözınşe, Qytai soŋǧy jiyrma jylda keremet ekonomikalyq tabystarǧa qol jetkızgen.
«Men Qytaidyŋ Ūlttyq Ǧylym Akademiiasynyŋ Prezidentımen osy taqyrypta sūhbattasyp, «Qytai ekonomikasynyŋ kürt qarqynmen ösuınıŋ sebebı nede?»dep sūradym. Ol: «Sebep-kadr mäselesınde», – dep jauap berdı. Qazır Qytai Prezidentı mynadai tärtıp ornatqan: barlyq mekemede, mektepte, joǧary oqu oryndarynda, ǧylymi-zertteu instituttarynda, zauyt-fabrikalarda, biznes salasynda, ırı ortalyqtarda basşylar sol ūjymnyŋ jasyryn dauys beruı arqyly sailanady. Būl – eŋ ädıl şeşım. Bızdegı siiaqty bırneşe adamnyŋ jasyryn dauys beruımen şeşılmeidı. Mysaly, mektep bolsa, onda sol mekteptıŋ barlyq mūǧalımderı jasyryn dauys beru arqyly basşyny sailaidy. Öitkenı köpşılık qatelespeidı. Köpşılıkke ädıldık qajet. Ekonomikalyq örleu üşın mındettı türde qolynan ıs keletın, käsıbi qabılettı adam kerek. Qasym-Jomart Kemelūly audan jäne oblys deŋgeiındegı qalalardyŋ äkımderın sailaudy bastap berdı. Endı oblys äkımderın de solai sailau qajet»,-dedı Mūrat Jūrynov.
Akademiktıŋ aituynşa,Qytaida provinsiia deŋgeiınde qalalardyŋ merlerı men gubernatorlary sailanady. Būl prosess korrupsiialyq jolmen emes, sailaudyŋ ädıl ötuın qamtamasyz etu arqyly jüzege asady.
«Qalanyŋ merı men onyŋ orynbasary bırge sailanady. Osy jüie boiynşa, mer orynbasaryna «sen baryp anany ıstei salşy» dep aita almaidy. Orynbasary «Men de sız siiaqty halyq aldynda esep beremın, sondyqtan ärqaisymyz öz mındetımızdı adal atqaraiyq», deidı. Mıne, osyndai deŋgeige jetuımız kerek. Ministrlerdı de öz salasynyŋ mekemelerın tabysqa jetkızgen bılıktı basşylardyŋ ışınen sailau qajet. Būl jüienı tolyqqandy engızu maŋyzdy. Prezidentımız osy baǧytty bastap berdı, endı ony aiaǧyna deiın jetkızuımız qajet.
Qasym-Jomart Kemelūly – ülken halyqaralyq täjıribesı bar diplomat. Qazırgı şielenısken, jahandanu däuırınde osyndai bılımı men täjıribesı bar adamnyŋ memleket basynda boluy öte maŋyzdy»,-dedı Mūrat Jūrynov.
D.V.Sokolskii atyndaǧy janarmai, kataliz jäne elektrohimiia instituty bas direktorynyŋ aituynşa, bızdıŋ geosaiasi jaǧdaiymyz erekşe: bır jaǧymyzda Qytai, ekınşı jaǧymyzda Resei ornalasqan. Europamen sauda-sattyǧymyz ornyqqan, metaldarymyzdy eksporttaimyz. Sondyqtan būl eldermen jaqsy qarym-qatynasty saqtauymyz qajet.
«Düniedegı eŋ quatty memleket – AQŞ, onyŋ prezidentımen de, sondai-aq Türkı älemınıŋ basşylarymen de bızdıŋ memleket basşymyz tyǧyz ärı dostyq qarym-qatynas ornatqan. Halyqaralyq deŋgeide basqa memlekettermen jaqsy bailanys ornatu – saiasattaǧy eŋ basty mındetterdıŋ bırı. Sebebı bız üşın täuelsızdıktı saqtau jäne egemendıktı nyǧaitu asa maŋyzdy. Älemnıŋ ärtürlı elderımen sauda-sattyq jäne ekonomikalyq qarym-qatynas ornatu arqyly ekonomikamyzdy damytuymyz qajet. Ekonomikalyq ösım jūmyssyzdyq pen kedeişılıktı joiudyŋ basty şarty bolyp tabylady. Osyndai biık maqsattarǧa qol jetkızuımız qajet. Prezident sūhbaty- el egemendıgı men ekonomikasyn nyǧaitudyŋ negızgı kıltı. Men Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ osy bastamalaryn tolyq qoldaimyn jäne otandastaryma elımızdıŋ ekonomikasynyŋ damyp, halqymyzdyŋ äl-auqatynyŋ artuyna ülken senım bıldıremın»,-dedı akademik Mūrat Jūrynov.
Janna Jomart
