قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ەكونوميكانى جانە ەگەمەندىكتى نىعايتۋ تۋرالى «انا ءتىلى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىن حالىق جاقسى كوڭىلمەن قارسى الدى.
ەڭ باستىسى – قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ «انا ءتىلى» گازەتىن تاڭداعانى – قازاق تىلىنە كوڭىل بولگەندىگىن كورسەتەدى. بۇل جەردە تولىق ماتىنمەن تانىسقان ادامعا پرەزيدەنتتىڭ ءوز حالقىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرگەن بايانداماسى رەتىندە كورىنەدى. بۇل وتە ورىندى، ويتكەنى ءاربىر مەملەكەتتە باسشىلاردىڭ ءوز حالقىنا جولداۋ جاساپ، ەسەپ بەرۋى ماڭىزدى. مۇنداي ەسەپتەردە بارلىق سالالار تالدانىپ، وتكەن جىلدا اتقارىلعان جۇمىستار تۋرالى مالىمەت بەرىلەدى. پرەزيدەنتتىڭ مۇنداي سۇحباتتارى حالىقارالىق دەڭگەيدە كەڭىنەن تانىلىپ، جاقسى داستۇرگە اينالعان. "د.ۆ.سوكولسكي اتىنداعى جانارماي، كاتاليز جانە ەلەكتروحيميا ينستيتۋتى" اق باس ديرەكتورى، اكادەميك مۇرات جۇرىنوۆ پرەزيدەنتتىڭ «انا ءتىلى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتى تۋرالى وسىنداي پىكىر ءبىلدىردى.
بىلتىر تابيعات اپاتىنا بايلانىستى قارعىن سۋ التى وبلىسىمىزدى باسىپ قالعانى بەلگىلى. بۇل ەل ەكونوميكاسىنا ەداۋىر قيىندىقتار اكەلدى. دەگەنمەن، قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى، ۇيىمشىلدىعى جانە قايىرىمدىلىعى ارقاسىندا بۇل سىناقتى ەڭسەردىك.
«اسىرەسە، پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تاپقانى بەلگىلى. قارعىن سۋدان كەيىن ءۇيسىز-كۇيسىز قالعان ادامدارعا كورسەتىلگەن كومەك ءبىزدىڭ ەلدىڭ الەۋمەتتىك مەملەكەت ەكەنىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەدى. قازاقستاندا كەڭەس زامانى كەزىندە سالىنعان ينجەنەرلىك كوممۋنيكاتسيالار، ۇلكەن قالالارداعى جولدار، اۋەجايلار، جانە ستانتسيالار توزا باستاعانى بەلگىلى. ولاردىڭ سالىنعانىنا 50-60 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. بۇل ماسەلە تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، بارلىق پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردە قيىندىقتار تۋعىزىپ وتىر. دەگەنمەن، قازاقستان وسى وزەكتى ماسەلەلەردى تابىستى شەشىپ كەلەدى»،-دەدى مۇرات جۇرىنوۆ.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، توقاەۆتىڭ حالىقارالىق جۇمىستارمەن كوپ اينالىساتىنىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – ينۆەستيتسيا تارتۋ، بۇل ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلە.
«پرەزيدەنتىمىز كوپتەگەن مەملەكەت باسشىلارىمەن تىكەلەي دوستىق قارىم-قاتىناستا، بۇل قارىم-قاتىناستاردىڭ ەلىمىزگە تيگىزەتىن پايداسى زور. سوندىقتان كەيبىرەۋلەردىڭ «پرەزيدەنت سىرتقى ىستەرمەن تىم كوپ اينالىسىپ، ىشكى ىستەرگە جەتكىلىكتى ۋاقىت بولمەيدى» دەگەن پىكىرلەرى نەگىزسىز. ىشكى ىستەردى باسقارۋ جانە رەتتەۋمەن كوبىنەسە ۇكىمەت شۇعىلدانۋى ءتيىس. پرەزيدەنتتىڭ نەگىزگى ءرولى – ىشكى ىستەردى ۇكىمەتكە سەنىپ تاپسىرىپ، ونىڭ جۇمىسىنا باقىلاۋ جاساي وتىرىپ، سىرتقى ىستەرگە نازار اۋدارۋ. ويتكەنى حالىقارالىق دەڭگەيدە ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى رەتىندە پرەزيدەنتتىڭ قاتىسۋى اسا ماڭىزدى. پرەمەر-مينيستر سىرتقى جۇمىستارعا ارالاسقانىمەن، ول مەملەكەتتىڭ باسشىسى دەڭگەيىندە ەمەس. سوندىقتان حالىقارالىق بايلانىستار مەن كەلىسسوزدەردە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى بەلسەندى بولۋى قاجەت،-دەدى قر ۇعا اكادەميگى.
مۇرات جۇرىنوۆتىڭ سوزىنشە، «قازاقستان ورتا دەرجاۆا» دەگەن ۇعىم ءجيى ايتىلىپ، ەلدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن كورسەتىپ ءجۇر. بۇل – قازاقستاننىڭ ۇلكەن ابىرويى جانە دۇرىس باعىتتا دامىپ كەلە جاتقانىنىڭ بەلگىسى.
«وتكەن جىلعى قارعىن سۋ ماسەلەسى ەلىمىزدە كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋ قاجەتتىگىن ايقىن كورسەتتى. بۇل ماسەلە تەك قارعىن سۋدان ساقتانۋ شارالارىن قاراستىرۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، سونىمەن قاتار، سول كەزدە جينالعان سۋدى ارنايى كولشىكتەرگە جيناقتاپ، جاز بويى ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەسىن دە شەشۋدى تالاپ ەتەدى. پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ وسىعان ۇلكەن ءمان بەرىپ، بارلىق وبلىس باسشىلارىنا بۇل باعىتتا ناقتى جۇمىستار جۇرگىزۋدى تاپسىردى. قازاقستاننىڭ شولەيت ايماقتارى كوپ بولعاندىقتان، سۋ تاپشىلىعى ەل ءۇشىن وزەكتى ماسەلە. ءبىزدىڭ وزەن-سۋلارىمىزدىڭ كوپشىلىگى شەت مەملەكەتتەردەن باستاۋ الادى. قازاقستاندا ءوز اۋماعىنان باستاۋ الاتىن وزەندەر وتە از. ماسەلەن، ىلە، ەرتىس. باسقا ءىرى وزەندەردىڭ باستاۋلارى قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان سياقتى كورشى ەلدەردە ورنالاسقان. ىلە وزەنىنىڭ باستاۋى بىزدە بولعانىمەن، قىتاي ارقىلى وتەدى، سوندىقتان ونىڭ سۋىنىڭ جارتىسىن قىتاي الىپ قالادى. قازىر ىلە وزەنى بالقاشقا جەتەر-جەتپەس حالدە.بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قاسىم-جومارت توقاەۆ ديپلوماتيالىق جولمەن قىتاي، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان سياقتى ەلدەردىڭ باسشىلارىمەن ءوزارا سىيلاستىق جانە ىنتىماقتاستىق نەگىزىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. بۇل – ونىڭ تابىستى ديپلوماتيالىق جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى ەكەنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت»،-دەدى مۇرات جۇرىنوۆ.
توقاەۆ بۇۇ باسقارا ما؟ مەملەكەت باسشىسى ءوزى تاراعان سىبىسقا جاۋاپ بەردى.
«بۇۇ تۋرالى اشىق ايتىپتى، ونداي سوزدەر ءبىزدىڭ ەلدىڭ اراسىندا، باسقارۋ جۇيەسىنىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ اراسىندا شىنىمەن كوبەيىپ جاتىر ەدى. وعان جاقسى جاۋاپ بەردى. ارينە، بۇۇ باسقارۋ وتە ماڭىزدى. ول ءبىزدىڭ قازاقستانعا ۇلكەن بەدەل بەرەر ەدى. بىراق قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوز ەلىن دامىتۋعا ۇلكەن كۇش-جىگەر جۇمساۋعا كوڭىل بولەتىنىن ايتتى. قازىرگى قىزمەتىن توقتاتىپ، باسقاعا اۋىسۋعا جوسپارى جوق ەكەنىن جەتكىزدى. بۇل ءبىزدىڭ ەلگە تۇراقتىلىق ساياسات بەرەدى. جالپى العاندا، كەز كەلگەن مەملەكەتتە تۇراقتىلىق ۇعىمى باسشىلىق جۇيەسىنىڭ، مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ جانە ازاماتتىق باسقارۋدىڭ ورنىقتىلىعىمەن بايلانىستى. وسى تۇرعىدا، قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ ءوز حالقىنا، تىلىنە، دىنىنە جانە قازاقتىڭ داستۇرىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ وتىرعانى حالىقتىڭ كوز الدىندا ونىڭ بەدەلىن جىل سايىن ارتتىرىپ كەلە جاتقانى ءسوزسىز. سونىمەن قاتار، كوررۋپتسياعا قارسى كۇرەسكە ايانباي ەڭبەك ەتۋ، زاڭ مەن ءتارتىپتى قاتاڭ ەنگىزىپ، قاداعالاۋ بۇل باعىتتاعى وڭ ناتيجەلەرگە جەتۋگە، ياعني جەمقورلىقتى جەڭۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسادى»،-دەدى مۇرات جۇرىنوۆ.
اكادەميكتىڭ ايتۋىنشا، توقاەۆ كاسىپكەرلەردى بىرىكتىرىپ، «قازاقستان حالقىنا» اتتى قور قۇرىپ، ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋعا بار كۇش-جىگەرىن جۇمساپ جاتىر.
«پرەزيدەنت كاسىپكەرلەرگە قولايلى جاعداي جاساپ، ولاردى ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋگە باعىتتاۋ ماقساتىن كوزدەيدى. سەبەبى كاسىپكەرلەر – ءوز ەلىمىزدە تاربيە مەن ءبىلىم العان، قوعامعا قاجەت ازاماتتار. ولاردىڭ ءبىلىمى مەن داعدىلارىنا مەملەكەتتىڭ قارجىسى جۇمسالعاندىقتان، ولاردىڭ شەت ەلدەرگە كەتۋىنە جول بەرمەۋ ماڭىزدى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس ەل ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ، جۇمىسسىزدىقتى جانە كەدەيلىكتى جويۋعا ىقپال ەتەدى. پرەزيدەنتىمىز وسى ماسەلەلەرگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ كەلەدى،-دەدى د.ۆ.سوكولسكي اتىنداعى جانارماي، كاتاليز جانە ەلەكتروحيميا ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى.
ادىلەتتى قازاقستاندى ورناتۋ ءۇشىن زاڭ كەرەك، زاڭدى ورىندايتىن ءتارتىپ كەرەك. بۇلتۋرالى پرەزيدەنت سۇحباتتا باسا ايتتى.
«زاڭ جوبالارى دەپۋتاتتاردىڭ تالقىلاۋىنا وتەدى. سوندىقتان زاڭ ءادىل جانە ادىلەتتى فورمادا قابىلدانادى. ال ونى ورىندامايتىندار ادىلەتسىزدىك تۋعىزادى. وسى ادىلەتسىزدىكتەن ساق بولۋ قاجەت. بۇل جەردە كادر ماسەلەسى الدىڭعى ورىنعا شىعادى. مەملەكەتتە بارلىق كەزەڭدە كادر ماسەلەسى وتە ماڭىزدى بولعان. بارلىق ماسەلەنى كادر شەشەدى. قاي مەملەكەتتە بولماسىن، كادر ماسەلەسىنىڭ ءرولى ەرەكشە. مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامباردىڭ كەزىندە مىناداي ءسوز قالعان. «ءبىر كۇنى مۇحاممەد پايعامباردىڭ ساحابالارى سۇراپتى: «وسى اقىرزامان دەيسىز، ول قاي ۋاقىتتا بولادى؟» سوندا پايعامبار: «اقىرزامان قيانات شەكسىز دەڭگەيگە جەتكەندە بولادى»، – دەپتى. «قيانات دەگەن نە؟ – دەپ سۇراعاندا، ول:
– قيانات دەگەن – شەبەرگە، قولىنان ءىس كەلەتىن مامانعا لايىقتى قىزمەت بەرمەۋ»، – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن». مىنە، كادر تاڭداۋ ماسەلەسىنىڭ ماڭىزدىلىعى وسىدان تۋىندايدى. بىزدە دە كادر تاڭداۋ ماسەلەسى قيىن. دەگەنمەن، ونى شەشۋ جولدارى بەلگىلى. مىسالى، ەۋروپادا كوررۋپتسيا اۋىزدىقتالىپ، كادر ماسەلەسى تولىقتاي شەشىلگەن. ونىڭ باستى سەبەبى – بارلىق شەشىمدەر سايلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى،-دەدى مۇرات جۇرىنوۆ.
عالىمنىڭ سوزىنشە، قىتاي سوڭعى جيىرما جىلدا كەرەمەت ەكونوميكالىق تابىستارعا قول جەتكىزگەن.
«مەن قىتايدىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتىمەن وسى تاقىرىپتا سۇحباتتاسىپ، «قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ كۇرت قارقىنمەن ءوسۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟»دەپ سۇرادىم. ول: «سەبەپ-كادر ماسەلەسىندە»، – دەپ جاۋاپ بەردى. قازىر قىتاي پرەزيدەنتى مىناداي ءتارتىپ ورناتقان: بارلىق مەكەمەدە، مەكتەپتە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا، زاۋىت-فابريكالاردا، بيزنەس سالاسىندا، ءىرى ورتالىقتاردا باسشىلار سول ۇجىمنىڭ جاسىرىن داۋىس بەرۋى ارقىلى سايلانادى. بۇل – ەڭ ءادىل شەشىم. بىزدەگى سياقتى بىرنەشە ادامنىڭ جاسىرىن داۋىس بەرۋىمەن شەشىلمەيدى. مىسالى، مەكتەپ بولسا، وندا سول مەكتەپتىڭ بارلىق مۇعالىمدەرى جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى باسشىنى سايلايدى. ويتكەنى كوپشىلىك قاتەلەسپەيدى. كوپشىلىككە ادىلدىك قاجەت. ەكونوميكالىق ورلەۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە قولىنان ءىس كەلەتىن، كاسىبي قابىلەتتى ادام كەرەك. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى اۋدان جانە وبلىس دەڭگەيىندەگى قالالاردىڭ اكىمدەرىن سايلاۋدى باستاپ بەردى. ەندى وبلىس اكىمدەرىن دە سولاي سايلاۋ قاجەت»،-دەدى مۇرات جۇرىنوۆ.
اكادەميكتىڭ ايتۋىنشا،قىتايدا پروۆينتسيا دەڭگەيىندە قالالاردىڭ مەرلەرى مەن گۋبەرناتورلارى سايلانادى. بۇل پروتسەسس كوررۋپتسيالىق جولمەن ەمەس، سايلاۋدىڭ ءادىل ءوتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى.
«قالانىڭ مەرى مەن ونىڭ ورىنباسارى بىرگە سايلانادى. وسى جۇيە بويىنشا، مەر ورىنباسارىنا «سەن بارىپ انانى ىستەي سالشى» دەپ ايتا المايدى. ورىنباسارى «مەن دە ءسىز سياقتى حالىق الدىندا ەسەپ بەرەمىن، سوندىقتان ارقايسىمىز ءوز مىندەتىمىزدى ادال اتقارايىق»، دەيدى. مىنە، وسىنداي دەڭگەيگە جەتۋىمىز كەرەك. مينيسترلەردى دە ءوز سالاسىنىڭ مەكەمەلەرىن تابىسقا جەتكىزگەن بىلىكتى باسشىلاردىڭ ىشىنەن سايلاۋ قاجەت. بۇل جۇيەنى تولىققاندى ەنگىزۋ ماڭىزدى. پرەزيدەنتىمىز وسى باعىتتى باستاپ بەردى، ەندى ونى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋىمىز قاجەت.
قاسىم-جومارت كەمەلۇلى – ۇلكەن حالىقارالىق تاجىريبەسى بار ديپلومات. قازىرگى شيەلەنىسكەن، جاھاندانۋ داۋىرىندە وسىنداي ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى بار ادامنىڭ مەملەكەت باسىندا بولۋى وتە ماڭىزدى»،-دەدى مۇرات جۇرىنوۆ.
د.ۆ.سوكولسكي اتىنداعى جانارماي، كاتاليز جانە ەلەكتروحيميا ينستيتۋتى باس ديرەكتورىنىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ گەوساياسي جاعدايىمىز ەرەكشە: ءبىر جاعىمىزدا قىتاي، ەكىنشى جاعىمىزدا رەسەي ورنالاسقان. ەۋروپامەن ساۋدا-ساتتىعىمىز ورنىققان، مەتالدارىمىزدى ەكسپورتتايمىز. سوندىقتان بۇل ەلدەرمەن جاقسى قارىم-قاتىناستى ساقتاۋىمىز قاجەت.
«دۇنيەدەگى ەڭ قۋاتتى مەملەكەت – اقش، ونىڭ پرەزيدەنتىمەن دە، سونداي-اق تۇركى الەمىنىڭ باسشىلارىمەن دە ءبىزدىڭ مەملەكەت باسشىمىز تىعىز ءارى دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتقان. حالىقارالىق دەڭگەيدە باسقا مەملەكەتتەرمەن جاقسى بايلانىس ورناتۋ – ساياساتتاعى ەڭ باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. سەبەبى ءبىز ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋ جانە ەگەمەندىكتى نىعايتۋ اسا ماڭىزدى. الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرىمەن ساۋدا-ساتتىق جانە ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ ارقىلى ەكونوميكامىزدى دامىتۋىمىز قاجەت. ەكونوميكالىق ءوسىم جۇمىسسىزدىق پەن كەدەيشىلىكتى جويۋدىڭ باستى شارتى بولىپ تابىلادى. وسىنداي بيىك ماقساتتارعا قول جەتكىزۋىمىز قاجەت. پرەزيدەنت سۇحباتى- ەل ەگەمەندىگى مەن ەكونوميكاسىن نىعايتۋدىڭ نەگىزگى كىلتى. مەن قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ وسى باستامالارىن تولىق قولدايمىن جانە وتانداستارىما ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامىپ، حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋىنا ۇلكەن سەنىم بىلدىرەمىن»،-دەدى اكادەميك مۇرات جۇرىنوۆ.
جاننا جومارت
