Sırııada bılikten qýylǵan rejımniń basshysy Bashar Asad pen onyń otbasy Reseı prezıdenti Vladımır Pýtınniń tikeleı nusqaýymenReseıden saıası baspana aldy. Onyń elden ketkenine de eki aptadaı boldy. Budan kim, ne utty? Reseıdiń dittegeni ne? Sarapshylar paıymdaýy.
Sırııadaǵy memlekettik tóńkeristen keıin Máskeýdi panalaǵan Bashar Asad áýleti buǵan deıin Kreml «qamqor» bolǵan dıktatorlar qataryn molaıta tústi. Reseı osy arqyly «bılikten qýylǵan prezıdentterdiń klýbyna» aınalyp keledi. Bashar Asadqa deıin orys jerinde Ýkraınanyń burynǵy basshysy Vıktor Ianýkovıch jáne Qyrǵyzstannyń tuńǵysh prezıdenti bolǵan Asqar Aqaev turyp jatqan. Máskeý kezinde Irak prezıdenti bolǵan Saddam Hýseınge de belgili saıasatkker, Saddammen jeke baılanys qalyptastyrǵan Evgenıı Prımakovty birneshe ret jumsap, «qamqor» bolýǵa tyrysqan. Sırııany jarty ǵasyrdan asa bılegen Asad áýletiniń dáýreni aıaqtalǵan kezde óz mamandyǵy oftalmolog, kóz dárigeri Bashar Asadtyń da Máskeýden as iship otyrǵan jaıy bar. Ol sonyń aldynda ǵana Pýtın Astanada bolyp UQShU sammıtine qatysqan kezde Máskeýge baryp, Qazaqstannan barǵan Pýtınmen bir kezdesip ketken. Onyń bılikten ketýinen kim utady? «Amerıka daýysy» osy oraıda sarapshylardy sóıletken.
KETER PREZIDENT PEN KELER PREZTIDENT NE DEIDI?
Buǵan deıin BAQ habarlaǵandaı, oppozıııanyń birikken jasaqtarynyń shabýyly órship ketkennen keıin, Asad qarasha aıynyń sońynda Máskeýde bolyp, Reseıden áskerı kómek suraýǵa tyrysqan. Ol Pýtınmen kezdesken bolýy múmkin degen boljam bar. Alaıda, Kreml bul týraly eshqandaı málimdeme jasaǵan joq.
Bul ýaqytta AQSh-taǵy qyzmetten ketip jatqan Baıden ákimshiligi men jańa saılanǵan prezıdent Donald Tramp Sırııadaǵy sońǵy oqıǵalarǵa baılanysty Taıaý Shyǵystaǵy jańa múmkindikter men qaýipterdi taldap jatty.
AQSh prezıdenti Djo Baıden Bashar Asad basqarǵan Sırııa úkimetiniń kútpegen jerden qulaýyn «onjyldyqtar boıy júrgizilgen repressııalardan keıingi ádilettiń negizi aktisi» dep atady. Sonymen birge, ol bul oqıǵany Taıaý Shyǵys úshin «qaýip-qater men bulǵaq kezeńi» dep sıpattady.
Baıden bul málimdemesin Aq úıde, kóterilisshiler toby Sırııa astanasyn basyp alǵannan birneshe saǵat ótken soń jasady. Bul oqıǵalar on jyldan astam ýaqytqa sozylǵan qandy azamattyq soǵystan jáne Asad pen onyń otbasynyń ondaǵan jyldar boıǵy bıliginen keıin óris alyp otyr.
Prezıdent Baıden AQSh pen onyń odaqtastarynyń áreketterin atap ótip, bul qadamdardyń Sırııanyń odaqtastary — Reseı, Iran jáne «Hezbollanyń» pozıııalaryn álsiretkenin aıtty. Ol olardyń alǵash ret Asad rejımin qorǵaýda dármensiz bolǵanyn basa aıtty.
- Bizdiń ustanymymyz Taıaý Shyǵystaǵy kúshterdiń tepe-teńdigin ózgertti, - dedi Baıden Aq úıde ulttyq qaýipsizdik boıynsha keńesshilerimen ótken kezdesýden keıin.
Saılanǵan prezıdent Donald Tramp Bashar Asadtyń, otbasy birneshe ondaǵan jyldar boıy bılik etken elin tastap ketýin, onyń jaqyn odaqtasy Reseı prezıdenti Vladımır Pýtınniń «ony qorǵaýǵa múddeli emestigimen» túsindirgen.
DIKTATORLARDYŃ «KORPORATIVTI YNTYMAQTASTYǴY»
Áleýmettanýshy jáne pýblııst Igor Eıdman Vladımır Pýtınniń Bashar Asadqa baspana berý sheshimi pragmatıkalyq motıvtermen qatardıktatorlar arasyndaǵy «korporatıvtik yntymaqtastyq» sezimimen baılanysty dep esepteıdi. Onyń pikirinshe, Pýtın osylaısha qıyn jaǵdaıda «óz adamdaryn tastamaıtynyn» ádeıi kórsetip otyr.
- Reseı prezıdenti Máskeýdiń barlyq josparyn buzyp, sátsizdikke ushyrap, bılikten ketkenderine qaramastan, olarǵa qoldaý kórsetedi. Mysaly, Vıktor Ianýkovıchti eske alaıyq. Ianýkovıchti Reseı BAQ-tary qatty synǵa aldy. Al Pýtınniń ózi onyń Ýkraınadan qashyp ketýine qatty narazy boldy. Kreml Ianýkovıchtiń Belarýstegi Lýkashenko sııaqty oppozıııany aıaýsyz basýy kerek dep sanaǵanǵa uqsaıdy. Soǵan qaramastan, ony Máskeý panalatyp otyr - dedi ol «Amerıka daýysy» radıosynyń orys qyzmetine bergen suhbatynda.
Bashar Asadqa qatysty jaǵdaıda da osyny aıtýǵa bolady dep sanaıdy Igor Eıdman.
- Sırııa dıktatorynyń otbasy Máskeýmen, keńestik kezeńdi qosa alǵanda shamamen 50 jyl boıy áriptestik qarym-qatynasta boldy. Sondyqtan Pýtın Asadty taǵdyr tálkegine tastamady. Sonymen qatar, Kreml ony qandaı da bir maqsatta paıdalaný múmkindiginen úmitin áli de úzbegen shyǵar. Qazir Máskeý úshin negizgi ıntrıga Sırııadaǵy Tartýs pen Hmeımımdegi Reseı áskerı bazalarynyń tóńireginde órbip jatyr. Hmeımım Latakııa provınııasynda ornalasqan. Ol jerde Asad otbasyna buryn kúshti yqpal etken. Árıne, bazalar máselesin jańa bılik sheshetin bolady. Biraq, degenmen... Degenmen, bul jerde eń aldymen Máskeýdiń azǵantaı odaqtastarynyń birin saqtap qalýǵa degen yntasy basym. Bul KSRO dástúrinde jáne Máskeýdiń basqa qoldaýshylary kenetten bógde jaqqa ketip qalmaýy úshin qajet. Olar Kremldiń qıyn sátte kómekke keletinine senimdi bolýy kerek. Bul Nıkaragýadan – Danıel Ortega, Venesýelanyń dıktatory Nıkolas Madýro jáne basqalar sııaqty tulǵalarǵa qatysty. Árıne, jaqynda Máskeýdegi “Bılikten qýylǵanprezıdentter klýby” jańa múshelermen tolyǵady. Ideal jaǵdaıda, árıne, solardyń qataryna Pýtınniń ózi de kirse jaqsy bolar edi, biraq báriniń óz ýaqyty bar, - dep túıindedi Igor Eıdman.
«KREML SAIaSATY SÁTSIZDIKKE UShYRADY»
Boljam boıynsha, qashqyn dıktator aldyn ala sheginý joldaryn daıyndap qoıǵan sııaqty. Zertteýshiler Andreı Soldatov pen Irına Borogan 2022 jyldyń kókteminde Pýtın Bashar Asadtyń rejımi qulaǵan jaǵdaıda oǵan baspana beretinine eshkimniń kúmáni bolmaǵanyn jazdy. Olar ózderiniń Máskeýde 2019 jyly jýrnalısterdiń Sırııa prezıdenti otbasynyń múshelerine tıesili bolýy múmkin 19 páterdi anyqtaǵanyn atap ótti.
- Reseı ózin AQSh, Franııa nemese Ulybrıtanııa sııaqty «sýperpaýer» - qýatty kúsh ortalyǵy retinde kórip, bılikten qýylǵan prezıdentterge baspana beretin «sýperderjava» rólin oınap otyr - dedi Pragadaǵy Karl ýnıversıtetiniń áleýmettik ǵylymdar fakýltetiniń oqytýshysy Dmıtrıı Dýbrovskıı «Amerıka daýysyna» bergen pikirinde.
- Pýtınniń bir ereksheligi ol jeke kelisimderden basqa kez kelgen kelisimdi elemeýi múmkin. Meniń oıymsha, onyń Asad aldynda da, basqa da qashqyn basshylar aldynda jeke mindettemeleri bar. Mysaly, kezinde Bishkekten qashqan Asqar Aqaev, Kıevten qýylǵan Vıktor Ianýkovıch jáne basqalar Máskeýden oryn tapty. Sondyqtan bul jaǵdaıda Pýtın óz logıkasyna saı áreket etip otyr dep oılaımyn - dep túsindirdi ol «Amerıka daýysyna».
Dmıtrıı Dýbrovskıı bul kóptegen elderde qalyptasqan tájirıbe ekenin atap ótti.
- Mysaly, Franııada burynǵy franýz kolonııalarynan kelgen daýly tulǵalar pana tapqan. Menińshe, Pýtın de osyndaı oımen áreket etedi. Iá, ol jeke kelisimderdi qatań saqtaıdy. Budan bólek, bul – sýperderjavalar basshylary úshin qalypty tájirıbe. Onymen Reseı basshysy ózin jıi salystyrady. Sondyqtan ol osylaı áreket etedi – deıdi Dýbrovskıı.
Reseıdiń Sırııadaǵy yqpalynan aıyrylýy aıtarlyqtaı mańyzdy jaǵdaı. Biraq budan Kreml úshin jahandyq teris saldar bolady dep túıindeý erte.
- Amerıka Aýǵanstannan áskerin shyǵarǵan kezde, eshkim “AQSh-tyń kúıreýi bastaldy” dep málimdegen joq. Iá, Sırııada Kreml saıasatysátsizdikke ushyrady. Biraq bul bılikti qarýdyń kúshimen ustap turýdyń múmkin emestigin kórsetti. Napoleon aıtqandaı, qarýdyń kúshimen bárin jasaýǵa bolady. Biraq onyń ústinde otyrý múmkin emes. Negizi, Asad bul pikirge uzaq ýaqyt qaıshy keletinin dáleldegendeı boldy. Degenmen, bul sheksiz jalǵasa almaıtyn edi, - dep sanaıdy saıasattanýshy
Reseıdiń Sırııadaǵy áskerı áreketteriniń máni men sol jerde bolǵan shyǵyndardyń aqtalýy máselesine keler bolsaq, qazirgi Kremldegi basqa da máseleler aıasynda bul suraq rıtorıkalyq sıpatqa ıe dep esepteıdi Dmıtrıı Dýbrovskıı.
BBC-diń baǵalaýy boıynsha, 2015 jyldan bastap Sırııada kem degende 543 reseılik áskerı qyzmetshi, arnaıy qyzmet ókilderi jáne «Vagner» kompanııasynyń jaldamalylary qaza tapqan. Basylym bul esepterdi tek ashyq derekkózder negizinde júrgizgen. Sondyqtan bul shyǵyndar týraly málimetter tolyq dep aıtýǵa bolmaıdy.
«JEŃGEN – TÚRKIIa, JEŃILGEN – IRAN MEN RESEI»
Vashıngtondaǵy Taıaý Shyǵys ınstıtýtynyń jetekshi sarapshysy Fatemeh Aman «Amerıka daýysynyń» orys qyzmetine bergen suhbatynda Asadty qulatqannan keıingi jaǵdaıǵa qatysty aımaqtaǵy anyq jeńimpazdar men jeńilgender týraly aıtty.
- Bul jaǵdaıdan jeńimpaz retinde Túrkııa kórinedi. Izraıl de mundaı senarııdi aldyn ala boljaǵanyn málimdegen edi. Olar «Hezbollany»álsiretý arqyly osyndaı oqıǵalardyń órbýin kózdedi. Al negizgi jeńilgen tarap – Iran Islam Respýblıkasy. Bul oqıǵalar Irandy múlde kútpegen jerden ustady. Olar mundaı jaǵdaıdyń sonshalyqty tez jáne qysqa merzimde bolatynyn oılaǵan joq, - deıdi ol.
Fatemeh Amannyń aıtýynsha, taǵy bir jeńilgen tarap – Reseı.
- Qazir Reseıdiń senimdiligi kúmán týdyryp otyr. Bolǵan jaǵdaı Máskeýdiń áskerı kúshine qatty sengender úshin ay sabaq boldy. Sırııadaǵy jaǵdaıdan keıin Iran óziniń ustanymdaryn qaıta qaraýǵa májbúr bolady. Olar uzaq ýaqyt boıy Reseıdiń kúshi kez kelgen eldi AQSh nemese Izraılden qorǵaı alady dep oılady. Endi, menińshe, bul Iran úshin úlken qaıta oılanatyn másele bolady, - deıdi ol.
Sarapshynyń pikirinshe, Sırııada bılikke kelýi múmkin kúshterdiń boljaýǵa kelmeıtin sıpaty qazir búkil aımaqty alańdatady.
- Bertinge deıin olardy «Ál-Qaıdanyń» bir túri retinde qarastyrǵan edi. Qazir olar burynǵyǵa qaraǵanda órkenıettirek minez-qulyq kórsetip jatqanymen, búkil aımaq áli de shok kúıinde. Taıaý Shyǵys elderi Sırııanyń ishki jaǵdaıy qalaı órbıtinin úlken alańdaýshylyqpen kútetin bolady - deıdi ol.
Fatemeh Amannyń qorytyndylaýynsha, bul jaǵdaı Sırııaǵa kórshiles elderdegi, ásirese Irandaǵy saıası proesterge áser etedi.
- Bashar Asad elden qashyp ketti, sebebi ol Lıvııadaǵy Kaddafı taǵdyryn qaıtalaýdan qoryqty. Endi bılikti basyp alǵan kúshter qandaı úkimet quratynyn muqııat baqylaýymyz kerek. Olardyń ınklıýzıvti demokratııalyq bılik qalyptastyratynyn elestetý qıyn. Barlyǵy tez baqylaýdan shyǵyp ketýi múmkin. Sonda, mysaly, Iranda ırandyq rejımniń áreketterin qoldamaıtyn, biraq onyń kez kelgen baǵamen qulaýynan qorqatyndardyń alańdaýshylyǵy rastalýy múmkin. Olar Sırııanyń mysalynda Lıvııadaǵydaı rejımdi naqty aýystyrý azamattyq soǵysqa alyp kelýi múmkin ekenin kóretin bolady. Eger, kerisinshe, Sırııada órkenıetti úkimet qurylsa, bul ırandyqtardy da ózgeristerge shabyttandyrýy múmkin. Halyqaralyq qaýymdastyqtyń qazirgi ýaqytta Sırııanyń de-fakto bıligimen baılanys kanaldaryn saqtaýy óte mańyzdy. BUU men Sırııanyń kórshiles elderi bolashaqta sırııalyqtarǵa qatysty eń nashar jaǵdaıdyń aldyn alý úshin belsendi bolýy kerek, -dep atap ótti Fatemeh Aman.
