AQSh Prezıdenti Donald Tramptyń Qytaı men Eýropa Odaǵynyń ónimderi úshin shekteý tarıfterin engizýi Brıýssel men Beıjiń úshin ǵana emes, búkil álem ekonomıkasy úshin aýyr saldarǵa ákelýi múmkin.
Ortalyq Azııa da osy áserden syrt qalmaıdy. Sebebi bul aımaq saýda soǵysynyń qaqtyǵysynda ońaı tutqynǵa aınalýy yqtımal. «Eki túıe súıkense, arasynda shybyn óledi».
Ortalyq Azııanyń eshbir eli AQSh-ty negizgi ekonomıkalyq seriktes retinde qarastyrmaıdy. Biraq Tramptyń Eýropa Odaǵy (EO) men Qytaıǵa qarsy saýda soǵysy barlyq Ortalyq Azııa elderine áser etedi dep kútilýde. Olardyń Qytaımen nyǵaıǵan ekonomıkalyq baılanystary men aımaqtaǵy EO-nyń ósip kele jatqan yqpaly bir kezderi strategııalyq artyqshylyq retinde qarastyrylǵan. Alaıda, qazir bul semserdiń júzinde otyrǵandaı áser beredi.
Ýkraınaǵa Reseıdiń basyp kirýine baılanysty barlyq Ortalyq Azııa memleketteri Beıjińmen jáne Brıýsselmen ekonomıkalyq qarym-qatynastardy nyǵaıtýǵa umtyldy. Qytaıdyń EO-men áriptestikteri saýda men ınvestıııalar arqyly ósken bolsa da, Vashıngtonnyń Qytaı men Eýropa taýarlaryna salǵan tarıfteri Ortalyq Azııada ártúrli taýarlarǵa suranystyń azaıýyna ákelýde.
Tramptyń tarıf saıasaty Beıjińge strategııalyq mańyzdy aımaqta Vashıngtonǵa áser etýdiń belgili bir tetikterin bere alady. Atlantıkalyq keńestiń Eýrazııa ortalyǵynyń ǵylymı qyzmetkeri Mark Temnıkııdiń aıtýynsha, AQSh tarıfteriniń áserin báseńdetý úshin Qytaı Ortalyq Azııa elderimen saýda jáne energetıka qatynastaryn arttyrýy múmkin.
"Bul Qytaıdyń Ortalyq Azııamen qarym-qatynasyn odan ári jedeldetip, aımaqtaǵy memleketterdiń saýda salasynda Qytaıǵa kóbirek táýeldi bolýyna ákelýi múmkin. Qytaıdyń Ortalyq Azııaǵa jaqyndyǵyn eskersek, bul aımaq elderiniń Eýropa Odaǵymen, sondaı-aq Amerıka Qurama Shtattarymen saýda qatynastarynyń tómendeýine ákeledi. Óıtkeni olar Qytaıdyń baǵasyn qoldaıdy", - dedi Temnıkıı Times Of Central Asia-ǵa bergen suhbatynda.
AQSh-tyń aımaqtaǵy ekijaqty saýdasy eshqashan aıtarlyqtaı kúshti bolǵan emes. Degenmen Qazaqstandy erekshe atap ótý kerek. Óıtkeni bul – Ortalyq Azııanyń eń iri ekonomıkasy jáne AQSh-pen saýda aınalymy mıllıard dollardan asatyn jalǵyz el. Resmı statıstıka boıynsha, 2024 jyly AQSh-tyń Qazaqstanmen jalpy saýdasy 3,4 mıllıard dollar dep baǵalanǵan. Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Túrikmenstan elderiniń AQSh-pen saýda kólemi Qazaqstannan tómen. Biraq bunyń bári 2023 jyly Qytaıdyń Ortalyq Azııamen 89,4 mıllıard dollar kólemindegi saýdasymen salystyrǵanda teńizdegi tamshydaı ǵana.
«Tramptyń tarıf saıasaty Ortalyq Azııa memleketteriniń Qytaıǵa táýeldiligin odan ári arttyrýy múmkin. Bul Qytaıdyń Ortalyq Azııadaǵy saýda jáne energetıka salasyndaǵy monopolııasyn qalyptastyrýy yqtımal. Basqasha aıtqanda, aımaqtaǵy elder ekonomıkasy men naryǵyn ártaraptandyra almaıdy. Osylaısha Qytaıdyń bul aımaqtaǵy baqylaýy kúsheıedi»,- dep atap ótti Temnıkıı.
Degenmen, bul Qytaı bolashaqta Vashıngtonnyń tarıf saıasatynan paıda kóredi degendi bildirmeıdi. Sent-Tomas ýnıversıtetiniń ekonomıka professory Taıler Shıpperdiń aıtýynsha, Qytaı sońǵy birneshe onjyldyqtaǵy ekonomıkalyq turǵydan eń qaýqarsyz kezeńdi ótkerip jatyr. Sondyqtan AQSh-pen kez kelgen saýda soǵysy Qytaı ekonomıkasyn odan ári álsiretip, Ortalyq Azııadan keletin energetıka men mıneraldyq eksporttarǵa degen suranysty azaıtady.
«Baıden ákimshiligi de, Tramp ákimshiligi de sırek kezdesetin paıdaly qazbalarǵa qol jetkizýdi qamtamasyz etý úshin qarym-qatynas ornatýǵa nazar aýdarýda. Qazirgi ákimshiliktiń syrtqy saıasattaǵy tásiline qaraǵanda, AQSh pen Ortalyq Azııa ekonomıkalary arasynda jańa saýda qatynastaryn qalyptastyrý úshin múmkindikter paıda bolýy múmkin», - dedi Shıpper Central Asia Times basylymyna bergen suhbatynda.
Sırek kezdesetin 15 ken orny men mańyzdy shıkizat bazasy bar Qazaqstan AQSh pen Reseı arasyndaǵy beıbit kelissózderdiń taqyryby bolǵan Ýkraınamen salystyrǵanda aıtarlyqtaı úlken qorǵa ıe. Tipti, ol Qytaıdan da asyp túsýi múmkin. Ózbekstan da mańyzdy sırek mıneraldardyń jetkizýshisine aınalyp, Eýropa Odaǵymen jasyl energetıka jáne tehnologııalar úshin mańyzdy materıaldar óndirisin keńeıtý boıynsha seriktestik ornatýda.
Ortalyq Azııa sırek kezdesetin mıneraldar jáne energııa kózderin eksporttarymen tanymal bolǵandyqtan, AQSh baılanysty nyǵaıtýǵa belsene qatysýda. Bul mańyzdy mıneraldar jetkizilimin ártaraptandyrý jáne Pekınge táýeldilikti azaıtý maqsatynda jasalýda dep boljaýǵa bolady. Sondyqtan Kaz Resources kompanııasynyń bas dırektory Pını Altaýstyń aıtýynsha, bul aımaq Vashıngton úshin geosaıası turǵydan mańyzdy.
«Tramp ákimshiligi alǵashqy kúnderinde-aq mıneraldy baı elderden mańyzdy mıneraldardy alý týraly buıryqtar shyǵardy. C5 elderi (Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Túrikmenstan jáne Ózbekstan) AQSh úshin eń qolaıly elder. Sebebi olarda mıneraldy qazbalar, damyǵan óndiris, ulttyq qaýipsizdik jáne jańartylatyn energııa úshin mańyzdy túrli mıneraldardyń keń spektri bar», - dep túsindirdi Altaýs Central Asia Times basylymyna bergen suhbatynda.
Onyń pikirinshe, AQSh memlekettik hatshysy Marko Rýbıo men Ózbekstannyń syrtqy ister mınıstri Bahtııor Saıdovtyń telefon arqyly sóılesip, mańyzdy mıneraldar men C5 máselelerin talqylaýy aımaqtyń AQSh úshin strategııalyq mańyzdylyǵyn taǵy da dáleldeıdi.
«Qazirgi tarıfter – Vashıngtondaǵy keń aýqymdy oqshaýlaný kóńil-kúıiniń bir bóligi. Mundaı jaǵdaıda AQSh-tyń Ortalyq Azııadaǵy ınvestıııalarynyń artýy ekitalaı»,- dedi Shıpper.
Onyń paıymdaýynsha, AQSh-tyń saýda seriktesterine qatysty qosymsha tarıfter engizýi Ortalyq Azııa sııaqty yqpaly az naryqtarǵa jańa ınvestıııalardy odan ári tejeıdi.
«Bul Qytaıdy, eger Ýkraınadaǵy soǵysyn aıaqtasa múmkin Reseıdi de aımaqtaǵy sheteldik tikeleı ınvestıııalar úshin eń yqtımal kózderge aınaldyrady», – dep qosty Shıpper.
AQSh pen Qytaı arasyndaǵy ekonomıkalyq alshaqtyq Ortalyq Azııaǵa áser etetinine kúmán joq. Bul ózgeristen negizgi paıda tabatyn kim – áli de belgisiz bolyp qalyp otyr. Vashıngton, Pekın, Reseı nemese aımaqtaǵy basqa jańa kúshterdiń qaısysy basym túsedi – jaýap berýge áli erte.
