Táýeldilik — bul adamnyń psıhoáleýmettik jaǵdaıyna teris áser etip, onyń ómirine baqylaý jasaı almaıtyn kúıge kelýin bildiretin jaǵdaı. Áleýmettik jáne psıhologııalyq aspektilerden bastap, densaýlyqqa zııan keltiretin saldarǵa deıin táýeldiliktiń ártúrli túrleri bar. Bul qubylys kóbinese psıhoaktıvti zattarǵa, oıyndarǵa, ınternetke nemese basqa da minez-qulyqtarǵa baılanysty damıdy. Táýeldilik óz kezeginde adamnyń ómir súrý sapasyn tómendetip, kásibı jáne jeke qatynastardy buzady.
Táýeldilik túrleri
Hımııalyq táýeldilik — bul psıhoaktıvti zattarǵa, mysaly, esirtki, alkogol, temeki nemese dári-dármekterge degen táýeldilik. Bul túrdegi táýeldilik adamnyń mıyndaǵy hımııalyq tepe-teńdiktiń buzylýyna alyp keledi, ıaǵnı zattyń áserinen mıǵa baratyn neırotransmıtterlerdiń qyzmeti ózgerip, adam olardy qaıta qoldanýǵa degen qatty qajettilik sezinedi.
Alkogolge táýeldilik – eń kóp taraǵan hımııalyq táýeldilik túrleriniń biri. Álemde alkogoldi paıdalaný saldarynan bolatyn aýrýlar men ólim-jitim kórsetkishteri óte joǵary. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń (DDU) málimeti boıynsha, alkogoldi shamadan tys qoldaný jyl saıyn mıllıondaǵan adamnyń ómirin qıyp, densaýlyǵyna aıtarlyqtaı zııan keltiredi. Qazaqstanda da alkogolge táýeldilik problema bolyp tabylady, statıstıka boıynsha árbir 10-shy adam alkogolge táýeldi.
Esirtkige táýeldilik — adamnyń ómirinde eń qaýipti táýeldilik túrleriniń biri. Esirtkige táýeldilik, ásirese jasóspirimder men jastar arasynda keń taralǵan. Qazaqstanda esirtki qoldanýshylardyń sany artýda. 2023 jyly Qazaqstanda esirtki qoldanatyndardyń sany shamamen 350 myń adamǵa jetken, bul qoǵamda mańyzdy áleýmettik másele týdyrady.
Temekige táýeldilik – álemde keń taraǵan hımııalyq táýeldilik túri. Temekiniń quramyndaǵy nıkotın neırotransmıtterlerdiń qyzmetin ózgertip, adamdy qaıta-qaıta temeki shegýge májbúr etedi. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń derekteri boıynsha, temeki shegý jyl saıyn mıllıondaǵan adamnyń ólimine ákeledi, al Qazaqstanda temeki shegetinderdiń úlesi óte joǵary.
Minez-qulyqtyq táýeldilik dep adamnyń psıhoemoıonaldy jaǵdaıyn retteý úshin belgili bir minez-qulyq túrlerine degen turaqty qajettilikti aıtady. Bul táýeldilik túri fızıkalyq zattardan táýeldilikten ózgeshe, alaıda onyń saldary da óte aýyr bolýy múmkin.
Qumar oıyndarǵa táýeldilik, nemese lýdomanııa, adamdy úzdiksiz oıyn oınaýǵa májbúrleıtin jaǵdaı. Bul táýeldilik túri adamnyń áleýmettik qarym-qatynastaryn buzyp, qarjylyq qıyndyqtar týdyryp, psıhologııalyq kúızelisti kúsheıtedi. Qumar oıyndarǵa táýeldi adamdar kóbinese «utyp alý» degen úmitpen qaıta oınaıdy, biraq sońynda tereń qarjylyq daǵdarysqa ushyraıdy.
Internet pen áleýmettik jelilerge táýeldilik – jańa zamannyń eń mańyzdy problemalarynyń biri. Áleýmettik jelilerde ýaqyt ótkizý, onlaın oıyndar oınaý nemese vıdeo kórý adamnyń psıhoemoıonaldyq kúıine keri áserin tıgizedi. Bul táýeldilik adamnyń shynaıy ómirge degen qyzyǵýshylyǵyn joǵaltýyna, oqýda nemese jumysta ónimdiliktiń tómendeýine jáne áleýmettik oqshaýlanýǵa alyp keledi. 2023 jylǵy zertteýler boıynsha, álemde ınternetke táýeldi adamdardyń sany 3 mıllıardtan asady.
Satyp alýǵa táýeldilik nemese saýda táýeldiligi — adamdy únemi taýarlar satyp alýǵa ıtermeleıtin psıhologııalyq jaǵdaı. Bul táýeldilik túri kóbinese emoıonaldy kúızelisterdiń nemese óz-ózine senimsizdiktiń saldary retinde paıda bolady. Satyp alý áreketi ýaqytsha qanaǵattanýshylyq sezimin týǵyzady, biraq keıingi ýaqytta adamnyń qarjylyq jaǵdaıyn nasharlatyp, kúızelis týǵyzady.
Táýeldilik túrleriniń saldary
Táýeldilik adamnyń fızıkalyq jáne psıhıkalyq densaýlyǵyna teris áser etedi. Hımııalyq táýeldilik aýrýlarǵa, sonyń ishinde baýyr ırrozy, júrek aýrýlary, ınsýlt sııaqty aýyr jaǵdaılarǵa ákeledi. Al minez-qulyqtyq táýeldilik adamdardyń áleýmettik ómirin buzady, qarjylyq jáne psıhologııalyq kúızelisterge sebep bolady.
Táýeldilikti emdeý jáne aldyn alý
Táýeldilikpen kúresý úshin keshendi sharalar qajet. Bul psıhoterapııa, dári-dármekpen emdeý, qoldaý toptary jáne áleýmettik qyzmetter arqyly júzege asyrylady. Mysaly, esirtkige táýeldi adamdar úshin arnaıy klınıkalar men reabılıtaııalyq ortalyqtar jumys isteıdi. Sonymen qatar, jastar arasynda táýeldiliktiń aldyn alý úshin mektepterde bilim berý baǵdarlamalary, aqparattyq kampanııalar jáne psıhologııalyq trenıngter uıymdastyrylady.
Táýeldiliktiń túrleri kóp jáne olardyń árqaısysynyń ózine tán erekshelikteri men saldary bar. Hımııalyq jáne minez-qulyqtyq táýeldilikter adamnyń ómirine aýyr áser etip, onyń áleýmettik, psıhologııalyq jáne fızıkalyq jaǵdaıyna teris yqpal etedi. Táýeldilikpen kúresý úshin keshendi aldyn alý jáne emdeý sharalaryn qabyldaý qajet. Tek qoǵam bolyp bul máselege nazar aýdaryp, jastarǵa durys baǵyt berý arqyly táýeldiliktiń teris áserinen arylýǵa bolady.
