Bügın — qaita jaŋǧyrǧan Respublika künı. Biyl elımızde üşınşı ret toilanady. 2022 jyly merekeler tızımıne engen būl data – eldegı jalǧyz ūlttyq meiram. Bır kezde ūmyt qalǧan Respublika künı qalai qaita jaŋǧyrdy?
Respublika künı 1990 jyldyŋ 25 qazany künı Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ şeşımımen «Qaz SSR-nıŋ memlekettık egemendıgı turaly» deklarasiia qabyldanǧannan bastau alady. 1992 jyldan bastap toilanyp, 2001 jyly memlekettık merekeler qataryna engızıldı, 2009 jyly būrynǧy prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ būiryǧymen memlekettık merekeler qatarynan alynyp tastaldy. Keiın 2022 jyly Ūlttyq qūryltai jiynynda memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev osy merekenı qaita atap ötudı ūsyndy.
“ŪLYQ MEREKE RETINDE SANAU KEREK”
Parlament mäjılısınıŋ qazırgı deputaty Ermūrat Bäpi deklarasiia qabyldanǧan kündı quanyşpen eske alatynyn aitady. Sondai-aq, ol bügıngı Respublika künın dürkıretıp ötkızu keregın ūsyndy.
- 1990 jyly 25 qazan – menıŋ esımde mäŋgılık qalǧan memlekettık datalardyŋ bırı. Sol kezden on bes kün būryn men Öskemennen Almatyǧa «Sosialistık Qazaqstan» gazetınıŋ ortalyq redaksiiasyna qyzmetke almasyp keldım. Respublikalyq deŋgeide jūmys ısteudıŋ alǧaşqy künderıne köndıge almai jürgen kezımde redaksiiadaǧy jıgıtter “Joǧary keŋeske baraiyq, bügın deklarasiia qabyldanatyn kün” dep ūsynys jasady. Sonyŋ aldynda ǧana bas redaktorymyz Şerhan Mūrtaza “Bügın – egemendık deklarasiiasy jariialanatyn kün, kımnıŋ mümkındıgı bar, Joǧary keŋeske kelıŋder” dep bır eskertıp ketken. Ol kezde joǧary keŋestıŋ ǧimaratyna kıru qiyn emes, - dep eske alady deputat.
Aituynşa, Egemendık deklarasiiasy oqylyp bolyp, deputattar dauys bergennen keiın, zaldyŋ ışın quanyş kernedı.
- Ony auyzben aityp jetkıu mümkın emes. Būl kün bızdıŋ üş jüz jyl Resei imperiiasynyŋ ezgısınde bolǧan, qūldyq ielıgınde bolǧan elımızdıŋ derbes egemendı el bolǧanyn jariia etken ūlyq kün boldy. Bız būl kündı ärqaşan qūrmettep, ūlyq merekemız retınde sanauymyz kerek. Elımızdıŋ maŋyzdy merekesı dep sanaimyn, - deidı Ermūrat Bapi.
Deputattyŋ aituynşa, “Egemendık deklarasiiasyn” jariialaǧan Respublika künı ärqaşan özektı memlekettık mereke bolyp qalady.
- Bız nege 34 jyl ǧana bolǧan öz egemendıgımızdı ūlyq mereke sanamauymyz kerek?! Elımızdıŋ damuy men halqymyzdyŋ jasampaz bolaşaǧy osy dökei datadan bastaluy tiıs! Būl - bızdıŋ eldıgımız ben memlekettıgımızdıŋ eŋ basty atributtarynyŋ bırı, - deidı özı deputat, özı jurnalist Ermūrat Bapi.
EGEMENDIKTIŊ TARİHİ JÄNE SAIаSİ QYRLARY
Belgılı tarihşy Sūltanhan Aqqūlūlynyŋ aituynşa, 1990 jyly Keŋes Odaǧy ydyraudyŋ aldynda tūrǧan sätte Mihail Gorbachiov özınıŋ “Qaita qūru” saiasatyn bastaǧannan berı 15 odaqtas respublikanyŋ basşylary özderın erkın sezıne bastap, egemendık talap etken. Sol sätte alǧaş bolyp, Baltyq teŋızınıŋ jaǧalauyndaǧy Latviia, Litva, Estoniia elderı özderınıŋ täuelsızdıgın jariialap, deklarasiia qabyldap, bölınıp kettı. Odan keiıngı kezek Gürjıstan men taǧy basöa bırqatar respublikalarǧa keldı. Aqyrynda 90-şy jyldyŋ qazan aiynda Qazaqstan da öz egemendıgı turaly deklarasiia qabyldaǧan,
- Eŋ bastysy mynany ūmytpauymyz kerek. Ol kezde Qazaq KSR — Keŋes Odaǧynyŋ būrynǧy on bes odaqtas respublikasynyŋ bırı, Keŋes Odaǧynyŋ subektısı ǧana boldy. Al 25 qazanda qabyldanǧan Egemendık turaly deklarasiia — aty bar da, zaty joq qūjat. Öitkenı, QazaqKSR qaǧaz jüzınde qabyldaǧanymen, sol qaǧaz küiınde qaldy. Qazaqstan özınıŋ egemendıgın qalpyna keltıre almady, - deidı tarihşy.
Onyŋ aituynşa, atalǧan deklarasiianyŋ ekı qyry bar. Bırınşısı – saiasi, ekınşısı – tarihi qyry. Mäselen, eger sol deklarasiia 1920 jyldyŋ nauryz aiynda eldıŋ respublikasynan aiyrylǧan deklarasiiasyn qalpyna keltıru bolsa, onda onyŋ tarihi da, saiasi da maŋyzy öte zor bolar edı. Öitkenı, Baltyq teŋızı jaǧalauyndaǧy elder deklarasiiany mynadai mätınde boldy: “1940 jyldary Keŋes Odaǧynyŋ basyp alu saldarynan aiyrylǧan egmendıgın qaita qalpyna keltıru turaly deklarasiia”. Sol deklarasiiany qabyldauynyŋ arqasynda olar Keŋes Odaǧynan alǧaşqy bolyp bölınıp şyqty.
- Al Qazaqstan egemendıgın alǧaş ret toqsanynşy jyldary jariialap otyrǧan joq, sodan tura 70 jyl būryn 1920 jyldyŋ 5 nauryzynda, ol kezde Alaş Respublikasyn Keŋes Odaǧy basyp alyp, Reseidıŋ ekınşı ret otarlap aluynyŋ saldarynan özınıŋ egemendıgınen aiyryldy. Alaş Respublikasy 1918 jyldyŋ 6 qaŋtarynan 1920 jyldyŋ 5 nauryzyna deiın egemendı täuelsız el retınde jasady. Bıraq sol kezderdegı keŋes ükımetınıŋ äskeri intervensiiasy, jaulap alu soǧysynyŋ saldarynan Alaş respublikasynyŋ aumaǧynda Keŋes ükımetı ornap, otarşyldyq bilıgı basyp, Alaş respublikasy öz egemendıgınen aiyryldy. Mıne, sol egemendıktı 1990 jyldyŋ 25 qazanynda qalpyna keltırdık degen deklarasiia qabyldaǧan uaqytta, kışkentai Baltyq teŋızı jaǧalauyndaǧy üş respublikanyŋ ülgısımen jazǧanda, onda būl deklarasiianyŋ tarihi da, saiasi da maŋyzy öte zor bolar edı, - deidı Sūltanhan Aqqūlūly “Adyrna” ūlttyq portalyna.
“BÖRKIMDI ASPANǦA LAQTYRǦYM KELMEIDI”
Sūltanhan Aqqūlūlynyŋ pıkırıne belgılı saiasatker Dos Köşım de qosylady. Qoǧam qairatkerınıŋ aituynşa, deklarasiiada el üşın maŋyzy bar ıster naqty jazylmaǧan.
- Būl deklarasiia — Täuelsızdık turaly eşuaqytta aitpaǧan adamdardyŋ jasaǧan deklarasiiasy. Mūny basqa eldıŋ deklarasiiasymen salystyrsa, täuelsızdıktıŋ arasy jer men köktei. Deklarasiiany Keŋes ükımetınen şyqqysy kelmegen adamdar äiteuır halyqty aldau üşın jasai salǧan. Sebebı basqa respublikalarda osyndai deklarasiia qabyldai bastady. Olar Keŋes ükımetınen şyqqysy keldı, al bız şyqqymyz kelmedı. Bıraq bız de deklarasiia qabyldaumyz kerek boldy. Al soǧan bız qazır mäz bolyp otyrmyz, - deidı ol.
Onyŋ paiymdauynşa, Deklarasiiany jaqsylap oqyp, taldau jasasa, quanyp toi jasaityndai deklarasiia emes ekenıne köz jetkızuge bolady. Onda būryn bar närsenı qaitalap aita salǧan. Ol jerde “jeke memleket bolyp şyǧamyz, özımızdıŋ jeke äskerımız bolady” degen söz joq. Qysqasy, deklarasiiada būrynǧy «qazaq memleketın qaitadan qūramyz, el bolamyz» degen ideia qozǧalmaǧan.
- Sondyqtan būl deklarasiiaǧa quanyp, börkımdı aspanǧa laqtyrǧym kelmeidı. İä, mereke retınde bır kündı belgıleu kerek şyǧar. Men üşın ol kün — Kenesary qaza tapqan kün. Qazaqstanda eldıŋ, halyqtyŋ, memlekettıŋ bolaşaǧy üşın, täuelsızdık üşın küresken erlerdıŋ künı boluy kerek edı. Täuelsızdık künı retınde sol kün toilanu kerek, - deidı Dos Köşım.
“NAZARBAEVQA ÖZ MANSABY MAŊYZDY BOLDY”
Sūltanhan Aqqūlūly Qazaqstan bilıgınıŋ täuelsızdıktı soŋǧy jariialauy da Keŋes Odaǧynan ajyramauǧa tyrysuynan ekenın aitady.
- Bız naǧyz egemendıgımız ben täuelsızdıgımızdı arada bır jyl bır jarym ai ötken soŋ 1991 jyldyŋ 16 jeltoqsanynda ǧana jariialadyq. Onyŋ ışınde bız keşegı Keŋes Odaǧynyŋ qūramyndaǧy on bes memlekettıŋ ışınen eŋ soŋǧysy bolyp jariialadyq. Öitkenı, sol kezdegı Nazarbaev bastaǧan Qazaqstan basşylyǧy qazaq halqynyŋ bır ǧasyrdai armandaǧan ūlttyq täuelsızdıgın közdegen joq. Keŋes Odaǧyn ydyraudan saqtap qaluǧa bar küşın jūmsap, Gorbachiovten asyp qorǧaǧan Nazarbaev boldy. Sebebı, Nazarbaevqa Gorbachiov Keŋes odaǧynyŋ premer-ministrı bolasyŋ dep uäde berdı. Sonda Nazarbaev üşın qazaq halqynyŋ armany emes, öz jeke mansaby maŋyzdy boldy, - deidı tarihşy.
Onyŋ aituynşa, Respublika künı qaitadan atap ötılgen soŋǧy jyldary da naǧyz memlekettık mereke retınde tanylmai otyr.
- Tym bolmaǧanda elordada merekelık lep baiqalmaidy. Tek marapattar men qatardaǧy ıs-şaralardy körıp otyrmyz, - deidı Sūltanhan Aqqūlūly.
Sovet odaǧy qūramyndaǧy Qazaqstan 1990 jylǧy 25 qazanda «Qazaq SSR-ınıŋ memlekettık egemendıgı turaly deklarasiia» qabyldady. Onda «Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasy - egemendi memleket, ol basqa respublikalarmen Egemendi Respublikalar Odaǧyna erikti türde birigedi jäne olarmen özara qatynastaryn şarttyq negizde qūrady» dep atap körsetıldı.
Qūjatta «Qazaq SSR-ınıŋ Odaqtan erkin şyǧu pravosyn özinde saqtap qalatyny» aitylǧan. Deklarasiia boiynşa, Qazaq SSR-ınıŋ memlekettik ökimet biligi «Respublika işinde, sondai-aq Odaqtyq şartta belgilengen şeŋberde» derbes, tolyq boluǧa tiıs edı. Degenmen onda keibır ökılettıktıŋ Mäskeudegı ortalyqpen aqyldasyp şeşıletını de atap körsetılgen. «Qazaq SSR Bas prokurorynyŋ kandidaturasyn Respublika Prezidenti SSRO Bas prokurorymen kelise otyryp ūsynady jäne Qazaq SSR Joǧarǧy Soveti bekitedi» delıngen qūjatta.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
