Adamnyŋ damuy men jetıstıkke jetuıne septesetın ädet qalyptastyru üşın jazylǧan kıtapta keibır sūraqtarǧa jauap tabuǧa bolady. Ädet ärkımnıŋ jeke äreketı bolǧanymen, oǧan arnaiy kıtap arnau būl mäselenıŋ maŋyzdy ekenın körsetedı.
Miras Kesebaev – Qazaqstandy kıtap oqityn elge ainaldyru maqsatynda şyqqan «Jyldam oqy», «Naǧyz jıgıt», «Mınezdı özgertu alhimiiasy» kıtaptarynyŋ avtory. «Ädet küşı» kıtabyn 2023 jyly «Samǧa» baspasynan şyǧaryp, oqyrmanǧa ūsyndy. Būl kıtapta ädettıŋ qūrylymyn tüsındıre otyryp, 27 paidaly ädettı üirenudıŋ jäne 21 ziiandy ädetten aryludyŋ naqty qadamdary körsetılgen. Sonymen qatar, ädettı qalyptastyrudaǧy biologiialyq prosester men psihologiia qūpiialary aitylady.
Barlyq adam özgergısı keledı. Sportpen ainalysu, jaŋa tıl üirenu, ūiqyny retteu siiaqty paidaly ädetterdı ömırıne engızudı qalaityndar jeterlık. Bıraq nege ylǧi düisenbını nemese jaŋa jyldyŋ bastalǧanyn kütıp, uaqytymyzdy zaia ketıremız? Nege jaŋa ädettı ömırımızge engızgennen keiın, köp uaqyt ötpei tastap ketemız? Sebebı, bız maqsatymyzǧa jetkızetın dūrys täsıldı taŋdamadyq. Ony qalai dūrys taŋdau kerek? Būl sūraqtyŋ jauabyn ädet taqyrybynda jazylǧan kıtaptardan taba alamyz. Osy maqsatta jaqsy ädet qalyptastyrudyŋ dūrys täsılın körsetıp, jaman ädetten aryludy üiretetın, 10 kıtaptyŋ tüiını men 10 ǧalymnyŋ tūjyrymy bırıktırılgen Miras Kesebaevtyŋ «Ädet küşı» kıtabynan jauabyn ızdep körmekpız.
AURU QALSA DA, ÄDET QALMAIDY
Ädet – adamnyŋ kündelıktı tırşılık qajetıne bailanysty qalyptasqan ıs-qimyly. Künbe-kün qaitalaityn äreketterge mi köp energiia jūmsamaidy. Sebebı, mida artyq energiia joq, sol üşın jiı qaitalaityn äreketterdı ädetke ainaldyryp qoiady. Sondyqtan adamǧa jaŋa ädet qalyptastyru qiyn bolyp körınedı, sonyŋ äserınen bastaǧan ıstı soŋyna deiın jetkızbei tastap ketu köp kezdesedı. Būǧan şeşım retınde avtor ädet qalyptastyrudy ūsaq äreketten bastaudy ūsynady. «Ūsaq ädetter baiqalmaidy, jasau da qiyn emes» deidı ol.
Mysaly, adamdardyŋ köpşılıgı sportpen ainalysudy qolǧa alamyn dep, jattyǧu zalyna jazylady. Oǧan baru üşın aldyn-ala zattardy jinap, daiyndalu kerek, onymen qosa jol jüruge energiia men uaqyt jūmasau bar. Mūnyŋ bärı miǧa ülken jūmys bolyp körınıp, kelesı joly barmauǧa türlı sebepter ızdeidı.
Al osy ärekettı kürdelendırmei, üide 10 minut jattyǧu jasau arqyly midy kündelıktı qaitalauǧa daǧdylandyryp, sportty ädetke jeŋıl ainaldyruǧa bolady. Bır ärekettı tūraqty türde jasau ädetke ainaldyrady, ädet qalyptasqan soŋ odan arylu oŋai bolmaityny anyq. Kıtapta oǧan mysal retınde «Atom ädetter» kıtabynyŋ avtory Djeims Klirdıŋ aptasyna bırneşe ret zıltemır köteru arqyly 77 kelı qaŋbaqtai jıgıtten jauyryny qaqpaqtai 90 kelılık azamatqa ainalǧan oqiǧasy aitylady.
QŪTQARATYN DA, QŪRDYMǦA JIBERETIN DE ÄDET
Paidaly ūsaq ädetter uaqyt öte kele ülken tabys äkelse, paidasyz ūsaq ädetter adamnyŋ mınezın būzatyny anyq. Mäselen, künıne kıtaptyŋ 10 betın oqu arqyly 1 jylda 3650 bet oquǧa bolady. Būl degenımız orta eseppen 15 kıtap degendı bıldıredı.
Bır sala boiynşa osynşama kıtap oqu jetıstıkke jetelerı sözsız.
Az aitylatyndyqtan mūndai keŋes paidaly bolatynyn aŋǧarmai jatamyz.
Eger osy ädettıŋ ornyna küınne 1 qorap temekı şegu ziiandy äreketın qalyptastyrsa, bır jylda temekılerdıŋ sany 7300-ge jetedı. Būl äreket densaulyqqa qanşama kerı äserın tigızedı, odan bölek uaqyt pen aqşa paidasyz ıske jūmsalady.
Sandarmen tüsındıru arqyly Miras Kesebaev ädetke abai bolu kerek ekenın tüsındırıp, onyŋ qūtqaratynyn nemese qūldyratatyn körsetedı.
UAQYT EMES, JİILIK MAŊYZDY
Osy tūsta ärekettı ädetke ainaldyruǧa qanşa uaqyt ketedı degen sūraq tuyndauy mümkın. Avtor «ädet qalyptasu üşın qanşa uaqyt emes, qanşa ret qaitalau qajet dep sūraq qoisaq dūrys bolady» deidı. Miras Kesebaevtyŋ aituynşa ädettıŋ qalyptasuyna uaqyt emes, oryndalu jiılıgı äser etedı. Osyǧan bailanysty London universitetınıŋ kolledjınde 2009 jyly Filippa Lalli täjıribe jasap köredı. Barlyǧy 96 adamǧa türlı paidaly ädetterdı 12 apta jasatu arqyly ädettı qalyptastyruǧa 18 ben 254 künnıŋ arasyndaǧy uaqyt aralyǧy qajet ekenın anyqtaǧan. Zertteuşınıŋ paiymdauynşa, ärekettı avomatty küige deiın jetkızuge orta eseppen 66 kün ketedı eken.
Jaqsy ädettı meŋgeru qanşalyqty qiyn bolsa, jaman ädettı tastau da sonşalyqty qiynǧa soǧady. Paidaly äreketterdı ömırdıŋ bır bölşegıne ainaldyryp, ziiandy äreketterden uaqyt joǧaltpai arylǧan abzal. Al ol üşın qajettı bılımge ie bolu maŋyzdy.
Merei Myrzaǧaliqyzy
«Adyrna» ūlttyq portaly
